Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
48 
с.;  Меликова,  Э.  А.  Современные  проявления  эвфемизации  и  табуирова-
ния. Северо–Кавказский государственный технический университет, 2005. 
Режим  доступа 
http://scиence.ncstu.ru/artиcles/hs/13
.;  Кашкин  В.Б.  Этно-
стереотипы  и  табуированные  темы  в  межкультурной  коммуникации  // 
Культурные  табу  и  их  влияние  на  результат  коммуникации.  Воронеж: 
ВГУ, 2005. Бгажноков, Б.Х. Табу в коммуникативном поведении адыгов. 
Социальные  функции  и  типы  табу.  Нальчик,  1978.  Кострова  О.А. 
Дискурсивные  табу  в  межкультурной  научной  коммуникации  Самара, 
2003.  Режим  доступа 
http://olgakostrova.narod.ru/artиcles/2006/tabu.pdf
; 
Стернин, И.А. О понятии коммуникативного поведения. Kommunиkatиv–
funktиonale Sprachbetrachtung. Halle, 1989.  
6.  И.Казымов.  Йазычы:  Мцасир  щяйат  вя  эерчякликляр.  Тащир  Казымовун 
йарадыъылыьы ясасында. Бакы: Елм вя тящсил, 2012. 
7. Яли Рза Хяляфли. Од. Роман. Бакы: Нярэиз, Бакы, 2012. 
8. Варбот Ж.Ж. Табу. Русский язык. М.: Энциклопедия. 1979. 
9.  Кон  И.С.  Краткий  словарь  сексопатологических  терминов.  щттп: 
\\ввв.перфект
. Ру\диът\сех_ру. Щтмл.). М.: 2007. 
 10.Мерковская Н.Б. Язык и религия. Лекции по филологии и истории 
религии. М., 2003. 
 
Ш. Годжаева 
Табу в лексической системе: семантика и структура 
Резюме 
 
В  этой  статье  определена  табуированная  сфера  в  процессе  речи. 
Поскольку табу это коммуникативное явление, здесь рассматривается его 
различные  типы  в  структурно  –  семантическом  развитие.  Типы  табу 
проанализированы от различных аспектов. Стилистические оттенки табу в 
литературных произведениях исследованы, потому что табу – ритуальный 
запрет.  
 
Sh. Gojayeva 
Taboo иn the Lexиcal System: Semantиcs and Structure 
Summary 
 
The  taboo  sphere  иn  the  process  of  the  speech  иs  determиned  иn  thиs 
artиcle.  As  taboo  иs  the  communиcaиtиve  phenomenon  the  structural- 
semantиc  development of  иts  dиfferent types  иs studиed. The types of taboo 
are  analyzed  from  dиfferent  aspects.  The  stylиstиc  shades  of  taboo  иn  the 
lиterary works are иnvestиgated because taboo иs a rиtual forbиddance.  
 
Редаксийайа дахил олуб: 25.02.2014 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
49 
Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanı  
ədəbi tənqiddə 
 
                                                                Esmira Rəhimova, 
                                                     АМЕА-нын Низами адына Ядябиййат  
                                                    Институтунун докторанты 
                                                         Е-маил: рещимова.есмира@маил.ру 
 
Ряйчиляр:  ф.ц.е.д., проф. Б.Ящмядли 
                 ф.ц.е.д., проф. И.Казымов 
 
Açar sözlər: "Yarımçıq əlyazma", tənqid, Dədə Qorqud, postmodernizm. 
 
Key  words:  "The  Incomplete  Manuscript",  criticism,  Dede  Gorgud, 
postmodernism. 
 
Ключевые  слова:  "Неполная  рукопись",  критика,  Деде  Горгуд, 
постмодернизм. 
 
