Baburnamə 3
(280 b) qanadları və tükləriylə birlikdə uddu. Sarəs
Yüklə 5,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(280 b) qanadları və tükləriylə birlikdə uddu. Sarəs: Hindistanda yaşayan türklər ona dəvə-durna deyirlər. Bu quş dingdən bir az kiçıkdir. Boyu da onunkundan bir az yüksəkdir. Başı qıpqır- mızıdır. Bunu evdə bəsləyirlər və yaxşı əhliləşir.
yükdür. Leyləyə bənzəyir. Dimdiyi leyləyinkindən bir az uzun və qaradır. Başı mavi, boynu ağ, qanadları alacadır. Qanadlarının ucları və dibləri ağ, ortası isə qaradır. Leylək: boynu ağ, başı və hər tərəfi qaradır. Bizim o tərəflərə gedən leyləkdən bir az kiçıkdir. Bu leyləyə hindistanlılar yek-rəng deyirlər. Bir nö- vü də var ki, rəngi və şəkli bizim tərəflərə gedən leyləklərin eynisidir, lakin dimdiyi daha qara və o tərəflərin leyləyindən xeyli kiçıkdir. Uqar ilə leyləyə bənzəyən bir quş da var. Dimdiyi uqarınkından bir az daha böyük və uzundur. Cüssəsi leyləkdən daha kiçıkdir. Böyük büzək: sığırçın boydadır. Qanadlarının arxası ağdır. Yüksək bir səsi vardır. Ağ büzək: başı və dimdiyi qaradır. Bizim tərəfə gedən büzəkdən xeyli böyük, Hindistan büzəyindən bir az kiçıkdir. (28l a) Gərmpa: bir ördək növü olub sona-bürçindən 1 daha böyükdür. Erkəyi və dişisi eyni rəngdədir. Heşnəgarda olur, bəzən Ləmqanata gedir. Əti ol- duqca ləzzətlidir. Şahmürğ: Bir tür ördək olub qazdan bir az kiçıkdir. Dimdiyinin üs- tündə bir çıxıntı var. Döşü ağ, beli qaradır; əti ləzzətlidir. Zümməc: şahin boydadır. Rəngi qaradır. Sar (sığırçın): beli və quyruğu qırmızıdır. Hindistan alaqarğası: bizim tərəflərin alaqarğasından bir az daha ki- çık və incədir. Boynunda bir qədər ağ vardır. Mürği-cəngəl: qarğa ilə saxsağana bənzəyən bir quşdur. Ləmqanatda buna mürği-cəngəl deyirlər. Başı və döşü qara, qanadları və quyruğu bir az qırmızı, gözləri qıpqırmızıdır. Uça bilmədiyi üçün cəngəldən çıxmaz və bu üzdən ona mürği-cəngəl deyirlər. Çəmgədər: böyük bir yarasa olub bayquş boydadır. Başı it küçüyünü başına bənzəyir. Ağaca qonmaq istəyəndə bir budağa yapışıb başı aşağı və- ziyyətdə durur. Çox qəribədir.
ağ alacadır; məta isə alacadır. Sanduvaç 2 böyüklüyündə kiçicik bir quş daha vardır ki, (281 b) rəngi parlaq qırmızıdır, qanadlarında bir azca qarası var. Kərcə: qaranquşa bənzəyir və ondan xeyli böyükdür. Hər tərəfi qap-
1 Sona: erkək çöl ördəyi, dişisinə bürçin deyilir. 2 Sanduvaç: bülbül, yaxud kanarya növündən bir quş. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
298 qaradır. Kuyəl: kiçık qarğa boydadır, ondan xeyli incədir. Gözəl ötür. Hindis- tan bülbülü bu imiş. Hindistan əhalisinin gözündə bülbül qədər mötəbərdir. Çox ağaclı bağlarda olur. Şaqraq kimi ağaclara yapışaraq yürüyən bir quş da var. Şakrak boyda- dır və tutuquşu kimi yaşıl rəngdədir.
