Baburnamə 3

 

ÇƏNDİRİ KURQANININ ALINMASI 

 

Çəndirinin ərki dağın üstündə yerləşir. Dış kurqanıla şəhər isə dağ ara-

sındadır. Arabaların keçdiyi düz yol kurqanın dibindən keçir. 

Burxanpurdan qalxıb arabalar üzündən Çəndiridən bir küruh aşağıdan 

gəldik. Bir mənzil sonra çərşənbə axşamı günü, ayın iyirmi səkkizində Bəh-

çət xan hovuzunun kənarındakı bəndin üstünə endim. 

Ertəsi gün hərəkətə keçərək kurqanın  ətrafı  mərkəzimizlə sağ  və sol 

qollarımız arasında paylaşdırıldı. Ustad Əliqulu daş atmaq üçün bir bağda 

düz bir yer seçdi. Topları yerləşdirmək üçün yer hazırlamaq üzrə çavuşlar 

ilə istehkamçılar təyin edildi. Bütün əsgərə qalanın zəbti üçün gərəkli olan 

qalxanlar, nərdivanlar və nökəri qalxanları hazırlamaları əmr edildi. 

Çəndiri əvvəllər (333 b) Mendav padşahlarına aid imiş. Sultan Nəsi-

rəddinin ölümündən sonra hələ Mendavda olan oğullarından Sultan Mah-

mud  Mendava və o civara sahib olur. Məhəmməd şah adlı bir oğlu da Çən-

diriyi  əlinə  keçirərək kömək üçün Sultan İskəndərə müraciət edir. Sultan 

İskəndər də çox əsgər göndərərək onun hamisi olur. Sultan İskəndərdən 

sonra Sultan İbrahim zamanında Məhəmməd şah ölür və Əhməd şah adlı ki-

çık bir oğlu qalır. Amma Sultan İbrahim Əhməd şahı uzaqlaşdırıb oraya öz 

adamlarını qoyur. Rana Sanka İbrahimin üzərinə qoşun çəkərək Dulpura 

gələndə isə    İbrahimin bəyləri müxalifət edirlər. Çəndiri o vaxt Sankanın 

əlinə  keçir və bu da onu Midni Rav adlı çox etibarlı bir kafirə verir. 

İndi o Midni Rav dörd-beş min kafirlə birlikdə Çəndiri kurqanında idi. 

Arayiş xanın onunla tanışlığı varmış. Arayiş xan ilə Şeyx Gürən oraya gön-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

352

dərilərək inayət və  şəfqət sözləri söylənərək ona Çəndiri yerinə  Şəmsabad 

vəd edildi. Etibarlı adamlarından bir-ikisi buna qarşı çıxdı. Bizə etimad  et-

mədi, yoxsa kurqanına güvəndi, bilmirəm, barış təşəbbüsü nəticə vermədi. 

Çəndiri kurqanını zorla almaq niyyətilə çərşənbə axşamı günü sabah, 

cəmadiyüləvvəl ayının altısında [=28 yanvar] Behçet xan hovuzundan at-

lanıb kurqanın yaxınlığında yerləşən (334 a) ortadakı hovuzun kənarına en-

dik. 

O sabah yolda gedərkən Xəlifə bir-iki məktub gətirdi. Məktubda Pu-

raba göndərilmiş əsgərin ehtiyatsız hərəkət edib savaşda yenildiyini və Lək-

nuyu buraxıb Kanuca gəlmiş olduğu yazılmışdı. Xəlifənin bu üzdən olduqca 

qərarsız və çox təlaşlı olduğunu gördüm və dedim ki: «Tərəddüd və  təlaş 

yersizdir, Allahın təqdirindən başqa heç bir şey ola bilməz. Madam ki bu iş 

önümüzdədir, başqa bir şey düşünməmək lazımdır, sabah qalaya hücum 

edəcəyik və ondan sonra nə olacağını görərik».

