Baburnamə 3


(280 b) qanadları və tükləriylə birlikdə uddu.  Sarəs



Yüklə 5,03 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə33/46
tarix03.02.2017
ölçüsü5,03 Mb.
#7294
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   46

(280 b) qanadları və tükləriylə birlikdə uddu. 

Sarəs:  Hindistanda yaşayan türklər ona dəvə-durna deyirlər. Bu quş 

dingdən bir az kiçıkdir. Boyu da onunkundan bir az yüksəkdir. Başı qıpqır-

mızıdır. Bunu evdə bəsləyirlər və yaxşı əhliləşir. 

Mənik:  sarəs boydadır. Bədəni bir az kiçıkdir. Leyləkdən xeyli bö-

yükdür. Leyləyə  bənzəyir. Dimdiyi leyləyinkindən bir az uzun və qaradır. 

Başı mavi, boynu ağ, qanadları alacadır. Qanadlarının ucları və dibləri ağ, 

ortası isə qaradır. 



Leylək:  boynu ağ, başı və hər tərəfi qaradır. Bizim o tərəflərə gedən 

leyləkdən bir az kiçıkdir. Bu leyləyə hindistanlılar yek-rəng deyirlər. Bir nö-

vü də var ki, rəngi və şəkli bizim tərəflərə gedən leyləklərin eynisidir, lakin 

dimdiyi daha qara və o tərəflərin leyləyindən xeyli kiçıkdir. 



Uqar ilə leyləyə bənzəyən bir quş da var. Dimdiyi uqarınkından bir az 

daha böyük və uzundur. Cüssəsi leyləkdən daha kiçıkdir. 



Böyük büzək:  sığırçın boydadır. Qanadlarının arxası  ağdır. Yüksək 

bir səsi vardır. 



Ağ büzək: başı və dimdiyi qaradır. Bizim tərəfə gedən büzəkdən xeyli 

böyük,  Hindistan büzəyindən bir az kiçıkdir. (28l a) 



Gərmpa: bir ördək növü olub sona-bürçindən

1

 daha böyükdür. Erkəyi 



və dişisi eyni rəngdədir. Heşnəgarda olur, bəzən Ləmqanata gedir. Əti ol-

duqca ləzzətlidir. 



Şahmürğ:  Bir tür ördək olub qazdan bir az kiçıkdir. Dimdiyinin üs-

tündə bir çıxıntı var. Döşü ağ, beli qaradır; əti ləzzətlidir. 



Zümməc: şahin boydadır. Rəngi qaradır. 

Sar (sığırçın): beli və quyruğu qırmızıdır. 

Hindistan alaqarğası: bizim tərəflərin alaqarğasından bir az daha ki-

çık və incədir. Boynunda bir qədər ağ vardır. 



Mürği-cəngəl: qarğa ilə saxsağana bənzəyən bir quşdur. Ləmqanatda 

buna mürği-cəngəl deyirlər. Başı və döşü qara, qanadları və quyruğu bir az 

qırmızı, gözləri qıpqırmızıdır. Uça bilmədiyi üçün cəngəldən çıxmaz və bu 

üzdən ona mürği-cəngəl deyirlər. 



Çəmgədər: böyük bir yarasa olub bayquş boydadır. Başı it küçüyünü 

başına bənzəyir. Ağaca qonmaq istəyəndə bir budağa yapışıb başı aşağı və-

ziyyətdə durur. Çox qəribədir. 

Məta: Hindistan saxsağanıdır, saxsağandan bir az kiçıkdir. Saxsağan 

ağ alacadır; məta isə alacadır. 



Sanduvaç

2

 böyüklüyündə kiçicik bir quş daha vardır ki, (281 b) rəngi 



parlaq qırmızıdır, qanadlarında bir azca qarası var. 

Kərcə:  qaranquşa bənzəyir və ondan xeyli böyükdür. Hər tərəfi qap-

                                                           

1

 Sona: erkək çöl ördəyi, dişisinə bürçin deyilir. 



2

 Sanduvaç: bülbül, yaxud kanarya növündən bir quş. 



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 



298

qaradır. 



Kuyəl: kiçık qarğa boydadır, ondan xeyli incədir. Gözəl ötür. Hindis-

tan bülbülü bu imiş. Hindistan əhalisinin gözündə bülbül qədər mötəbərdir. 