Şiri-abi [su aslanı]: yığılmış sularda olur. Timsaha bənzəyir. Deyilənə görə, insanı, hətta camışı belə qapırmış. Sisar: bu da timsah şəklindədir. Hindistanın bütün çaylarında olur. Bir dəfə yaxalayıb gətirmişdilər, uzunluğu dörd-beş kariyə yaxındı, yoğunluğu isə qoyun qədərdir. Bundan daha böyükləri də varmış. Ağzı yarım karidən bir az daha uzundur. Üst və alt çənələrində sıra-sıra incə-incə dişləri vardır. Su kənarlarına çıxıb yatır.
distan çaylarında olur. Sudan birdən-birə çıxar, başı görünər-görünməz tək- rar suya dalır və yalnızca quyruğu gözə dəyir. Bunun ağzı da (282 a) sisarın ağzı kimi uzundur, sıra-sıra kiçık dişləri var. Başının digər qismi və gövdəsi balıq kimidir. Suyun içində oynayanda tuluq kimi görünür. Saru çayındakı xuki-abilər oynayan zaman suyun üstünə çıxırlar. Ey- nən balıq kimi heç bir zaman sudan dışarı çıxmırlar.
hücum edir. Saru sahilində olan zaman bir-iki köləni qapmışdı. Qazipur ilə Benares arasında da ordudan üç-dörd adamı qapdı, o civarda qaryali mən də bir az uzaqdan gördüm, lakin yaxşı və müfəssəl şəkildə görə bilmədim. Kəkkə balığı: iki qulağının önündə iki sümük çıxır, uzunluğu üç bar- maq qədərdir. Yaxalananda bu sümükləri oynadır və bundan gözəl bir səs çıxır. Hər halda ona bu səsinə görə bu adı qoymuşlar. Hindistan balıqlarının əti ləzzətlidir; qılçığı yoxdur. Çox çevik balıq- lardır. Bir dəfə adamlarımız bir suyun iki tərəfindən tor atıb gəldilər. Torun hər tərəfi yarım karidən artıq suyun üstündəydi. Balıqların bir çoxu toru bir kari daha yuxarı sıçrayaraq aşdılar. Hindistanın bəzi sularında kiçik balıqlar var ki, bunlar qüvvətli bir səs və ya gurultu olunca (282 b) birdən-birə sıçrayaraq sudan bir və ya bir ya- rım kari yuxarı tullanırlar. Hindistan qurbağaları: bildiyimiz qurbağalar kimidirlər, lakin suyun üstündə yeddi-səkkiz kari qaçırlar. HİNDİSTANA XAS BİTKİLƏR BABURNAMƏ
299 Ənbə: Hindistan xalqı be hərfini hərəkəsiz tələffüz edir və bu söyləniş pis səsləndiyi üçün bəziləri ona nəğzək demişlər. Necə ki Xoca Xosrov belə demişdir: Nəğzəki ma nəğz koni bustan, Nəğztərin meyveyi-Hindustan.