1

 

Düşmən ərki gücləndirmiş, lakin dış kurqanda ehtiyatda bir-iki adam 

qoymuşdu. O axşam bizim əsgər hər tərəfdən dış kurqana çıxdı. Düşmənin 

orada bir az adamı vardı, gerçək bir savaş belə etmədən qaçıb ərkə çəkildilər. 

Çərşənbə günü, cəmadiyüləvvəl ayının yeddisində [=29 yanvar] əsgə-

rin silahlanaraq yerlərinə gedib savaş hazırlıqlarını görməsi, sonra mən na-

ğaralar və bayraqlarla hərəkətə keçəndə  hər kəsin olduğu yerdən hücuma 

keçməsi əmr edildi.  

Savaş qızışmağa başlayanda nağara və bayrağı buraxıb Ustad Əliqulu-

nın daş atmasını şəxsən görməyə getdim. Üç-dörd daş atdı. Olduğu yer ya-

maçsız və qala bəndi (334 b) çox möhkəm və tamamən daşdan olduğu üçün 

ciddi təsir etmədi. 

Söz etdiyim kimi, Çəndirinin ərki dağ üstündə yerləşir. Bir tərəfində 

su üçün iki yanı divarlı bir yol düzəltmişlər, bunun divarları dağdan aşağıdır. 

Bizim hücum edəcəyimiz yer bura idi. Mərkəzin sağ və sol qolları ilə xassə  

alayının payına bura düşmüşdü. Daha çox buradan zorladılar. Kafirlərin yu-

xarıdan atdığı daşlara və oda aldırmadılar. Axırda Şahım yüzbəyi dış kurqa-

nın divarıyla su yolu divarlarının birləşdiyi yerdən dırmandı, iki-üç yerdən 

daha igidlər dırmanaraq çıxdılar. Su yolundakı kafirlər qaçıdılar və bura 

zəbt edildi. 

Yuxarıdakı kurqanda isə bu qədər də vuruşmadılar, tez qaçdılar. Bir 

çox adam dırmanaraq yuxarıdakı kurqana çıxdı. Qısa bir müddət sonra ka-

firlər tamamən çılpaq bir halda gəlib vuruşmağa başladı. Bir çox əsgəri qo-

varaq divardan aşağı tökdülər. Bir neçə adamı vurub öldürdülər. 

Divarın üzərindən təcili uzaqlaşmalarının səbəbi bu imiş: yeniləcəklə-

rini kəsdirərək, qadınlarını tamamən doğrayıb özləri üçün ölümü gözə ala-

raq çılpaq bir halda vuruşmağa gəlmişlər. 

                                                           

1

 Baburun bu sözləri farscadır.  

BABURNAMƏ 

 

353

Axırda bizimkilər hər tərəfdən zorlayaraq (335 a) onları divar üstün-

dən qaçırtdılar. İki-üç yüz kafir Midni Ravin olduğu yerə girdi. Orada çoxu 

bir-birini öldürmüşlər. Belə etmişlər: birisi əlinə bir qılınc almış, digərləri də 

bir-bir və özləri istəyərək boyunlarını uzatmışlar. Çoxu bu şəkildə cəhənnə-

mə getdi. 

Allahın inayətilə belə məşhur bir kurqan bayraq və nağara gətirmədən 

və ciddi bir müharibə belə etmədən iki-üç geri içində [bir saatdan daha qısa 

bir müddətdə] fəth edildi. Çəndirinin  şimal-qərb tərəfindəki dağın üstündə 

kafirlərin başından bir minarə düzəldildi. 

Bu fəthin tarixi üçün «Fəthi-darül-hərb»

1

 sözünü tarix düşürmüşdülər. 

Mən də bunu belə bağladım: 

Bud çənde məqami Çəndiri 

Pür zi küffarü darül-hərb, 

Fəth kərdəm bə hərb qəleyi u, 

Gəşt tarix «fəthi-darül-hərb». 