Çox ağaclı bağlarda olur. 

Şaqraq kimi ağaclara yapışaraq yürüyən bir quş da var. Şakrak boyda-

dır və tutuquşu kimi yaşıl rəngdədir. 

 

SU HEYVANLARI 



 

Şiri-abi [su aslanı]: yığılmış sularda olur. Timsaha bənzəyir. Deyilənə 

görə, insanı, hətta camışı belə qapırmış. 



Sisar: bu da timsah şəklindədir. Hindistanın bütün çaylarında olur. Bir 

dəfə yaxalayıb gətirmişdilər, uzunluğu dörd-beş kariyə yaxındı, yoğunluğu 

isə qoyun qədərdir. Bundan daha böyükləri də varmış. Ağzı yarım karidən 

bir az daha uzundur. Üst və alt çənələrində sıra-sıra incə-incə dişləri vardır. 

Su kənarlarına çıxıb yatır. 

Xuki-abi [hərfən: su donuzu, əslində: Qanq delfini]: bu da bütün Hin-

distan çaylarında olur. Sudan birdən-birə çıxar, başı görünər-görünməz tək-

rar suya dalır və yalnızca quyruğu gözə dəyir. Bunun ağzı da (282 a) sisarın 

ağzı kimi uzundur, sıra-sıra kiçık dişləri var. Başının digər qismi və gövdəsi 

balıq kimidir. Suyun içində oynayanda tuluq kimi görünür. 

Saru çayındakı xuki-abilər oynayan zaman suyun üstünə çıxırlar. Ey-

nən balıq kimi heç bir zaman sudan dışarı çıxmırlar. 

Qaryal:  böyükdür, Saru çayında  əsgərin bir çoxu onu gördü, insana 

hücum edir. Saru sahilində olan zaman bir-iki köləni qapmışdı. Qazipur ilə 

Benares arasında da ordudan üç-dörd adamı qapdı, o civarda qaryali mən də 

bir az uzaqdan gördüm, lakin yaxşı və müfəssəl şəkildə görə bilmədim. 



Kəkkə balığı: iki qulağının önündə iki sümük çıxır, uzunluğu üç bar-

maq qədərdir. Yaxalananda bu sümükləri oynadır və bundan gözəl bir səs 

çıxır. Hər halda ona bu səsinə görə bu adı qoymuşlar. 

Hindistan balıqlarının əti ləzzətlidir; qılçığı yoxdur. Çox çevik balıq-

lardır. Bir dəfə  adamlarımız bir suyun iki tərəfindən tor atıb gəldilər. Torun 

hər tərəfi yarım karidən artıq suyun üstündəydi. Balıqların bir çoxu toru bir 

kari daha yuxarı sıçrayaraq aşdılar. 

Hindistanın bəzi sularında kiçik balıqlar var ki, bunlar qüvvətli bir səs 

və ya gurultu olunca (282 b) birdən-birə sıçrayaraq sudan bir və ya bir ya-

rım kari yuxarı tullanırlar. 



Hindistan qurbağaları: bildiyimiz qurbağalar kimidirlər, lakin suyun 

üstündə yeddi-səkkiz kari qaçırlar. 



 

HİNDİSTANA XAS BİTKİLƏR 

BABURNAMƏ 

 

299



 

Ənbə: Hindistan xalqı be hərfini hərəkəsiz tələffüz edir və bu söyləniş 

pis səsləndiyi üçün bəziləri ona nəğzək demişlər. Necə ki Xoca Xosrov belə 

demişdir: 

Nəğzəki ma nəğz koni bustan

Nəğztərin meyveyi-Hindustan. 

Ey bizim nəğzəkimiz, bağları bəzərsən,  

Sən Hindistanın ən gözəl meyvələrindənsən. 

Yaxşısı gözəldir, çox yeyilə bilir, lakin yaxşısı az olur. Əsasən kal 

ikən yığırlar, evdə dəyir. Kalından yemək üçün gözəl ədviyyat düzəldirlər. 

Kalından düzələn mürəbbə də gözəl olur. Gerçəkdən də, Hindistanın ən yax-

şı meyvəsi budur. 

Ağacı çox hündür olur. Bəziləri deyir ki, ənbə qovundan sonra bütün 

meyvələrdən üstündür. Lakin xalqın təriflədiyi qədər deyil. Şaftalının kərdi 

növünə bənzəyir. Yağmur mövsümündə dəyir. 