Yaxşısı gözəldir, çox yeyilə bilir, lakin yaxşısı az olur. Əsasən kal ikən yığırlar, evdə dəyir. Kalından yemək üçün gözəl ədviyyat düzəldirlər. Kalından düzələn mürəbbə də gözəl olur. Gerçəkdən də, Hindistanın ən yax- şı meyvəsi budur. Ağacı çox hündür olur. Bəziləri deyir ki, ənbə qovundan sonra bütün meyvələrdən üstündür. Lakin xalqın təriflədiyi qədər deyil. Şaftalının kərdi növünə bənzəyir. Yağmur mövsümündə dəyir. İki şəkildə yeyilir: biri sıxıb yumşaldaraq hər tərəfini dəlib əzmək su- rətiylə suyunu içirlər. Bir də kərdi-şaftalı kimi qabığınu soyaraq yeyirlər. Yarpağı bir az şaftalı yarpağına bənzəyir. Gövdəsi çirkin və biçimsizdir. Benqalda və Quceratda daha yaxşıları olurmuş. Kilə: ərəblər buna muz [yəni banan] deyirlər. Ağacı o qədər hündür deyil, (283 a) hətta ona ağac demək olmaz, kol ilə ağac arasında bir şeydir. Yarpağı aman-qara yarpağına bənzəyir, amma banan yarpağının uzunluğu iki karidir, eni isə bir kariyə yaxındır. Ortasından ürəyə bənzəyən bir zoğ çıxar. Qönçəsi bu zoğdadır. Böyük qönçəsi qoyun ürəyi şəklindədir. Qönçəsinin hər yarpağı açıldıqca yarpağın dibində sıra halında altı-yeddi çiçək çıxır. Bu sıra-sıra çiçəklər sonra banan olur. Ürəyə bənzəyən bu zoğ uzandıqca, o böyük qönçənin yarpaqları da açılır və sıra halındakı banan çiçəkləri görünür. Hər banan ağacı yalnız bir dəfə meyvə verir. Bananın iki gözəl xüsu- siyyəti var: qabığı asan soyulur, çəkirdəyi və puşası yoxdur. Badımcandan bir az daha uzun və daha incədir. Çox şirin deyil. Benqal babanı fövqəladə şirin imiş. Olduqca xoş görünən bir ağacı var. Geniş və parlaq yaşıl yarpaq- larının görünüşü çox gözəldir. Ənbuli: hind xurmasına bu adı verirlər. Kiçicik yarpağı var və ümu- mən hind quzu (buya) yarpağına bənzəyir, lakin bunun yarpağı hind qozu yarpağından daha kiçikdir. Ağacı çox gözəl görünür. Kölgəsi çox olur. Ağa- cı olduqca yüksəkdir. Yabanısı da çoxdur. Mehvə: gül-çikan da deyirlər. Bunun ağacı da olduqca hündürdür. Hindistan əhalisinin evləri (283 b) əksərən mehvə ağacındandır. Mehvənin çiçəyindən şərbət düzəldirlər. Çiçəyini qurudaraq kişmiş kimi yeyirlər. Araq də düzəldirlər. Ümumən kışmişə bənzəyir. Pis bir tadı var. Çiçəyinin təzəsi Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
300 pis deyil. O da yeyilir. Bunun da yabanısı var. Meyvəsi şirin deyil. Dənəsi bir az böyük, qabığı incədir. İçindən yağ da çəkirlər.
sinin rəngi sarıdır. İnnabdan (çiydə) bir az incədir. Dadı ümumən üzümə bənzəyir. Bir az dadsız olsa da pis deyildir. Fövqəladə çox olur. Dənəsinin qabığı incədir. Cəman: yarpağı ümumən söyüd yarpağına bənzəyir, ondan daha də- yirmi və daha yaşıldir. Ağacının görünüşü pis deyil. Meyvəsi qara üzümə bənzəyir, bir az turş dadı var. O qədər yaxşı deyildir.