Kamal Abdullanın ―Yarımçıq əlyazma‖ romanı müstəqillik dövrü Azərbay-
can ədəbiyyatının hadisələrindən biri kimi ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində ol-
muş, müxtəlif və ziddiyyətli mübahisələrə  yol açmışdır. Yazıçının bədii nəsri-
nin ilk mükəmməl nümunəsi olan bu əsər ədəbi tənqid sferasına dərhal daxil ol-
masının və müzakirələrə yol açmasının ana xətlərini aşağıdakı kimi müəyyən-
ləşdirmək olar: 
1.  Azərbaycan  bədii  nəsrini  mövzu  və  ideya  baxımından  zənginləşdirməsi; 
2. Bədii nəsrin üslub, forma, süjet baxımından  yeniləşməsi; 3.Bədii nəsrə  yeni 
təhkiyə  formasının  gətirilməsi;  4.  Folklor  ənənəsindən  istifadədə  yaradıcı  mü-
nasibət; 5. Yazıçı nəsrinin dekonstruktiv elementlərə malik olması və s.  
Buraya  postmodernizm  elementlərini  də  əlavə  etmiş  olsaq,  yazıçının  yeni 
bədii nəsr arxitektonikasının qurulmasındakı  rolunu aydın  görmüş  olarıq.  Şüb-
həsiz, K.Abdulla yaradıcılığının dönüş nöqtəsi ―Yarımçıq əlyazma‖ romanı he-
sab edilir, çünki bu roman  nəinki müəllifinin, eləcə də milli bədii nəsrin struk-
turunda dönüş yaradan əsərlərdən biri kimi müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbi 
tənqidinin  də  episentrində  dayanmış  oldu.  Çox  qısa  bir  müddətdə  roman  haq-
qında respublika və xaricdə yazılan onlarla analitik məqalələrdə romanın dünya 
ədəbiyyatı ilə səsləşmələri ilə bağlı fikirlər irəli sürüldü. Yazıçı Anarın K.Ab-
dulla yaradıcılığı haqqında məqalə yazması yazıçı münasibətini əks etdirməklə 
yanaşı, tənqidin özünü də düşünməyə məcbur etdi. ―Kədərli və işıqlı seçmələr‖ 
kitabı və ―Yarımçıq əlyazma‖ romanının dərc olunmasından sonra Anarın ―Ka-
mal Abdullanın iki kitabı haqqında düşüncələr‖ (―Ədəbiyyat qəzeti‖, 20 avqust 
2004-cü il) məqaləsində yazıçının bədii nəsrini yüksək qiymətləndirməsi, eləcə 
də tənqidlərini deməsi, xüsusilə romanın ədəbi tənqid tərəfindən sonrakı dəyər-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
50 
ləndirmə  prosesinə  təkan  vermiş  oldu.  K.Abdullanın  ―Kədərli  seçmələr‖ində 
toplanmış müxtəlif formalı əsərləri təhlil edən Anar məqalədə əsas diqqəti ―Ya-
rımçıq əlyazma‖ romanına yönəldir. Bu romanın əsas məzmununun ―Kitabi Də-
də Qorqud‖ personajları ilə üst-üstə düşməsi Anarın da Qorqud dünyası ilə ya-
xınlıq təşkil etdiyindəndir ki, yazıçının bəzi yanaşmaları ilə də razılaşmır. ―Ki-
tabi Dədə Qorqud‖la ―Yarımçıq əlyazma‖ arasında ziddiyyətləri araşdıran Anar 
yazır: ―‖Kitabi Dədə Qorqud‖la ―Yarımçıq əlyazma‖ arasındakı ziddiyyətlər bir 