İki şəkildə yeyilir: biri sıxıb yumşaldaraq hər tərəfini dəlib əzmək su-

rətiylə suyunu içirlər. Bir də  kərdi-şaftalı kimi qabığınu soyaraq yeyirlər. 

Yarpağı bir az şaftalı yarpağına bənzəyir. Gövdəsi çirkin və biçimsizdir. 

Benqalda və Quceratda daha yaxşıları olurmuş. 



Kilə:  ərəblər buna muz [yəni banan] deyirlər. Ağacı o qədər hündür 

deyil, (283 a) hətta ona ağac demək olmaz, kol ilə ağac arasında bir şeydir. 

Yarpağı aman-qara yarpağına bənzəyir, amma banan yarpağının uzunluğu 

iki karidir, eni isə bir kariyə yaxındır. 

Ortasından ürəyə bənzəyən bir zoğ çıxar. Qönçəsi bu zoğdadır. Böyük 

qönçəsi qoyun ürəyi şəklindədir. Qönçəsinin hər yarpağı açıldıqca yarpağın 

dibində sıra halında altı-yeddi çiçək çıxır. Bu sıra-sıra çiçəklər sonra banan 

olur. Ürəyə  bənzəyən bu zoğ uzandıqca, o böyük qönçənin yarpaqları da 

açılır və sıra halındakı banan çiçəkləri görünür. 

Hər banan ağacı yalnız bir dəfə  meyvə verir. Bananın iki gözəl xüsu-

siyyəti var: qabığı asan soyulur, çəkirdəyi və puşası yoxdur. Badımcandan 

bir az daha uzun və daha incədir. Çox şirin deyil. Benqal babanı fövqəladə 

şirin imiş. Olduqca xoş görünən bir ağacı var. Geniş və parlaq yaşıl yarpaq-

larının görünüşü çox gözəldir. 



Ənbuli:  hind xurmasına bu adı verirlər. Kiçicik yarpağı var və ümu-

mən hind quzu (buya) yarpağına bənzəyir, lakin bunun yarpağı hind qozu 

yarpağından daha kiçikdir. Ağacı çox gözəl görünür. Kölgəsi çox olur. Ağa-

cı olduqca yüksəkdir. Yabanısı da çoxdur. 



Mehvə:  gül-çikan da deyirlər. Bunun ağacı da olduqca hündürdür. 

Hindistan əhalisinin evləri (283 b) əksərən mehvə ağacındandır. Mehvənin 

çiçəyindən şərbət düzəldirlər. Çiçəyini qurudaraq kişmiş kimi yeyirlər. Araq 

də düzəldirlər. Ümumən kışmişə bənzəyir. Pis bir tadı var. Çiçəyinin təzəsi 



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 



300

pis deyil. O da yeyilir. Bunun da yabanısı var. Meyvəsi şirin deyil. Dənəsi 

bir az böyük, qabığı incədir. İçindən yağ da çəkirlər. 

Kirni:  ağacı çox hündür olmamaqla birlikdə kiçık də deyil. Meyvə-

sinin rəngi sarıdır.  İnnabdan (çiydə) bir az incədir. Dadı ümumən üzümə 

bənzəyir. Bir az dadsız olsa da pis deyildir. Fövqəladə çox olur. Dənəsinin 

qabığı incədir. 



Cəman:  yarpağı ümumən söyüd yarpağına bənzəyir, ondan daha də-

yirmi və daha yaşıldir. Ağacının görünüşü pis deyil. Meyvəsi qara üzümə 

bənzəyir, bir az turş dadı var. O qədər yaxşı deyildir. 

Kəmrək: meyvəsi beş guşəlidir. Şaftalı boydadır, uzunluğu dörd bar-

maq qədər olar. Dəyəndə saralır. Bunun da çəkirdəyi yoxdur. Kal ikən qopa-

rılanı çox turş olur. Dəymişinin turşuluğu meyxoşdur, pis deyil. Gözəllik ba-

xımından o qədər də  yaxşı deyildir. 



Qədhil: görünüşü və dadı çox pis bir meyvədir. Eynən (284 a) qoyun 

qarnı kimidir, dolma kimi içi dışına çevrilmişdir. Mədə bulandıran bir dadı 

var. İçində fındığa bənzəyən çəkirdəkləri olur. Ümumən xurmaya bənzəyir. 