 

Bir müddət Çəndirinin olduğu yer  

Kafirlər ilə doldu və hərbü zərb sahəsı oldu.  

O qalanı hərblə fəth etdim, 

«Fəthi-darül-hərb» də bunun tarixi oldu. 

           

ÇƏNDİRİNİN TƏRİFİ 

 

Çəndiri gözəl bir vilayətdir. Ətrafında və civarında xeyli axarsu vardır. 

Ərki dağın üstündədir. İçərisində daşdan üç böyük hovuz qazmışlar. Bir bö-

yük hovuz da kurqanın zorlanaraq alındığı su yolundaydı. 

Aşağı və yüksək təbəqənin evləri bütünlüklə daşdandır. Böyüklərinin 

evlərini səliqə ilə yonulmuş daşdan tikmişlər, xalqın evləri də daşdandır, la-

kin heç yonulmuş deyil. Damın üstünə kirəmit yerinə (335 b) düz və yastı 

daşlar qoymuşlar. 

Kurqanının önündə üç böyük hovuz var. Ətrafında və civarında  əski 

hakimlər bəndlər qurub hovuzlar meydana gətirmişlər. Bir az yüksəkdə Bit-

vi deyilən kiçik bir çay axır. Bu çay Çəndiridən üç küruh məsafədədir, özü 

də dadı və ləzzətiylə məşhurdur; gözəl bir çaydır. Ortasında parça-parça qa-

yalar var. Bunlar bina üçün əlverişlidir. 

Çəndiri Aqradan güneyə doğru doxsan küruh məsafədədir. Çəndiridə 

Qütb ulduzunun yüksəkliyi iyirmi-iyirmi beş dərəcədir. 

Ertəsi sabah, cümə axşamı günü kurqanın yanından qalxıb Mellu xan 

hovuzunun kənarına endik. Çəndirinin fəthindən sonra buraya kafir Səlahəd-

dinə aid olan Ray-Sing, Bhilsan və Sarəngpur üzərinə yürümək niyyətilə 

                                                           

1

  Fəthi-darül-hərb: kafir diyarının fəthi deməkdir. Əbcəd hesabı ilə 934 (=1527) edir. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

354

gəlmişdik. Buraları da zəbt etməmizin ardından Sankanın üzərinə doğru Çi-

tura yürüyəcəkdik. Amma o qarışıq xəbərləri alınca, bəyləri çağırdıq və da-

nışıb məsləhətləşdikdən sonra bu fitnəçilərin və asilərin fitnəsini və fəsadını 

dəf etmək üçün hərəkətə keçməmiz daha uyğun və münasib sayıldı. 

Çəndiri Sultan Nəsirəddinin nəvəsi Əhməd Şaha verildi, yuxarıda on-

dan bəhs etmişdim. Çəndiridən əlli lek xassə mülkü üçün ayırdım, şikdarlığı 

da Molla Apağın sərəncamına verdim və o da üç bin türk və hindistanlı ilə 

birlikdə Əhməd şaha köməkçi olaraq burada qaldı. 

 

ASİLƏRİN ÜSTÜNƏ YÜRÜŞ 

 

Bu işləri həll etdikdən sonra (336 a) bazar günü, cəmadiyüləvvəl ayı-

nın on birində [=2 fevral] geri dönmək niyyətilə Mellu xan hovuzundan qal-

xıb Burxanpur çayının sahilinə endik. Yekə Xoca ilə Cəfər Xoca Kalpi gə-

milərini Kənar keçidinə  gətirmələri üçün Bandirdən Yekşənbehiyə göndə-

rildilər.  Şənbə günü, ayın iyirmi dördündə  Kənar keçidinə enərək  əsgərin 

suyu keçməyə başlamasını əmr etdim.  

O günlərdə ilqar gedənlərin, Kanucu da buraxaraq Rabiriyə gəldikləri 

xəbəri alındı.  Şemsabad kurqanını EbülMəhəmməd Nəyzəbaz qapatmış; 

lakin qalabalık qüvvətlər gəlib kurqanı zorlayaraq zəbt etmişlər. 