maq qədər olar. Dəyəndə saralır. Bunun da çəkirdəyi yoxdur. Kal ikən qopa- rılanı çox turş olur. Dəymişinin turşuluğu meyxoşdur, pis deyil. Gözəllik ba- xımından o qədər də yaxşı deyildir. Qədhil: görünüşü və dadı çox pis bir meyvədir. Eynən (284 a) qoyun qarnı kimidir, dolma kimi içi dışına çevrilmişdir. Mədə bulandıran bir dadı var. İçində fındığa bənzəyən çəkirdəkləri olur. Ümumən xurmaya bənzəyir. Bunun çəkirdəkləri uzun deyil, yuvarlaqdır. Bu çəkirdəklərin xurmadan bir az daha yumşaq əti var və onu yeyirlər. Çox yapışqan olduğu üçün bəziləri onu əllərini və ağızlarını yağlaya- raq yeyirlərmiş. Bunlar ağacın həm budağında, həm gövdəsində, həm də kö- kündə olurmuş. Sanki ağaca dolmalar asmışlar. Bədhəl: alma boyda olar, ətri pis deyil. Kal ikən çox turş və dadsız bir şeydir. Dəymişi pis deyil, yumşaqdır. Hər hansı bir yerini əllə qoparıb ye- mək mümkündür. Dadı heyvanın tüklü halındakı dadına çox bənzəyir. Turş və olduqca gözəl bir dadı var. Bir: farsca künar deyirlərmiş. Bunun bir neçə növü var. Ərikdən azca böyükdür. Hüseyni üzümü şəklində bir növü də var, o qədər də yaxşı olmur. Bandirdə çox gözəl bir bir gördük. Bunun ağacı günəş səvr və cövza bürcündə ikən yarpaqlarını tökür, sərətan və əsəddə, yəni yağmur mövsü- mündə təkrar yarpaq açıb yaşıl olur. Meyvəsi dəlv və hutda dəyir.
1 (284 b) kimi koma-komadır. Cikə dağlarda, bu isə ovalarda bitir. Dadı mərmincana bənzəyir, ondan bir az da- ha şirin və daha az şirəlidir. Bundan kalyalı aş bişirirlər, çox gözəl olur. Pənyalə: ərikdən bir az böyükdür. Qızıl almanın kalına bənzəyir. Turş sayaq bir dadı var. Ağacı nar ağacından bir az böyükdür. Yarpağı isə badam yarpağına bənzəyir.
dadsız bir meyvədir. Amilə: bu da beşküncdür. Pambıq qozasına bənzəyir. Qatı və dadsız bir şeydir. Mürəbbəsi pis olmur. Çox faydalı bir meyvədir. Ağacının gözəl
1 Cikə: nə olduğu tam olaraq anlaşılmayan bir bitki. BABURNAMƏ
301 görünüşü vardır. Çox kiçık yarpaqlıdır. Çirunçi: ağacı dağda yetişirmiş. Bizim bağlarda üç-dörd dənə varmış, sonradan öyrəndim. Mehvəyə çox bənzəyir. İçi pis deyil, qoz ləpəsi ilə ba- dam içi arasında bir şeydir. Pis deyil. İçi fıstıq içindən bir az kiçıkdir. Çi- runçinin içi yuvarlaqdır. Pəludəyə və halvaya qoyurlar. Xurma: düzdür, xurma Hindistana xas deyil, lakin bizim tərəflərdə olmadığı üçün burada bəhs etdim. Xurma ağacı Ləmqanatda da var. Budaq- ları ağacın ucunda bir yerdə olur. Yarpaqları budaqlarının dibindən ucuna qədər iki tərəfindədir. Gövdəsi buruşuq və çirkindir. Meyvəsi isə üzüm (285 a) salxımı kimidir, lakin üzüm salxımından xeyli böyükdür. Deyilənə görə, bitkilər arasında xurma ağacı iki xüsusda heyvanlara bənzəyir: birincisi, heyvanların başı kəsilincə necə həyatları da bitirsə, xur- ma ağacı da başı kəsilincə quruyur. İkincisi, heyvanlarda erkəksiz necə bir nəticə hasıl olmursa, xurma ağacı da erkək xurmanın budağı gətirilib toxun- durulmasa, yaxşı meyvə vermir. Bu sözün doğru olub-olmadığı bəlli deyil. Xurmanın yuxarıda bəhs edilən başı bir pendirdən ibarətdir. Xurma pendiri belədir: budaq və yarpağının çıxdığı yer pendir kimi ağdır. Bu ağ pendir kimi şeydən budaq və yarpaq çıxır. Budaq və yarpaq böyüdükcə ya- şıllaşır. Bu ağ bölümə xurma pendiri deyirlər. Gözəldir, pis deyil, qoz ləpə- sinə çox bənzəyir. Bu peynirin olduğu yeri dəlirlər və bu dəliyə oradan çıxan suyun üzə- rindən axa biləcəyi şəkildə xurma yarpağı yerləşdirirlər. Yarpağı bir kuzənin ağzına salıb kuzəni də ağaca bağlayırlar. Dəlikdən çıxan su kuzədə yığılır. Bu su dərhal içilsə şirin bir sudur. Üç-dörd gün sonra içilsə adama kef verir. Bir dəfə Barini seyr etməyə gedən zaman (285 b) Çenbəl çayı sahilində yerləşən kəndləri də görməyə getmişdim. Yolda ovada bu cür xurma suyunu yığanlar bizə təsadüf etdilər. Bu sudan xeyli içdim, lakin təsir etmədi. Təsir etməsi üçün hər halda çox içmək lazımdır.