Bunun çəkirdəkləri uzun deyil, yuvarlaqdır. Bu çəkirdəklərin xurmadan bir 

az daha yumşaq əti var və onu yeyirlər. 

Çox yapışqan olduğu üçün bəziləri onu əllərini və ağızlarını yağlaya-

raq yeyirlərmiş. Bunlar ağacın həm budağında, həm gövdəsində, həm də kö-

kündə olurmuş. Sanki ağaca dolmalar asmışlar. 



Bədhəl: alma boyda olar, ətri pis deyil. Kal ikən çox turş və dadsız bir 

şeydir. Dəymişi pis deyil, yumşaqdır. Hər hansı bir yerini əllə qoparıb ye-

mək mümkündür. Dadı heyvanın tüklü halındakı dadına çox bənzəyir. Turş 

və olduqca gözəl bir dadı var. 



Bir: farsca künar deyirlərmiş. Bunun bir neçə növü var. Ərikdən azca  

böyükdür. Hüseyni üzümü şəklində bir növü də var, o qədər də yaxşı olmur. 

Bandirdə çox gözəl bir bir gördük. Bunun ağacı günəş səvr və cövza 

bürcündə ikən yarpaqlarını tökür, sərətan və  əsəddə, yəni yağmur mövsü-

mündə təkrar yarpaq açıb yaşıl olur. Meyvəsi dəlv və hutda dəyir. 

Gərundə:  bizim vilayətin cikəsi

1

 (284 b) kimi koma-komadır. Cikə 



dağlarda, bu isə ovalarda bitir. Dadı mərmincana bənzəyir, ondan bir az da-

ha şirin və daha az şirəlidir. Bundan kalyalı aş bişirirlər, çox gözəl olur. 



Pənyalə: ərikdən bir az böyükdür. Qızıl almanın kalına bənzəyir. Turş 

sayaq bir dadı var. Ağacı nar ağacından bir az böyükdür. Yarpağı isə badam 

yarpağına bənzəyir. 

Gülər:  meyvəsi ağacın gövdəsindən çıxır.  Əncirə  bənzəyir və çox 

dadsız bir meyvədir. 



Amilə:  bu da beşküncdür. Pambıq qozasına bənzəyir. Qatı və dadsız 

bir şeydir. Mürəbbəsi pis olmur. Çox faydalı bir meyvədir. Ağacının gözəl 

                                                           

1

 Cikə: nə olduğu tam olaraq anlaşılmayan bir bitki. 



BABURNAMƏ 

 

301



görünüşü vardır. Çox kiçık yarpaqlıdır. 

Çirunçi: ağacı dağda yetişirmiş. Bizim bağlarda üç-dörd dənə varmış, 

sonradan öyrəndim. Mehvəyə çox bənzəyir. İçi pis deyil, qoz ləpəsi ilə ba-

dam içi arasında bir şeydir. Pis deyil. İçi fıstıq içindən bir az kiçıkdir. Çi-

runçinin içi yuvarlaqdır. Pəludəyə və halvaya qoyurlar. 



Xurma:  düzdür, xurma Hindistana xas deyil, lakin bizim tərəflərdə 

olmadığı üçün burada bəhs etdim. Xurma ağacı Ləmqanatda da var. Budaq-

ları  ağacın ucunda bir yerdə olur. Yarpaqları budaqlarının dibindən ucuna 

qədər iki tərəfindədir. Gövdəsi buruşuq və çirkindir. Meyvəsi isə üzüm (285 



a) salxımı kimidir, lakin üzüm salxımından xeyli böyükdür. 

Deyilənə görə, bitkilər arasında xurma ağacı iki xüsusda heyvanlara 

bənzəyir: birincisi, heyvanların başı kəsilincə necə həyatları da bitirsə, xur-

ma ağacı da başı kəsilincə quruyur. İkincisi, heyvanlarda erkəksiz necə bir 

nəticə hasıl olmursa, xurma ağacı da erkək xurmanın budağı gətirilib toxun-

durulmasa, yaxşı meyvə vermir. Bu sözün doğru olub-olmadığı bəlli deyil. 