Əsgər çaydan keçincəyə qədər üç-dörd gün boyunca çayın hər iki tə-

rəfində qaldıq. Çaydan keçdikdən sonra Kanuc tərəfinə doğru mənzildən- 

mənzilə yürüyüb düşməndən xəbər bilmək üçün irəliyə qazax igidləri gön-

dərdik. Bunlar da Kanuca iki-üç mənzil qalanda geri dönüb Mərufun oğlu-

nun dil yaxalamaq üçün gedənlərin qaraltısını görərək Kanucdan çıxdığı xə-

bərini gətirdilər. 

Bəyazid ilə  Məruf bizim xəbərimizi alaraq Qanqdan keçib Kanucun 

qarşısında Qanqın şərq tərəfindəki keçidi tutmaq niyyətilə oturmuşlar. 

Cümə axşamı günü, cəmadiyülaxır ayının altısında [=27 fevral] Ka-

nucdan keçərək Qanqın qərb sahilinə endik. Bizim igidlər gedib düşmənin 

(336 b) bir neçə gəmisini ələ keçirdilər. Yuxarıdan və aşağıdan böyüklü- ki-

çıkli otuz-qırx gəmi gətirdilər. 

Mir Məhəmməd Caleban körpü qurmaq üçün uyğun bir yer seçib kör-

pü ləvazımatını hazırlamaq üzrə göndərildi. Ordunun endiyi yerin bir küruh 

qədər aşağısında bir yer seçib gəldi. Ora yaxşı çavuşlar təyin edildi. 

Körpünün salınacağı yerə yaxın bir nöqtəyə  də Ustad Əliqulu topu 

yerləşdirib daş atmaq üzrə yer seçərək daş atmaqla uğraşdı. 

Körpünün bağlanacağı yerdən bir az aşağıda isə Mustafa Rumi zərb-

zənli arabalarını bir adaya keçirdi və bu adadan zərbzən atmağa başladı. 

Körpünün yuxarı tərəfinə sipər qurulmuşdi və tüfəngəndazlar da bu sipərin 

üzərindən isabətli atışlar gerçəkləşdirdilər. 

BABURNAMƏ 

 

355

Bir-iki dəfə  Məlik Qasım Moğol və digər igidlər çayı gəmiylə keçə-

rək adamları çox az olmasına baxmayaraq yaxşı vuruşdular. Baba Sultan və 

Dərviş bir axşam on-on beş adamla birlikdə cəsarət göstərərək, amma yaxşı 

hesablamadan çayı gəmiylə keçdi, lakin savaşmadan və heç bir şey edə bil-

mədən qayıdıb gəldi. Bunun üçün onu çox danladım. 

Axırda Məlik Qasım adamı az olmasına baxmayaraq coşub düşmənə 

hücum etdi, onu düşərgəyə  qədər sürdü, lakin düşmənlər çoxlu adamla və 

bir fillə hərəkətə keçib bunları qaçmağa məcbur etdilər. Gəmiyə minib hə-

rəkət edənə qədər (337 a) fil yetişdi və gəmini batırdı. Məlik Qasım bu sa-

vaşda öldü. 

Körpü bağlanıncaya qədər keçən bu bir neçə gün içində Ustad Əliqulu 

çox dəqiq atışlar elədi, ilk günü səkkiz daş, ikinci günü on altı daş atdı. Üç-

dörd gün bu şəkildə daş atdı. Bu daşları Qazi topuyla atırdı. Bu, kafir Sanka 

müharibəsində daş atan top idi, o üzdən də ona Qazi ismi verilmişdi. 

Ustad Əliqulu ondan başqa böyük bir top daha tökmüşdü. Bu top yal-

nızca bir daş atdı və sonra qırıldı. 

Tüfəngəndazlar da bir çox adamı və atı tüfənglə vurdular. Qaçan işçi 

və yolçulardan da bir neçə adamı və bir çox atı yerə sərdilər. 