deyirlər. Hər halda qələti-məşhurdur 1 .
lər. Böyüklərindən gəmi ipləri düzəldirlər. Ağacı xurma ağacı ilə eynidir, yalnız nargilin budağı daha yarpaqlı, yarpağının rəngi isə daha parlaqdır. Eynən qozun olduğu kimi nargilin də dışında yaşıl bir qabığı var, lakin nar- gilin qabığı yarıq-yarıqdır. Çay qayıqlarının hamısını və gəmilərin iplərini bu nargilin qabığından düzəldir, qayıqların çatlarını da bunun ipiylə tikirlər. Nargilin qabığı təmizlənincə bir başında üçbucaq şəklində üç dəlik ye- ri meydana çıxır, ikisi sərt, biri yumşaqdır. Bu yumşaq yeri cüzi basdıqda dəlinir. Dəyməzdən əvvəl nargilin içi su olur. Bu dəliyi açıb suyunu alırlar. Dadı pis deyil, xurma pendirinin suda əzilmişi kimidir.
1 Səhv olduğu hamı tərəfindən bilindiyi halda işlənən söz. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
302 Tar: bunun budaqları təpəsində (286 a) olur. Tara da xurmada olduğu kimi kuzə bağlayaraq suyunu alıb içirlər. Bu suya tari deyirlər, bunun kefi xurma suyundan daha qüvvətli olurmuş. Tar budaqlarının bir-bir yarım kariyə qədər heç yarpağı yoxdur. On- dan sonra ucunda otuz-qırx yarpaq birdən çıxır. Bu yarpaqların uzunluğu bir kari qədərdir. Hindlər öz yazılarını əsasən –eynən dəftər kimi- bu yarpaqlara yazırlar. Hindistanlılar geniş dəlikli qulaqlarına taxmağa sırğa tapa bilmə- yəndə bu tar yarpağından sırğa dzəldib qulaqlarına asırlar. Qulaq dəliyinə qoymaq üçün tar yarpağından düzəlmiş sırğalar bazarlarda satılır. Gövdəsi xurma ağacının gövdəsindən daha gözəl və daha düzdür. Portağal və bənzərləri: portağal Ləmqanat, Bəcur və Sevadda çox gözəl olur. Ləmqanatda bir az kiçık və oyuqludur. Fövqəladə gözəl, incə qa- bıqlı və şirəlidir. Xorasan civarının portağalına bənzəmir. Qabığınun incəli- yinə görə Ləmqanatdan on üç-on dörd ağac məsafədə olan Kabilə gətirilinə qədər bəzi portağallar xarab olur. Əstərabad portağalını iki yüz yetmiş-iki yüz səksən ağac məsafədə olan Səmərqəndə qədər aparırlar, qabığı qalın və şirəsi az olduğu üçün (286
digər portağalların şirəsindən daha turşdur. Xoca Kəlan mənə dedi ki, Bə- curda bu cins portağalı bir ağacdan dərib saymış və yeddi min dənə olduğu- nu görmüşlər. Narınc sözünün ərəbcələşmişə bənzədiyini daima düşünür- düm və elə imiş. Bəcur və Sevad əhalisi narınca daim narəng deyir.