yana  dursun,  bəzən  adama  elə  gəlir  ki,  Dədə  Qorqudla  bağlı  müxtəlif  yazıları 
Şah İsmayıl sayağı iki Kamal Abdulla yazıb‖ ( 1). Yazıçı Anar romanın bir çox 
mətləblərini,  təhkiyəsini,  üslubunu,  dilini,  maraqlı  tapıntılarını,  yeni  bədii  ob-
razlarını təqdir etməklə yanaşı, ―Dədə Qorqud‖ kitabı ilə romandakı mətnin ey-
niləşdirilməsinə  etiraz  edir,  bunların  ayrı-ayrı  əsər  olduqları  halda  K.Abdulla 
mətnində  birləşdiriməsini  tənqid  edirdi:  ‖Yox,  əziz  Kamal,  belə  deyil  axı,  bir-
birindən asılı olmayan əsərlər deyil, yalnız adlar, personajlar yox, faktura, bədii 
dil materialı, obrazlar sistemi etibarilə də bir-biriylə sıx əlaqədədir‖ (1). 
Filologiyü üzrə elmlər doktoru, professor Tofiq Hacıyev, fəlsəfə üzrə elmlər 
doktoru, professor Niyazi Mehdi, filologiya elmləri doktoru Tehran Əlişanoğlu, 
yazıçı Etimad Başkeçid və başqaları da çoxsaylı məqalələrində romanı yüksək 
dəyərləndirir.  T.Hacıyev  ―Yarımçıq  əlyazman"ı  ―müasir‖,  ―yeni‖  və  ―intellek-
tual‖  roman  adlandırır,  onu  elmi-nəzəri  baxımdan  savadlı  bir  kompozisiyaya 
malik əsər hesab edirdi.  Çox doğru olaraq romana müstəqil fəlsəfi nəsr nümu-
nəsi  kimi  yanaşan  tənqidçi  buradakı  yazıçı  interpretasiyalarını  da  təqdir  edir.  
Prof. T.Hacıyev  yazır: "Biz tariximizin və bugünümüzün çox suallarına cavab 
vermək üçün "Dədə Qorqud" kitabına müraciət edəcəyik. Bu əsəri elə belə Ana 
kitabımız adlandırmırıq. Kim bilməsə də bunu K.Abdulla bilir, və beləliklə, bü-
tövlükdə roman Oğuz cəmiyyətinin istintaqına həsr olunur. Həm də ancaq Oğuz 
cəmiyyətininmi? Elə olsa, onda bu roman yox, konkret tarixşünaslıq aktı olardı. 
Romanın və bütöv bədii ədəbiyyatın sözü bütün tarixə, bütün zamanlara və bü-
tün cəmiyyətlərə aiddir" (2). 
N.Mehdi isə romana postmodernist mövqedən yanaşır: ‖Kamal Abdulla ro-
manında avanqardist, post-strukturalist, postmodernist dirənişlə, bax bu olayları 
dekonstruksiya edir və sonucda miflərin, romanik-romantik bütövləşmələrin sö-
külmüşlüyündə prozaik, ironik izlər tapır‖(3).  
K.Abdullanın ―Yarımçıq əlyazma‖ romanı müstəqillik dövründə ədəbi tən-
qidin  haqqında  ən  çox  yazdığı  bir  əsərdir.  Romanın  bu  qədər  mübahisəyə  və 
ziddiyyətli  fikirlərə  yol  açması  və  tənqidlərə  məruz  qalmasının  başlıca  səbəbi 
keçmişə  münasibətdə  postmodernist  mövqedən  çıxış  etməsidir.  Roman  haq-
qında yazılan tənqidlərin böyük bir qismi keçmişi və müəyyən tarixi bir zaman 
kəsimini  (Dədə  Qorqud  və  Xətai  dövrünü!)  təsvir  etməsində  müəllifin  de-