Xurmanın yuxarıda bəhs edilən başı bir pendirdən ibarətdir. Xurma 

pendiri belədir: budaq və yarpağının çıxdığı yer pendir kimi ağdır. Bu ağ 

pendir kimi şeydən budaq və yarpaq çıxır. Budaq və yarpaq böyüdükcə ya-

şıllaşır. Bu ağ bölümə xurma pendiri deyirlər. Gözəldir, pis deyil, qoz ləpə-

sinə çox bənzəyir. 

Bu peynirin olduğu yeri dəlirlər və bu dəliyə oradan çıxan suyun üzə-

rindən axa biləcəyi şəkildə xurma yarpağı yerləşdirirlər. Yarpağı bir kuzənin 

ağzına salıb kuzəni də ağaca bağlayırlar. Dəlikdən çıxan su kuzədə yığılır. 

Bu su dərhal içilsə şirin bir sudur. Üç-dörd gün sonra içilsə adama kef verir. 

Bir dəfə  Barini  seyr  etməyə gedən zaman (285 b) Çenbəl çayı sahilində 

yerləşən kəndləri də görməyə getmişdim. Yolda ovada bu cür xurma suyunu 

yığanlar bizə təsadüf etdilər. Bu sudan xeyli içdim, lakin təsir etmədi. Təsir 

etməsi üçün hər halda çox içmək lazımdır. 

Nargil:  ərəblər  ərəbləşdirərək  narcil  deyirlər, hindistanlılar isə  nalir 

deyirlər. Hər halda qələti-məşhurdur

1



Nargilin meyvəsi Hindistan qozudur və qara qaşıqları ondan düzəldir-



lər. Böyüklərindən gəmi ipləri düzəldirlər. Ağacı xurma ağacı ilə eynidir, 

yalnız nargilin budağı daha yarpaqlı, yarpağının rəngi isə daha parlaqdır. 

Eynən qozun olduğu kimi nargilin də dışında yaşıl bir qabığı var, lakin nar-

gilin qabığı yarıq-yarıqdır. Çay qayıqlarının hamısını  və  gəmilərin iplərini 

bu nargilin qabığından düzəldir, qayıqların çatlarını da bunun ipiylə tikirlər. 

Nargilin qabığı təmizlənincə bir başında üçbucaq şəklində üç dəlik ye-

ri meydana çıxır, ikisi sərt, biri yumşaqdır. Bu yumşaq yeri cüzi basdıqda 

dəlinir. Dəyməzdən əvvəl nargilin içi su olur. Bu dəliyi açıb suyunu alırlar. 

Dadı pis deyil, xurma pendirinin suda əzilmişi kimidir. 

                                                           

1

 Səhv olduğu hamı tərəfindən bilindiyi halda işlənən söz. 



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 



302

Tar: bunun budaqları təpəsində (286 a) olur. Tara da xurmada olduğu 

kimi kuzə bağlayaraq suyunu alıb içirlər. Bu suya tari deyirlər, bunun kefi 

xurma suyundan daha qüvvətli olurmuş. 

Tar budaqlarının bir-bir yarım kariyə  qədər heç yarpağı yoxdur. On-

dan sonra ucunda otuz-qırx yarpaq birdən çıxır. Bu yarpaqların uzunluğu bir 

kari qədərdir. Hindlər öz yazılarını əsasən –eynən dəftər kimi- bu yarpaqlara 

yazırlar. Hindistanlılar geniş  dəlikli qulaqlarına taxmağa sırğa tapa bilmə-

yəndə bu tar yarpağından sırğa dzəldib qulaqlarına asırlar. Qulaq dəliyinə 

qoymaq üçün tar yarpağından düzəlmiş sırğalar bazarlarda satılır. 

Gövdəsi xurma ağacının gövdəsindən daha gözəl və daha düzdür. 



Portağal və  bənzərləri:  portağal Ləmqanat, Bəcur və Sevadda çox 

gözəl olur. Ləmqanatda bir az kiçık və oyuqludur. Fövqəladə gözəl, incə qa-

bıqlı və şirəlidir. Xorasan civarının portağalına bənzəmir. Qabığınun incəli-

yinə görə Ləmqanatdan on üç-on dörd ağac məsafədə olan Kabilə gətirilinə 

qədər bəzi portağallar xarab olur. 