Zəhərlənmiş bir adam onun kökünü qaynadıb içsə, zəhərin təsirini yox edir. Turunc: portağala bənzər bir meyvədir. Bəcur və Sevad əhalisi baling deyir. Buna görə turunc qabığınun mürəbbəsinə mürabbeyi-baling deyirlər. Hindistanda isə turunca bəcuri deyirlər. Turunc iki növdür. Biri şirindir, lakin zövqsüz və mədə bulandıran bir daddadır, yeməyə yaramır, lakin qabığı mürəbbəyə yarayır. Ləmqanatın tu- runcu belə mədə bulandıran bir daddadır. Biri də Bəcur və Hindistan turunc- larıdır ki, turşdur, lakin turşluğu xoş olur. Şərbəti fövqəladə gözəl və ləz- zətlidir. Turunc Xosrovi-qovun boydadır. Qabığı buruşuq və düzənsizdir. Ucu incə və çıxıntılıdır. Turuncun rəngi portağalınkından bir az daha sarıdır. Ağacı isə gövdəli bir ağac deyil, bir az kiçıkdir və koma-koma (287 a) olur. Yarpağı portağalınkından daha böyükdür. Səngtarə: portağala bənzər bir meyvədir. Rəngi və şəkli turunc kimi- dir. Yalnız bunun qabığı buruşuq olmayıb düzdür və turuncdan bir az daha kiçıkdir. Ağacı böyükdür, qaysı ağacı qədərdir. Yarpağı portağal yarpağına bənzəyir. Gözəl bir turşluğu var. Şərbəti çox ləzzətli və dadı xoşdur. Bu da eynən limon kimi qəbizliyə səbəb olur və portağal kimi yumşaldıcı deyildir.
BABURNAMƏ
303 Uluğ-limu [böyük limon]: portağala bənzər bir meyvədir. Hindistanda qəlqəl limu deyirlər. Forması qaz yumurtasına bənzəyir, lakin onun əksinə, iki ucu elə sivri deyil. Qabığı da səngtarəninki kimi düzdür. Çox şirəli olur. Çənbiri: portağala bənzər bir meyvədir. Şəkli portağal kimidir, lakin rəngi sarıdır və portağal rəngində deyildir. Ətri turunc ətrinə bənzəyir. Bu- nun da turşluğu gözəldir.
va rəngi kimidir. Çox şirindir, lakin şirin portağal qədər mədə bulandıran deyil.
dəydi. Deyilənə görə, içinə bir iynə (287 b) saplansa, turşuluğundan və ya başqa bir özəlliyindən iynəni əridər. Turşuluğu portağal və limon qədərdir.
Hindistanda gözəl çiçəklər vardır. Casun: bu çiçəklərdən biridir və bəzi hindistanlılar ona kərhəl deyir. Bu, ot deyil, qızılgül fidanından bir azca hündürdür. Rəngi nar çiçəyindən daha açıq yaşıldır. Qızılgül boydadır. Lakin qızılgül qönçə olduqdan sonra birdən açılır, amma bu casun açıldıqdan sonra ortasından açılan yarpaqdan incə bir zoğ çıxır və bir barmaq boyu uzandıqdan sonra təkrar casun yarpaq- ları açılır. Nəhayət, üst-üstə qonmuş qətmərli bir çiçək olur. Qəribə bir şey- dir desəm, səhv olmaz. Ağacının üstündə fövqəladə dərəcədə möhtəşəm və gözəl görünür. Di gəl ki, çox qalmır, bir günün içində solub gedir. Dörd ay sürən yağmur möv- sümü boyunca fövqəladə gözəl və çox açılır. İlin böyük bir hissəsində açılır. Çox olmasına baxmayaraq ətri yoxdur.