konstruktiv mövqeyi olmuşdur. Əslində tarixə müraciət, romanda epos və mifo-
loji  motivlərdən  istifadə  müəllifə  dekonstruksiya  üçün  lazım  olmuşdur.  Lakin 
bu dekonstruksiya o qədər sənətkarlıqla aparılmışdır ki, romanın çox zaman elə 
qədimdə  yazılmış  əlyazma olaraq bugünümüzə  gəlib  çıxması və  müəllifin onu 
Əlyazmalar  kataloqunda  axtarış  apararaq  tapması  versiyasına  bəzi  oxucular 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
51 
inanmağa başlamışlar.  
Yazıçı təhkiyəsi nə qədər onun təsvir etdiyi tarixlərin reallığını əks etdirirsə, 
təhkiyəyə  yerləşdirilən  metafora  və  təsvirlər  də  bu  reallığı  axıracan  qoruyub 
saxlaya  bilir.  Əsərin  təhkiyə  strukturunda  Dədə  Qorquddan  gələn  dil  xrono-
topları,  Xətai  zamanına  yaxın  (yaxud  Xətai  yaradıcılığına  məxsus!)  metafora 
ünsürləri elə yer alır ki, onu yamaq kimi hiss etmirsən, mətnin bir parçası olaraq 
qəbul  edirsən.  Bu  zaman  yazıçı  təhkiyəsi  yalnız  dövrün  dil  ünsürlərini  yaşat-
maqla qalmır, həm də ideya-bədii mündəricəsinə də öz təsirini göstərir: ―...am-
ma birdən baxıb gördüm ki, Bayandır Xan dəxi məni dinləmir. Bəli, bu həqdən 
belə  idi. Xan sarayının həyətində qızılgül  kollarının dibində  tikənlərə  ilişib bir 
kiçicik  quşcuğaz  vurnuxa-vurnuxa  qalmışdı.  Bayandır  xan  başladı  pəncərədən 
baxıb o quşcuğazın hərəkətlərinə diqqət etməyə və mən də onun çiyni üstündən 
boylanıb  bu  zavallı  quşcuğazın  tikənlərin  içindən  qurtula  bilib-bilməyəcəyini 
beynimdən keçirməyə başladım.  
— Qılbaş, var, o zavallı quşcuğazı tikəndən al, — Bayandır Xan bu sözləri 
çox yavaş dedi... 
...Mən Bayandır Xanın çiyni üstündən daha boylanarkən Qılbaş artıq quşcu-
ğazı tikənlikdən alıb aparırdı‖ (7, 23-24). 
"Yarımçıq əlyazma" romanının Xətai ilə bağlı parçalarında da dövrün ger-
çəklikləri  müəllif  təhkiyəsi  vasitəsilə  uğurla  romana  dekonstruksiya  olunmuş-
dur. Şah İsmayıl Xətainin Çaldıran döyüşü mətndə bir neçə dəfə təkrarlanması 
ilə şahın bu döyüşü uduzması səhnəsi canlandırılır: ―...şahın təxtinə çatıb başını 
dikdi yerə və donub qaldı. Ürəyində elə hey Şahdan gözlədiyi bu sözləri çevirib 
durdu: Sən nə üçün Çaldıranda ölmədin Lələ? Sən nə üçün çaldıranda ölmədin, 
Lələ? Sən nə üçün...‖ (7, 256).  
"Yarımçıq  əlyazma"  romanında  hadisələr  sintez  şəklində-üç  zaman  və  üç 
məkanda təsvir edildiyindən onun dilində də zamana görə müəyyən fərqlər var-
dır. Dədə Qorqud süjetləri ilə bağlı  yerlərdə Dədə Qorqud zamanının dilindən 
