besh
yoshli bolalarda kattalarning mehriga, ulaming tushunishiga
va
u bilan muloqot qilishiga ehtiyoj saqlanib qoladi. Kattalarga nis
batan
ishonchga asoslangan m lloqot va uning emotsional ahvolini
(quvonch, zavq-shavq, qayg‘u, :otirjamlik, jahldorlik va h.k.) his qil-
ishga,
kayfiyat o‘zgarganligi sabablarini tushunishga qodirlik rivoj
lanadi.
Kattalar bilan muloqotaing yangi shakli - qiziqarli mavzu-
larda
muloqot qilish vujudga keladi va rivojlanadi. U dastlab kattalar
bilan
birgalikdagi bilish faoliyatiga (masalan, o‘yin, predmetlar va
o'yinchoqlar bilan tajriba o ‘tkazish, qog‘ozdan va tabiiy materialdan
narsa
yasash va boshq.) qo‘shilib ketgan, so‘ngra, bola hayotining
beshinchi
yili oxiriga kelib muayyan vaziyat bilan bog‘liq bo‘lmagan
bilish
mavzularidagi «nazariy» muloqot ko‘rinishiga ega bo‘ladi.
Bolalarning katta yoshli odam bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyoji-
ning
qondirilmasligi ular o‘rtasida emotsional jihatdan begonalashuv-
ga
olib keladi. U turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: ba’zi bolalar
indamas, hurkak, arzimagan narsaga ham yig‘lab yuboruvchi bo‘lib
qoladilar; boshqalari esa - negativizm, tajovuzni namoyon qilishadi.
Bola hayotining to‘rtinchi yilida tengdoshi uning uchun eng av-
valo,
birgalikdagi amaliy faoliyat (rasm chizish, narsa yasash, tuzish
79
va h.k.) ishtirokchisi, o‘yindagi sherik sifatida qolaveradi. Bola teng-
doshiga eng oddiy talablar, iltimoslar bilan murojaat qiladi va teng-
doshining harakatiga baho beradi. Besh yoshli bolalar tengdoshlari-
ning hadeb u yoki bu narsani so‘rab, jonga tegishini salbiy baholaydi.
Besh yoshga kelib, tengdoshlari bilan muloqotga va ular bilan bo
lalar jamiyatini vujudga keltiradigan birgalikdagi o‘yinlarga bo‘lgan
ehtiyoj keskin ortadi. Bola hayotining beshinchi yiliga kelib, u o‘z
tengdoshlari o‘rtasida o‘z o‘mini anglay boshlaydi. Kommunikativ
ko‘nikmarivojlanadi: bola salomlashadi vaxayrlashadi, do‘stini ismini
aytib chaqiradi, to‘rt-besh yoshlarga kelib - shefigini u o‘ynayotgan
rol nomi bilan chaqiradi («hoy, shofyor, arqon g‘ildirakning tagiga
tushib ketdi»).
Kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilish bolaga o'zining
«men»ini anglash imkonini beradi. Aynan muloqotda «men» ob-
razining shakllanishi ro‘y beradi. Qulay tarbiya sharoitlarida, ya’ni
kattalar va tengdoshlari bolaga xayrixohlik bilan munosabatda
bo‘layotganida uning ma’qullanishiga, ijobiy bahoga, tan olishga
bo‘lgan ehtiyoji qondiriladi. Salbiy muloqot fajribasi tajovuzga,
o‘ziga nisbatan ishonchsizlikka, odamovi bo‘lib qolishga olib keladi.
Bolaning o‘ziga-o‘zi baho berishi, odatda yuqori bo‘ladi. Kichik
bolakay o‘z shaxsini haddan tashqari yuqori baholashi tabiiy,
o‘rinlidir va bu kimdir uning shaxsiy xususiyotlarini salbiy bahola-
gan («qizg‘anchiq») yoki uning xulq-atvorini, faoliyatini qandaydir
bir ideal bilan, masalan tengdoshi bilan taqqoslagan taqdirda, shaxsni
himoya qilishning o‘ziga xos mexanizmi hisoblanadi.
Yosh o‘tishi bilan bolaning o‘z aytgan so‘zlariga va xatti-harakat-
lariga, shuningdek, faoliyatning har xil turlaridagi o‘z imkoniyatlari
va yutuqlariga mos tarzda baho berish rivojlanadi.
Besh yoshga kelib o‘zi sodir etgan xatti-harakatlami ularning
boshqa odamning va uning o‘zining jismoniy va emotsional ahvoli
uchun keltirib chiqaradigan oqibatlari nuqtayi nazaridan baholashi
mumkin. Unga «Agar men birovga yomonlik qilsam, bu unga ham,
menga ham yoqmaydi, ikkimiz ham xafa bo‘lamiz. Agar men yax
shi ish qilsam, ikkovimiz ham xursand bo‘lamiz» degan fikr-mulo-
hazaning mazmuni tushunarli bo‘ladi. Bolada qiziqishlar va qadriyat
80
yo'nalishlari, o‘g‘il bolalar va qizlarga xos bo‘lgan muayyan faoliyat
Dostları ilə paylaş: |