Əstərabad portağalını iki yüz yetmiş-iki yüz səksən ağac məsafədə 

olan Səmərqəndə qədər aparırlar, qabığı qalın və şirəsi az olduğu üçün (286 

b) o qədər xarab olmur. Bəcur portağalları heyva boydadır, şirəsi çoxdur və 

digər portağalların  şirəsindən daha turşdur. Xoca Kəlan mənə dedi ki, Bə-

curda bu cins portağalı bir ağacdan dərib saymış və yeddi min dənə olduğu-

nu görmüşlər. Narınc sözünün ərəbcələşmişə  bənzədiyini daima düşünür-

düm və elə imiş. Bəcur və Sevad əhalisi narınca daim narəng deyir. 

Limon: fövqəladə çoxdur. Yumurta boyda və yumurta şəklindədir. 

Zəhərlənmiş bir adam onun kökünü qaynadıb içsə, zəhərin təsirini yox edir.   



Turunc: portağala bənzər bir meyvədir. Bəcur və Sevad əhalisi baling 

deyir. Buna görə turunc qabığınun mürəbbəsinə mürabbeyi-baling deyirlər. 

Hindistanda isə turunca bəcuri deyirlər. 

Turunc iki növdür. Biri şirindir, lakin zövqsüz və mədə bulandıran bir 

daddadır, yeməyə yaramır, lakin qabığı mürəbbəyə yarayır. Ləmqanatın tu-

runcu belə mədə bulandıran bir daddadır. Biri də Bəcur və Hindistan turunc-

larıdır ki, turşdur, lakin turşluğu xoş olur. Şərbəti fövqəladə gözəl və  ləz-

zətlidir. 

Turunc Xosrovi-qovun boydadır. Qabığı buruşuq və düzənsizdir. Ucu 

incə  və  çıxıntılıdır. Turuncun rəngi portağalınkından bir az daha sarıdır. 

Ağacı isə gövdəli bir ağac deyil, bir az kiçıkdir və koma-koma (287 a) olur. 

Yarpağı portağalınkından daha böyükdür. 



Səngtarə: portağala bənzər bir meyvədir. Rəngi və şəkli turunc kimi-

dir. Yalnız bunun qabığı buruşuq olmayıb düzdür və turuncdan bir az daha 

kiçıkdir. Ağacı böyükdür, qaysı ağacı qədərdir. Yarpağı portağal yarpağına 

bənzəyir. Gözəl bir turşluğu var. Şərbəti çox ləzzətli və dadı xoşdur. Bu da 

eynən limon kimi qəbizliyə səbəb olur və portağal kimi yumşaldıcı deyildir. 


BABURNAMƏ 

 

303



Uluğ-limu [böyük limon]: portağala bənzər bir meyvədir. Hindistanda 

qəlqəl limu deyirlər. Forması qaz yumurtasına bənzəyir, lakin onun əksinə, 

iki ucu elə sivri deyil. Qabığı da səngtarəninki kimi düzdür. Çox şirəli olur. 



Çənbiri: portağala bənzər bir meyvədir. Şəkli portağal kimidir, lakin 

rəngi sarıdır və portağal rəngində deyildir. Ətri turunc ətrinə bənzəyir. Bu-

nun da turşluğu gözəldir. 

Sədafəl: portağala bənzər, armud formasında bir meyvədir, rəngi hey-

va rəngi kimidir. Çox şirindir, lakin şirin portağal qədər mədə bulandıran  

deyil. 

Əmrədpəl: portağala bənzər bir meyvədir. 

Kərnə: bu, qəlqəl-limu boydadır. Bu da turşdur. 

Əməlbid: portağala bənzər bir meyvədir. Üç ildən sonra indi gözümə 

dəydi. Deyilənə görə, içinə bir iynə (287 b) saplansa, turşuluğundan və ya 

başqa bir özəlliyindən iynəni əridər. Turşuluğu portağal və limon qədərdir. 

  

HİNDİSTANIN ÇİÇƏKLƏRİ 

 

Hindistanda gözəl çiçəklər vardır. 



Casun:  bu çiçəklərdən biridir və bəzi hindistanlılar ona kərhəl deyir. 

Bu, ot deyil, qızılgül fidanından bir azca hündürdür. Rəngi nar çiçəyindən 

daha açıq yaşıldır. Qızılgül boydadır. Lakin qızılgül qönçə olduqdan sonra 

birdən açılır, amma bu casun açıldıqdan sonra ortasından açılan yarpaqdan 

incə bir zoğ çıxır və bir barmaq boyu uzandıqdan sonra təkrar casun yarpaq-

ları açılır. Nəhayət, üst-üstə qonmuş qətmərli bir çiçək olur. Qəribə bir şey-

dir desəm, səhv olmaz. 