istifadə etməsi, şah İsmayıl Xətai ilə əlaqəli yerlərdə isə dövrün leksikonundan 
yaradıcı  şəkildə  yararlanması  romanı  canlı  edir.  Baxmayaraq  ki,  ədəbi  tənqid 
yazıçının  romandakı  dil  sintezini  də  tənqid  etməyi  unutmamışdır.  Dilçi  alim 
T.Hacıyevin yazdığına görə: "Dil o yerdə ki, Dədə Qorqudu xatırladır-şirindir; 
o yerdə ki, Türkiyə türkcəsini təqlid edir-şitdir" (2).  
Dilin  "şirin",  ya  "şit"  olması  bir  başqa  şeydir,  lakin  yazıçının  bu  romanda 
uğurlarını təmin edən əsas faktorlardan biri, fikrimizcə məhz onun təhkiyəsidir, 
dil faktorudur. Əksinə bir çox tənqidçilər romanda müəllif təhkiysi və dil fakto-
runu  da  təqdir  edirlər.  Romanda  bir-birini  dəyişən  təhkiyə  əsərin  fuunksional-
lığını bir qədər də artırır. Yazıçı Şah İsmayılla bağlı yerdə təhkiyəçinin danış-
dığı mətni kəsərək müəllif mətnini başlayır. Təhkiyələrin bir-birini əvəz etməsi 
mətnin qırılmasını deyil, davamını şərtləndirir: ―Burada, bu qəmli nöqtədə Şah 
İsmayılla bağlı mətn  son dəfə qırılır və  bitir. Əslində mətləbin  özünü də artıq 
bitmiş saymaq olar. Heç kim heç bir zaman yəqin ki qəti şəkildə hökm verə bil-
məz ki, burda nəql olunan hadisə həqiqətən baş vermişdir, yoxsa sadəcə təxəy-
yül  məhsuludur.  Çaldıranda  həlak  olan  şah  İsmayılla  çaldırandan  sonra  haki-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
52 
miyyətini  on  il  daha  sürdürmüş  Şah  İsmayıl  arasında  bir  əsas  fərq  var.  O  fərq 
şah  İsmayılın  özü  ilə  onun  bənzəri  Xızr  arasında  olan  fərqdir,  vəssalam.  Mən 
Yarımçıq  Əlyazmanın  versiyasına,  bəlkə  də  belə  deyək,  həqiqətinə  inanmaq 
istərdim.  Bu  ən  azı  hansısa  paralel  dünyaların  birində  baş  verən  hadisədir. 
Amma kim əminliklə deyə bilər ki, elə bizim öz dünyamızda hadisələr məhz bu 
cür cərəyan etməmişdir?‖ (7, 6). 
Beləliklə, müəllif təhkiyəsinin özündə belə roman təhkiyəçisinə məxsus mi-
fik qatlar, sehr özünü göstərir. Daha doğrusu, roman boyu təhkiyəçi dəyişsə də 
mifik,  mistik  aura  dəyişmir.  Hətta  təhkiyədəki  bu  sehr  "müəllif  təhkiyəsindən 
başlayır" — demək daha doğru olardı. Əlyazmalar İnstitutunun orta əsrlər şöbə-
sinin 3-cü xəttində yerləşən kataloqundakı A 21/733 nömrəli əlyazmanın şifrəsi 
belə  mifik  xarakterli  görünür.  Bunu  nəzərdə  tutan  folklorşünas  alim  A.Hacılı 
yazır: ―Romanın (söhbət ―Yarımçıq əlyazma‖dan gedir-N.M.) mifopoetik bədii 
aləmində  təhkiyə, monoloq, dialoq, təsvir və  vəhy  də  qəribə bir çulğaşıqlıqda-