Qırmızı kənirin şaftalı çiçəyinə bənzərliyi vardır. Kənir çiçəyinin on dördü- on beşi bir yerdə açılır və uzaqdan çox böyük bir çiçək kimi görünür. Bunun koması də qızılgül fidanından bir az böyükdür. Qırmızı kənirin olduqca xoş bir ətri vardır və gözəldir. Bu çiçək də yağmur mövsümündə çox və gözəl açılır, (288 a) ilin böyük hissəsində görünür. Kiyura: fövqəladə lətif bir ətri var. Müşkün çatışmayan cəhəti quru olmasıdır, buna təzə müşk demək olar. Qəribə bir görünüşü var. Çiçəyinin uzunluğu bir yarım-iki qarış olur. Yarpağının şəkli qamış yarpağı kimi uzun və tikanlıdır. Qönçə kimi yığılmış olan dış ləçəkləri daha yaşıl və daha ti- kanlı, daxili ləçəkləri isə yumşaq və ağdır, daxili ləçəklərinin arasında çi- çəyin özəyi kimi bir şey olur və gözəl ətir buradan gəlir. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
304 Yeni açılan və hələ kol təşkil etməyəni erkək qamış başağına bənzəyir. Bunun yarpağı daha yastıdır. Tikanlı halda çox görkəmsizdir, kökləri dışarı- dadır.
Yasəmən: ağdır. Buna cəmbuli deyirlər. Bizim tərəfin yasəmənlərin- dən daha böyük və daha ətirlidir.
Bizim tərəflərdə dörd fəsil, Hindistanda isə üç fəsil var. Dörd ay yay, dörd ay yağmur fəsli, dörd ay da qış olur. Aylarının başlanğıcını hilala görə hesablayırlar. Hər üç ildə bir yağmur fəsli aylarına, üç ildə bir qış aylarına, üç ildə bir də yaz aylarına bir ay əlavə edirlər. Bu aylar visokos 1 (288 b) ay- ları sayılır. Çitar, bisaq, çit və əsar yay aylarıdır. Bunlar hut [balıq], həməl [qoç], səvr [buğa] və cövzaya [ekizlər bürcü] uyğun gəlir. Savən, badun, küvar və katik yağmur mövsümü aylarıdır. Bunlar sərətan [xərcəng], əsəd [şir, aslan], sünbülə [başaq, qız] və mizana [tərəzi bürcü] uyğundur. Aqan, pus, maq və fagün qış aylarıdır. Bunlar isə əqrəb, qövs [yay, oxatan], cədi [oğlaq] və dəlv [dolça] bürclərinə 2 müvafiqdir. Hind eli dörd ay olaraq müəyyənləşdirdiyi fəsillərin hər birində iki ayı istinin, iki ayı yağmurun, iki ayı da soyuğun şiddətli olduğu ay saymışdır. Yay aylarının son iki ayı çit ilə əsardır şiddətli isti bu iki aydadır. Yağmur fəslinin ilk iki ayı savən ilə badundur, şiddətli yağmur bu iki aydadır. Qış fəslinin ortadakı iki ayı pus ilə maqdır, şiddətli soyuq da bu iki aydadır. Bu münvalla bunların fəsillərinin sayı altı olur. Həftənin günlərinə də adlar vermişlər: şənbə saniçer, bazar eytvar, ba- zar ertəsi somvar, çərşənbə axşamı manqalvar, çərşənbə budvar, cümə axşa- mı prispatvar, cümə isə sükrvar adlanır. Bizim vilayətlərdə gecə-gündüzü iyirmi dördə bölüb hər birinə saat, hər saatı da altmışa bölüb hər birinə dəqiqə demişlər. Bir gecə-gündüz min dörd yüz qırx dəqiqə olur. Dəqiqənin uzunluğu təxminən altı (289 a) dəfə Fatihə surəsini bismillah ilə birlikdə oxuyuncaya qədərdir ki, bir gecə-gün- düzdə səkkiz min altı yüz qırx dəfə bismillah ilə birlikdə Fatihə surəsi oxu- na bilər. Hind elində isə gecə-gündüzü altmış qismə bölüb hər birinə geri, ge- cəni və gündüzü ayrı-ayrı dörd qismə bölüb hər birinə pəhər demişlər ki, bu- nun farscası pas olur.