Ağacının üstündə fövqəladə dərəcədə möhtəşəm və gözəl görünür. Di 

gəl ki, çox qalmır, bir günün içində solub gedir. Dörd ay sürən yağmur möv-

sümü boyunca fövqəladə gözəl və çox açılır. İlin böyük bir hissəsində açılır. 

Çox olmasına baxmayaraq ətri yoxdur. 

Kənir: ağı və qırmızısı da olur. Şaftalı çiçəyi şəklində beş yarpaqlıdır. 

Qırmızı kənirin şaftalı çiçəyinə bənzərliyi vardır. Kənir çiçəyinin on dördü- 

on beşi bir yerdə açılır və uzaqdan çox böyük bir çiçək kimi görünür. Bunun 

koması də qızılgül fidanından bir az böyükdür. Qırmızı kənirin olduqca xoş 

bir ətri vardır və gözəldir. Bu çiçək də yağmur mövsümündə çox və gözəl 

açılır, (288 a) ilin böyük hissəsində görünür. 



Kiyura:  fövqəladə  lətif bir ətri var. Müşkün çatışmayan cəhəti quru 

olmasıdır, buna təzə müşk demək olar. Qəribə bir görünüşü var. Çiçəyinin 

uzunluğu bir yarım-iki qarış olur. Yarpağının şəkli qamış yarpağı kimi uzun 

və tikanlıdır. Qönçə kimi yığılmış olan dış ləçəkləri daha yaşıl və daha ti-

kanlı, daxili ləçəkləri isə yumşaq və  ağdır, daxili ləçəklərinin arasında çi-

çəyin özəyi kimi bir şey olur və gözəl ətir buradan gəlir. 



Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 



304

Yeni açılan və hələ kol təşkil etməyəni erkək qamış başağına bənzəyir. 

Bunun yarpağı daha yastıdır. Tikanlı halda çox görkəmsizdir, kökləri dışarı-

dadır. 


Yasəmən:  ağdır. Buna cəmbuli deyirlər. Bizim tərəfin yasəmənlərin-

dən daha böyük və daha ətirlidir. 

  

HİNDİSTANDA ZAMAN VAHİDLƏRİ 

 

Bizim tərəflərdə dörd fəsil, Hindistanda isə üç fəsil var. Dörd ay yay, 



dörd ay yağmur fəsli, dörd ay da qış olur. Aylarının başlanğıcını hilala görə 

hesablayırlar. Hər üç ildə bir yağmur fəsli aylarına, üç ildə bir qış aylarına, 

üç ildə bir də yaz aylarına bir ay əlavə edirlər. Bu aylar visokos

1

 (288 b) ay-



ları sayılır. 

Çitar, bisaq, çit və əsar yay aylarıdır. Bunlar hut [balıq], həməl [qoç], 

səvr [buğa] və cövzaya [ekizlər bürcü] uyğun gəlir. Savən, badun, küvar və 

katik yağmur mövsümü aylarıdır. Bunlar sərətan [xərcəng], əsəd [şir, aslan], 

sünbülə [başaq, qız] və mizana [tərəzi bürcü] uyğundur. Aqan, pus, maq və 

fagün qış aylarıdır. Bunlar isə  əqrəb, qövs [yay, oxatan], cədi [oğlaq] və 

dəlv [dolça] bürclərinə

2

 müvafiqdir. 



Hind eli dörd ay olaraq müəyyənləşdirdiyi fəsillərin hər birində iki ayı 

istinin, iki ayı yağmurun, iki ayı da soyuğun şiddətli olduğu ay saymışdır. 

Yay aylarının son iki ayı çit ilə əsardır şiddətli isti bu iki aydadır. Yağmur 

fəslinin ilk iki ayı savən ilə badundur, şiddətli yağmur bu iki aydadır. Qış 

fəslinin ortadakı iki ayı pus ilə maqdır, şiddətli soyuq da bu iki aydadır. Bu 

münvalla bunların fəsillərinin sayı altı olur. 

Həftənin günlərinə də adlar vermişlər: şənbə saniçer, bazar eytvar, ba-

zar ertəsi somvar, çərşənbə axşamı manqalvar, çərşənbə budvar, cümə axşa-

mı prispatvar, cümə isə sükrvar adlanır. 