dır.  Bədiiyyat  və  məntiq,  hiss  və  anlayış,  estetika  və  elm,  duyğu  və  intellekt, 
keçmiş və  gələcək, zaman və məkan qovuşuqdur. Təhkiyə ―dolğun  an‖  (ifadə 
Kamal  Abdullanındır)  və  sonsuzluq,  sirr  və  aşkar,  batin  və  zahir,  ərzani  və 
rəbbani, varlıq və heçlik arasında yaşantıları aşkarlayır‖ (7, 72). 
Rasim  Qaraca  da  romanı  ―milli  ədəbiyyatımız  üçün  orijinal  sayılacaq  bir 
struktura,  özünəməxsus  bir  dinamikaya  malik‖  bir  əsər  hesab  etsə  də  razılaş-
madığı məqamlar da olmuşdur. R.Qaraca yazır: ―Məzmun etibarilə "Kitabi Də-
də Qorqud‖ dastanının sakral xarakterini dağıtmağa, dekonstruksiya etməyə yö-
nəlmiş  ―Yarımçıq  əlyazma‖  romanı,  ifadə  texnikası  baxımından  ana  dilimizin 
də qəbul olunmuş qaydalarını parçalamaq üzərində köklənmişdir. Lakin yazıçı-
nın  bu  məramı,  görünür,  naşıcasına  gerçəkləşdirdiyi  üçün  lazım  olan  effekti 
doğurmamaqdaddır.  Dolayısıyla  Kamal  Abdullanın  etdiyi  bir  binanı  sökərkən 
işlətdiyi  alətin  özünün  də  sökülməsinə  bənzəyir.  Mövcud  olan  mükəmməl  bir 
mətni və özünəməxsus bir dili çeynə-tüpür etməklə bir yazıçı nə qədər müvəf-
fəqiyyət  qazana  bilərsə,  Kamal  Abdulla  da  bir  o  qədər  müvəffəqiyyətlidir  bu 
əsərində‖ (8).  
Göründüyü  kimi,  tənqidçi  romanı  təhlil  etmək,  onu  postmodernist  roman 
mövqeyindən  dəyərləndirmək  əvəzinə  ümumi  sözlərlə  tənqid  edir,  fikirlərini 
əsaslandırmır. Romanın yazıldığı dövrdən (təxminən 10 il əvvəl!) bu günə qə-
dər ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində olan, haqqında onlarla məqalələr yazılan, 
dünyanın  bir  çox  dillərinə  tərcümə  olunaraq  Nobel  mükafatlar  komitəsində 
qeydə  alınmasına  qədər  uzun  bir  yol  keçən  "Yarımçıq  əlyazma"  romanı  ədəbi 
tənqidin haqqında ən çox yazdığı roman kimi də dəyərləndirilə bilər.  
Мягалянин  актуаллыьы.  Kamal  Abdullanın  ―Yarımçıq  əlyazma‖  romanı 
müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının hadisələrindən biri kimi ədəbi tən-
qidin  diqqət  mərkəzində  olmuş,  müxtəlif  və  ziddiyyətli  mübahisələrə  yol  aç-
mışdır.  Yazıçının  bədii  nəsrinin  ilk  mükəmməl  nümunəsi  olan  bu  əsər  ədəbi 
tənqid sferasına dərhal daxil olmuşdur. 
Мягалянин елми йенилийи. Müəllif təhkiyəsinin özündə belə roman təhkiyə-
çisinə məxsus mifik qatlar, sehr özünü göstərir. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
53 
Мягалянин  практик  ящямиййят  вя  тятбиги.  Филолоэийа  факцлтяляриндя  ədə-
biyyatın тядрисиндя тятбиг олуна биляр. 
   
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
Anar.  Kamal  Abdullanın  iki  kitabı  haqqında  düşüncələr.  ―Ədəbiyyat 
qəzeti‖, 20 avqust 2004-cü il 
2.
 
Hacıyev  T.  ―Yarımçıq  əlyazma  və  ya  tamamlanmamış  süjet,  yaxud 
davamı gözlənən Roman haqqında. ―525-ci qəzet‖, 14 sentyabr 2004-cü il 
3.
 
Niyazi M. Kamal Abdullanın dekonstruksiyasından açılan izlər...‖525-ci 
qəzet‖, 26 oktyabr 2004-cü il 
4.
 
Hacılı  A.  ―Yarımçıq  əlyazma‖:  cəhd  və  hüquq‖.‖Ekspress‖  qəzeti,  5 
oktyabr 2004-cü il 
5.
 
Kamal R. ―Yarımçıq əlyazma‖:  postmodernist oyun fəlsəfəsi.  ―Ədalət‖ 
qəzeti, 17 sentyabr 2005-ci il 
6.
 
Tənqid.net. 2011, N8 
7.
 
Abdulla K. Yarımçıq əlyazma (roman). Bakı, XXI YNE, 2004, 288 s.  
8.  Qaraca  R.  kamal  abdullanın  ―yarımçıq  əlyazma‖  romanı  haqqında 
qeydlər.  
http://www.alatoran.org/Tenqid/tenqid_16.html
  
 
                                                                                              
 Эсмира Рагимова 
 
Литературная критика о романе «Неполная рукопись» 
Камала Абдуллы 
 
Резюме 
 
В  статье  анализуриется  материалы  литературной  критики  о  романе 
«Неполная  рукопись»  Камала  Абдуллы  и  даны  отношения  постмо-
дернической  и  деконструктивный  позиция  писателья  в  статьях  Анара, 
Т.Гаджиева, Н.Мехти, А.Гаджиев, Р.Камал, Р.Гараджа. Следует отметить, 
что  роман  «Неполная  рукопись»  самый  обращаемый  и  анализируемый 
роман литературной критики период независимости. 
 
   

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
54 
Esmira Rahimova 
 
“The Incomplete Manuscript” of Kamal Abdulla in the  
literary criticism 
 
Summary 
 
In the article researched literary criticism materials written about  “The 
Incomplete Manuscript” of Kamal Abdulla and anlyzed postmodernist and 
deconstructivist  position  of  writer  in  the  articles  T.Hajiev,  N.Mehdi, 
A.Hajiev,  R.Kamal,  R.Garaja.  Mentioned  that,  “The  Incomplete 
Manuscript” is the most appealing and analyzed novel in the independent 
times of literary criticism. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
55 
Проблема нравственности и человеческая личности в 
романе А. Рагимова «Нищета» («Сяфалят») 
(на основе женских образов) 
 
Эльмира Бахтиярова, 
 старший преподаватель, Бакинский 
Девичий Университет 
е-маил: 
89абдуллайева@маил.ру
 
 
Рецензенты: д.ф.н., проф.Н.Т.Мамедов, 
                      д.ф.н., проф.Ч.М.Гарашарлы 
 
Ключевые  слова:  нравственность,  человеческая  личность,  совесть, 
душа, духовная жизнь, жизненный путь, нищая.  
 
Ачар  сюзляр:  мянявиййат,  инсан  шяхсиййяти,  виъдан,  рущ,  мяняви  щяйат, 
щяйат йолу, дилянчи 
 
Кей wордс:  моралитй,  персоналитй,  ъонсъиенъе,  соил,  морал  лифе,  тще  wай  оф 
лифе, беээар 
 
Закон,  живущий  в  нас,  называется 
совестью.  Совесть  есть  применение 
наших поступков к этому закону 
И.Кант 
 
Во  все  времена  существует  и  будет  существовать  понятие  нравствен-
ности. Пожалуй, нет человека, который не согласился бы с тем, что тема 
нравственности  традиционно  была  одной  из  самых  острых  тем  в 
литературе.  И  нет  такого  писателья  или  поэта,  который  не  считал  бы 
нравственность  (духовность)  для  каждого  человека  столь  же  необходи-
мой, как вохдух, пища. 
Проблема  нравственности  рассматривается  практически  и  в  каждом 
произведении  известного  писателя  и  драматурга  Агарагима  Рагимова.  В 
романе А.Рагимова «Нищета» («Сяфалят») рассматриваются общечелове-
ческие проблемы, в частности, вопросы нравственности, совести, любви к 
ближнему, человеческой личности. 
В  романе  три  сюжетные  линии,  обьединѐнные  образом  Асиман 
Гарагашлы.  
В  самом  начале  романа  профессор  Асиман  Гарагашлы  станет 
связующим  звеном  в  цепи  судеб  трѐх  нищих.  Улица,  на  которой 
находится университет, станет местом встречи Асиман и трѐх нищих. Так 
в романе переплетаются судьбы (образы) героев и рождается их единство. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
56 
Как  у  любого  автора,  женские  образы  у  А.Рагимова  имеют  свои 
характерные особенности. Все три нищие удивительно разные, разные по 
возрасту,  по  характеру,  каждая  со  своими  привычками,  взглядами  на 
жизнь, со своей судьбой. Каждая героиня – самостоятельная личность. 
Первая нищая – Хейранса. Мир духовной жизни Хейрансы сужен: она 
пребывает  в  узком  и  замкнутом  круге  своих  жизненных  интересов. 
Духовная жизнь Хейрансы созвучна еѐ внутренним чаяниям. Собирание и 
накопление денег становятся для неѐ главной целью и смыслом жизни. 
У неѐ есть практическая смѐтка, ничуть не смущается, когда подходит 
к  профессору  Асиман  и  спрашивает,  во  сколько  обойдѐтся  это  дело  – 
«устроить родственника в университет». 
Хейрансе  чужды  совесть,  стыд,  мораль.  Хладнокровно  устраняя  на 
своѐм  пути  препятствие,  коим  является  Дильбер,  обливает  грязью  и 
оскорбляет еѐ.  
Это  не  правило,  но  в  жизни  часто  случается,  что  жестокие  и 
бессердечные  люди,  оскорбляющие  и  унижающие  достоинство  других, 
выглядят  в  итоге  более  слабыми,  чем  их  жертвы.  Еще  Демокрит  в  своѐ 
время  говорил,  что  «совершающий  несправедливость  несчастнее 
несправедливо страдающего».  
На  примере  Хейрансы  мы  видим  распад  человеческой  личности.  Она 
живѐт,  не  обращая  внимание  на  окружающих,  используя  их  в  своих 
низменных  целях  Предприимчивая,  бессовестная,  она,  даже  близких  – 
своего мужа и брата — подстрекает к воровству. Хейранса цинично нагла, 
дерзка,  алчна,  алчность  еѐ  не  знает  пределов.  Еѐ  тѐмные  дела, 
ненасытность, жажда обогащения в конце концов губят еѐ. 
Вторая  нищая  –  Малахет.  Перед  нами  предстаѐт  вся  жизнь  человека: 
мы  узнаѐм,  как  прошло  детство,  молодость  этой  героини.  Она,  по  сути, 
жила до смерти мужа, а потом… слепота, нищенствование, нравственные 
страдания. 
Автор показал трагедию слепой нищей, которой моральное  унижение 
приносит собственный сын. Она слепа, но не потеряла смысла жизни: она 
живѐт  ради  сына,  живѐт  напряжѐнным  самопожертвованием,  которое  ею 
возведено в моральный принцип. «Что станет с ним,  - задаѐтся вопросом 
бедная женщина, - когда меня не будет?». 
Мать  безуспешно  пытается  спасти  сына,  бесцельно,  бессмысленно 
прожигающего жизнь. Он — за чертой. В душе матери и страх, и стыд, и 
любовь,  и  укор  одновременно.  Порой  в  словах  Малахет  звучит 
мучительное  чувство  жалости  к  сыну:  «Бедный  ребѐнок  терзается,  что 
просит у меня деньги» (это о взрослом парне 25 лет).  
Порой она укоряет его: «…опять хлеба не купил. Эх, Фазиль, Фазиль, 
сынок,  ведь  я  не  так  к  тебе  относилась.  Сама  не  ела,  голодала,  тебя 
кормила, лишь бы ты рос здоровым». 
Велика материнская любовь и горька. Звучат отчаянные слова матери: 
«Хоть мы родные, мать и сын, внешне живѐм вместе, на самом деле, мы 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014