1 Orijinalda kəbisə adlanan bu aylara qriqori təqvimində visokos ay, yəni fevralı 29 gün olan ay deyilir. 2 Şərq təqvim sistemləri, bürclər və aylar haqqında ətraflı bilgi üçün bax: Ramiz Əskər. Təqvimdən-təqvimə, iqlimdən-iqlimə. Bakı, İşıq, 1987. BABURNAMƏ
305 Bizim tərəflərdə pas və pashan sözləri eşidilirdi, lakin belə bir özəlliyi olduğu bilinmirdi. Bu iş üçün Hindistanın bütün böyük şəhərlərində geriyali adlanan müəyyən və xüsusi bir icma var. Bürüncdən qab kimi yastı bir şey qoymuşlar, böyüklüyü sini, qalınlığı isə iki barmaq qədər olar. Bu bürünc şe- yə geriyal deyirlər. Bu geriyalı yüksək bir yerə asmışlar. Bir də tasları var: cam-saat. Bunun altı dəlikdir, hər geridə bir dəfə dolur. Geriyalilər növbə ilə bu tası suya qoyub gözləyirlər. Məsələn, gün doğarkən tası qoyurlar, tas bir dəfə dolanda toxmaqlarıyla geriyala bir dəfə vururlar, iki dəfə dolsa iki dəfə. Pəhər bitincəyə qədər belə edirlər. Hər pəhər başa çatanda toxmağı geriyala tez-tez və qüvvətli bir şəkildə vururlar. Gündüzün ilk pəhəri olmuşsa, tez-tez vurduqdan (289 b) sonra bir azca duraraq bir dəfə daha vururlar. Əgər ikinci pəhər olmuşsa, tez-tez vurduqdan sonra iki dəfə vururlar. Üçüncüsündə üç, dördüncüsündə dörd dəfə vururlar. Gündüzün dörd pəhəri tamam olunca gecə pəhərindən başlayaraq bu şəkildə gecənin dörd pəhərini də tamamlayırlar. Əvvəlcə geriyalilər hər dəfə gecə və gündüz pəhəri tamamlananda pə- hər işarəsini vururdular. Amma gecə yuxudan oyananlar üç və ya dörd geri üçün vurulan səsi eşidəndə ikinci və ya üçüncü pəhərdən hansısı olduğu ba- şa düşmürdülər. Onun üçün mən əmr etdim ki, gecələr və buludlu gündüzlər zamanı geriləri vurduqdan sonra pəhərin işarəsini də vursunlar. Məsələn, ge- cənin ilk pəhərindən üç gerini vurduqdan sonra bir azca durub təkrar pəhərin işarəsini də vursunlar ki, bu üç gerinin ilk pəhərə aid olduğu bəlli olsun. Ge- cənin üçüncü pəhərindən dörd geri vurduqdan sonra bir azca durub pəhərin işarəsi olan üçü vursunlar ki, bu dörd gerinin üçüncü pəhərə aid olduğu bilinsin. Çox yaxşı oldu. Gecələr oyanan adam nə zaman geriyal səsi eşitsə, bunun hansı pəhərdən və neçə geri olduğu bu şəkildə anlamış olurdu. Bir də hər gerini altmışa bölüb hər birinə pel demişlər, hər gecə (290 Yüklə 5,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|