Bizim vilayətlərdə gecə-gündüzü iyirmi dördə bölüb hər birinə saat, 

hər saatı da altmışa bölüb hər birinə dəqiqə demişlər. Bir gecə-gündüz min 

dörd yüz qırx dəqiqə olur. Dəqiqənin uzunluğu təxminən altı  (289 a)  dəfə  



Fatihə surəsini bismillah ilə birlikdə oxuyuncaya qədərdir ki, bir gecə-gün-

düzdə səkkiz min altı yüz qırx dəfə bismillah ilə birlikdə Fatihə surəsi oxu-

na bilər. 

Hind elində isə gecə-gündüzü altmış qismə bölüb hər birinə geri, ge-

cəni və gündüzü ayrı-ayrı dörd qismə bölüb hər birinə pəhər demişlər ki, bu-

nun farscası pas olur. 

                                                           

1

 Orijinalda kəbisə adlanan bu aylara qriqori təqvimində visokos ay, yəni fevralı 29 gün 



olan ay deyilir. 

2

 Şərq təqvim sistemləri, bürclər və aylar haqqında ətraflı bilgi üçün bax: Ramiz Əskər. 



Təqvimdən-təqvimə, iqlimdən-iqlimə. Bakı, İşıq, 1987.  

BABURNAMƏ 

 

305



Bizim tərəflərdə pas və pashan sözləri eşidilirdi, lakin belə bir özəlliyi 

olduğu bilinmirdi. Bu iş üçün Hindistanın bütün böyük şəhərlərində geriyali 

adlanan müəyyən və xüsusi bir icma var. Bürüncdən qab kimi yastı bir şey 

qoymuşlar, böyüklüyü sini, qalınlığı isə iki barmaq qədər olar. Bu bürünc şe-

yə  geriyal  deyirlər. Bu geriyalı yüksək bir yerə asmışlar. Bir də tasları var: 

cam-saat. Bunun altı dəlikdir, hər geridə bir dəfə dolur. Geriyalilər növbə ilə 

bu tası suya qoyub gözləyirlər. Məsələn, gün doğarkən tası qoyurlar, tas bir 

dəfə dolanda toxmaqlarıyla geriyala bir dəfə vururlar, iki dəfə dolsa iki dəfə. 

Pəhər bitincəyə qədər belə edirlər. Hər pəhər başa çatanda toxmağı geriyala 

tez-tez və qüvvətli bir şəkildə vururlar. Gündüzün ilk pəhəri olmuşsa, tez-tez 

vurduqdan (289 b) sonra bir azca duraraq bir dəfə daha vururlar. Əgər ikinci 

pəhər olmuşsa, tez-tez vurduqdan sonra iki dəfə vururlar. Üçüncüsündə üç, 

dördüncüsündə dörd dəfə vururlar. Gündüzün dörd pəhəri tamam olunca gecə 

pəhərindən başlayaraq bu şəkildə gecənin dörd pəhərini də tamamlayırlar. 

Əvvəlcə geriyalilər hər dəfə gecə və gündüz pəhəri tamamlananda pə-

hər işarəsini vururdular. Amma gecə yuxudan oyananlar üç və ya dörd geri 

üçün vurulan səsi eşidəndə ikinci və ya üçüncü pəhərdən hansısı olduğu ba-

şa düşmürdülər. Onun üçün mən əmr etdim ki, gecələr və buludlu gündüzlər 

zamanı geriləri vurduqdan sonra pəhərin işarəsini də vursunlar. Məsələn, ge-

cənin ilk pəhərindən üç gerini vurduqdan sonra bir azca durub təkrar pəhərin 

işarəsini də vursunlar ki, bu üç gerinin ilk pəhərə aid olduğu bəlli olsun. Ge-

cənin üçüncü pəhərindən dörd geri vurduqdan sonra bir azca durub pəhərin 

işarəsi olan üçü vursunlar ki, bu dörd gerinin üçüncü pəhərə aid olduğu 

bilinsin. Çox yaxşı oldu. Gecələr oyanan adam nə zaman geriyal səsi eşitsə, 

bunun hansı pəhərdən və neçə geri olduğu bu şəkildə anlamış olurdu. 

Bir də hər gerini altmışa bölüb hər birinə pel demişlər, hər gecə (290 



Yüklə 5,03 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin