B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning
Yüklə 56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
muvozanat bo‘sag‘asi
(chegarasi) hosil bo‘ladi. Shu bo‘sag‘adan o'tgach tizim bifurkatsiya nuqtasi deb ataluvchi kritik holatga tushib qoladi. Unda tizim fluktuatsiyaga nisbatan be- qaror bo'lib qoladi va u muvozanatning yangi shakli, ya’ni yangi modda holiga o'tishi mumkin. Tizim. evolyutsiyaning bir necha yo'li oldida ikkilanib qolgandek bo‘ladi. Bu nuqtada kichik fluktuatsiya mutlaqo yangi y o ‘nalishda ketuvchi evolyutsiya sababchi bo'lishi, tizim xulq-atvorini o ‘zgartirib yuborishi mumkin. Ana shu jarayon voqea deb qabul qilinadi. A trof-dunyom izda bosh rolni tartib, barqarorlik va muvozanat emas, balki beqarorlik va notekislik o ‘ynaydi, y a ’ni barcha tizim lar tinim siz fluktuatsiyalanadi. Bifurkatsiya nuqtasida fluktuatsiya shunday kuchga (ta’sirga) ega bo'ladiki, tizim ning tashkiliy po- 64 tensiali dosh bermaydi va vayron bo'ladi. Bundan so ‘ng tizim ning holati xaotik yoki dissipativli struktura bo'lishini prinsip jihatdan aytish mumkin emas. Sinergetika XIX asrning klassik termodinamikasi issiqlikning mexanik ta’sirini o ‘rgandi va u asosan muvozanatga intiluvchi berk tizimlar ustida tadqiqotlar olib bordi. XIX asr termodinamikasi esa muvozanatdan yiroq bo‘lgan ochiq tizimlami o'rganadi. Bu yo‘nalish sinergetika (hamkorlik, birgalikdagi harakat) nomini oldi. Sinergetika tiriklik tabiat uchun o ‘zidan harakatlanish prinsipi- ni shakllantirib, oddiy tizimdan murakkab tizimlarning yaratilishini ko‘rsatdi. Sinergetika bilan fizika inqilobiy yaqinlashishga oid ilmga ega bo'ldilar. U makrodunyo uchun ham tasodifiylikni joriy etdi. Si nergetika nisbiylik nazariyasining xulosasini, ya’ni modda va energi- yaning bir-biriga almashinuvini tasdiqladi. Sinergetika nuqtayi nazaridan xuddi energiya kristallar shaklida, kinetik energiyadan potensial energiyaga aylangandek qotib qoladi. Modda - bu qotib qolgan energiya. Energiya yangi strukturalar yaratish uchun lozim bo‘lgan ishni bajarish qobiliyatni xarakterlov- chi tushunchadir. Entropiya - moddada bor bo'lgan bog'lanish energiyasining miq- dorini ifodalash shaklidir. Energiya yaratuvchi, entropiya - ijod dara jasi. U natijani xarakterlaydi. Sinergetika tabiatda evolyutsiya nima hisobiga ro‘y berishi savoli- ga javob beradi. Qayerdaki, yangi strukturalar yaratilsa, u yerga albat- ta energiya uzatilishi va tashqi muhit bilan o'zaro almashinuv sodir b o iib turishi lozim bo'ladi. Agar biz osmon jismlari evolyutsiyasidan ishlab chiqarish natijasini ko‘rsak, sinergetikada tabiatning ijod jara- yonini kuzatamiz. Sinergetika nisbiylik nazariyasining xulosasini tas diqladi: energiya yuqori saviyali tizimlami yaratish qobiliyatiga ega. Sinergetikada taraqqiyot, sifat jihatdan mutlaqo yangi, ya’ni tabiatda hozirgacha bo'lmagan va boiishi mumkinligini bashorat qilishning ham iloji bo'lmagan - bir tizimning shakllanish jarayoni sifatida tushiniladi. XXI asrga kelib, kibernetika tafakkurning tug'ilishi muammosini, sinergetika esa moddaning paydo bo'lishi muammosini hal qilishga 65 bevosita kirishdi. Ularning hosil b o iish mexanizmi sifatida spon- tan (o ‘z-o‘zidan) hosil bo'luvchi fluktuatsiya, bifurkatsiya nuqta- sidagi voqeylik, tayinli vaqtgacha kuzatiladigan eksponensial jarayon kabilar olingan. Eynshteyn tenglamasi nafaqat fazo-vaqt va materiya orasidagi bogianishni va, shuningdek, entropiya bilan bog‘lanishni ham ifodalaydi. Beqarorlik tushunchasi eng asosiy hisoblanadi. Agar nimadir bor bo‘lsa, unda barqarorlik bo‘lishi mumkin emas. Spontan fluktuatsiya hosil bo‘ladi. Shunday qilib, xaos (beqarorlik)dan kos- mos tug‘iladi. Bunda, maydon m a’lum bir paytgacha kechiradi. Zar- rachalar sinergetikada bayon qilingan model bo‘yicha tug‘iladi. Hosil bo‘lgan dastlabki zarrachalar beqaror elementar zarrachalar bo‘lib, ular tinchlikdagi massaga ega emas edilar. Yashash vaqtlari ham juda kichik bo‘lgan. Keyin ular stabil zarrachalarga, y a’ni hozir- da mavjud b o ig a n zarrachalarga aylanganlar. Beqaror zarrachalami I.Prigojin Yüklə 56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|