Körpünün qurulma işinin tamamlanması yaxınlaşanda çərşənbə günü, 

cəmadiyülaxırın on doqquzunda hərəkətə keçərək körpünün üzərinə gəldik. 

Əfqanlar körpünün qurula biləcəyinə ehtimal verməyərək bizə istehza 

edirdilər. Cümə axşamı günü körpü hazır oldu. Piyadalardan və lahorlular-

dan ibarət kiçık bir dəstə qarşıya keçdi və önəmsiz bir çarpışma gerçəkləşdi. 

Cümə günü mərkəzdən xassə  alayı ilə mərkəzin sağ və sol qol igidləri 

və tüfəngəndazları piyada olaraq körpüdən keçdilər.  Əfqanlarm hamısı si-

lahlanaraq, filləri ilə  gəlib onları  sıxışdırdılar və bir dəstə sol qol adamını 

qaçırtdılar. Amma mərkəz və sağ qol adamları yerlərində qalıb (337 b) düş-

məni geri oturtdular. 

Düşmənin adamlarından ikisi kütlədən ayrılaraq hücum etdi. Birini 

dərhal vurub ələ keçirdilər, digərini isə atıyla birlikdə o qədər çox yerindən 

vurdular ki, atı şahə qalxaraq geri döndü və öz güruhunun arasında yerə yı-

xıldı. O gün yeddi-səkkiz baş gətirdilər. Bir çox adamları ox və tüfəng yara-

sı aldı.  İkindi vaxtı keçənə  qədər çarpışma davam etdi. O axşam körpünü 

keçənlərin hamısı geri qayıtdı. Halbuki adamların hamısı o şənbə axşamı ke-

çirilmiş olsaydı, düşmənin çoxunun ələ keçirilməsi ehtimali vardı. Lakin ağ-

lıma bu gəldi: keçən il çərşənbə axşamı günü, Novruz günü, Sankayla sa-

vaşmaq niyyətilə Sikridən hərəkət edib şənbə günü düşməni yenmişdik. Bu 

il də çərşənbə günü, Novruz günü, bu düşmənlərə qarşı savaşmaq niyyətilə 

hərəkət etmişdik. Bazar günü düşmənə galib gəlsək bu, qəribə hadisələrdən 

biri olacaqdı. 

Bu üzdən adamlar keçirilmədi. Onlar da şənbə günü çarpışmağa gəl-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

356

mədilər və hazır olaraq uzaqda dayandılar. O gün arabalar keçirildi və səhər 

vaxtı əsgərin keçməsi əmri verildi. Nağara vaxtında bizim avanqarddan düş-

mənin qaçıb getmiş olduğu xəbəri gəldi. 

Cin-Teymur Sultana əsgəri götürüb düşməni təqib etməsi əmri verildi. 

Məhəmməd Əli Cəng-Cəng, Hüsaməddin Əli Xəlifə, Mühib Əli Xəlifə, Ku-

ki Baba-Qaşqa, (338 a) Dost Məhəmməd Baba-Qaşqa [Dost eşik-ağa], Baqi 

Daşkəndi və Vəli Qızıl idarəsində olanlar təqibçi təyin edildi. Bunlar Sultan 

ilə birlikdə olub onun əmrlərinə itaət edəcəkdilər.  

Sünnət vaxtında mən də körpünü keçdim. Dəvələrin bir az aşağıda 

yerləşən keçiddən keçirilmələri əmr edildi. O gün, bazar günü, Bəngərma-

vudan bir küruh məsafədə yerləşən durğun su sahilinə endik. 

Təqib üçün göndərilmiş olanlar yavaş hərəkət etmişlər, Bəngərmavuya 

enmişlər və o gün günorta vaxtı oradan hərəkət etmişlər. 

Ertəsi gün Bəngərmavunun önündəki gölün kənarına endik. O gün ki-

çık xan dayımın oğlu Toxta Buğa Sultan gəlib mülazimət etdi. 

Şənbə günü, cəmadiyülaxır ayının iyirmi doqquzunda [=21 mart] Lək-

nuyu gəzdikdən sonra Guy çayından keçərək endik. O gün Guy çayında qüsl 

etdim. Qulağıma su girdi, yoxsa soyuğa verdim, bilmirəm, sağ qulağım eşit-

məz oldu, lakin bir neçə gün ağrısı yoxdu. 

Uda bir-iki mənzil qala Çin Teymur Sultandan bir adam gəlib düşmə-

nin Saru çayının o biri tərəfində oturmaqda olduğunu bildirərək kömək istə-

di. Mərkəzdən minə yaxın igidi Qaraca komandanlığında yardıma ayırdıq. 

Şənbə günü, rəcəb ayının yedisində [=28 mart] Uddan iki-üç küruh 

daha yuxarıda yerləşən Gəgər ilə Sarunun (338 b) birləşdiyi yerə endik. 

Şeyx Bəyazid o günə qədər Ud qarşısında və Sarunun o biri tərəfində 

olurmuş və Sultana məktub göndərərək danışıq aparmaq istəyirmiş. Amma 

onun bu hiyləsini anlayan Sultan günorta vaxtı Qaracaya adam göndərərək 

çayı keçməyə  qərar verir və Qaraca ona qoşulanda dərhal suyu keçirlər. 

Düşmənin əlliyə yaxın atlısı və üç-dörd fili varmış, savaşa bilmədən qaçırlar. 

Bir neçə adamını ələ keçirərək başlarını kəsib göndərdilər. 

Bixub Sultan, Turdu bəy, Baba Çöhrə, Qoç bəy və Baqi Şiğavul çayı 

Sultandan sonra keçirlər. Bunlar hələ keçmədən ilk keçənlər Şeyx Bəyazidi 

axşama qədər təqib edirlər. Şeyx Bəyazid özünü cəngəlliyə ataraq qurtulur. 

Cin Teymur Sultan gecə Qara su sahilinə enib gecə yarısı  təkrar hə-

rəkətə keçərək düşməni təqibə başlayır və qırx küruh yol qət edib onun ailə-

sinin və həlayiqlərinin olduğu yerə çatır, amma düşmənin qaçdığı anlaşılır. 

Oradan hər tərəfə axınçılar göndərilir. Baqi Şiğavul bir neçə igidlə birlikdə 

düşmənin arxasından gedib ailəsinə  və  həlayiqlərinə yetişərək  əfqanların  

bəzilərini yaxalayıb gətirdi. 

Ud və civarını  ələ keçirib nizam qurulması üçün orada bir neçə gün 

qaldıq. Uddan yeddi-səkkiz küruh yuxarıda  olan  Saru  çayının sahili ovlaq 

BABURNAMƏ 

 

357

yeri kimi tərif edildiyi üçün Mir Məhəmməd Caləban oraya göndərildi. Gə-

gər çayı ilə Saru çayının keçidini (339 a) tədqiq edib gəldi.  

Cümə axşamı günü, ayın on ikisində [=2 aprel] ov etmək niyyətilə 

oraya hərəkət ettim

1

. 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

1

 Burada 1528-ci ilin 2 aprelindən 15 sentyabrınadək beş yarım ayı əhatə edən və açıq-

lanmayan bir qopma vardır. 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

358

 

HİNDİSTAN - 935 (15 SENTYABR 1528 - 5 SENTYABR 1529) 

 

DOQQUZ YÜZ OTUZ BEŞİNCİ ILİN HADİSƏLƏRİ 

 

Cümə günü, məhərrəm ayının üçündə [=18 sentyabr] Çəndiri səfərinə 

çıxmazdan bir az öncə Multan işi üçün çağırtmış olduğum Əsgəri [Baburun 

oğlu] gəlib mənə xəlvətxanada mülazimət etdi. 

Ertəsi gün isə Yunus Əlinin yaxın adamlarından olan tarixçi Xandəmir, 

Mövlana  Şəhab Müəmmai və Mir İbrahim Qanuni -bunlar da mülazimət 

niyyəti ilə uzun bir müddət öncə Heratdan çıxmışdılar- gəlib mülazimət et-

dilər. 

Bazar günü, ayın beşində [=20 sentyabr] ikindi vaxtı kitablarda Galyur 

şəklində yazılan Güvalyarı gəzmək üçün Cundan keçib Aqra qalasına girə-

rək -o iki-üç gün ərzində Kabilə getmək istəyən Fəxricahan bəyim  ilə Xədi-

cə Sultan bəyimə yaxşı yol dilədikdən sonra- hərəkət etdim. [Bədiüzzaman 

Mirzənin oğlu] Məhəmməd Zaman Mirzə izin istəyərək Aqrada qaldı. 

 

BABURUN DULPUR ÜZƏRİNDƏN 

GÜVALYARI GƏZMƏYƏ GETMƏSİ 

 

O gecə üç-dörd küruh yol qət edərək bir göl sahilinə enib uyuduq. Na-

mazı bir az erkən qılıb atlandıq. Gembir çayının sahilində yemək yedikdən 

sonra günorta vaxtı oradan qalxıb yolda Molla Rəfinin hazırladığı toz ha-

lındakı  dərmanı  nəşə verməsi üçün buğda  əzməsi ilə qarışdırıb içdik. Çox 

dadsız idi. İkindidən bir az sonra Dulpurdan qərbə doğru bir küruh məsafədə 

tikilməsini əmr etdiyim bağ ilə binaya (339 b) gəldim. 

Bu bağla binanın tikilməsini əmr etdiyim yer bir dağ çıxıntısının ucun-

da yerləşir. Bu dağ çıxıntısının ucu yekparə qırmızı inşaat daşı olduğu üçün 

bu dağı dibinə qədər qazmalarını bina qazıla biləcək böyüklükdə yekparə bir 

daş çıxsa o daşdan bir bina qazmalarını, o qədər böyük bir daş çıxmasa düz 

qalan meydanda yekparə daşdan bir hovuz qazılmasını əmr etmişdim. Am-

ma bina qazıla biləcək qədər böyük bir daş çıxmamışdı. 

Əmrimə görə daşçı Ustad Şah Məhəmməd yekparə bir meydan olan 

bu daşın üzərinə üstü qapalı  səkkiz guşəli bir hovuzun planını hazırladı. 

Daşçıların da sürətlə bu işlə məşğul olmalarını əmr etdim. 

Həmən yerin şimal tərəfində içində hind gilası,  ənbə, camən və  hər 

növ başqa ağaclar olan böyük bir ağaclıq var idi. Bu ağacların arasında bir 

böyük hovuz salınmasını  əmr etmişdim. Bu hovuz tamamlanmaq üzrəydi. 

Bunun suyu o hovuza gedir.  

Bu hovuzun şimal-qərbində Sultan İskəndər bir bənd, bəndin də üstün-

BABURNAMƏ 

 

359

də binalar tikdirmişdir. Bəndin yuxarı tərəfində yağmur mövsümündə sular 

yığılaraq böyük bir göl əmələ gətirir. Bu gölün şətq tərəfləri bağlıqdır. 

Gölün bu (340 a)  tərəfinə  də yekparə daşdan taxtlar oyulmasını  və 

qərb tərəfində bir məscid tikilməsini əmr etdim. Çərşənbə axşamı və çərşən-

bə günləri bu işlər üzündən Dulpurda qaldım. 

Cümə axşamı günü hərəkət edib Çənbəl çayından keçərək günorta na-

mazını çay sahilində qıldıqdan sonra iki namaz arasında Çənbəl sahilindən 

yenidən atlanıb axşamla yatsı arasında Kevari çayından keçib dincəldik. 

Yağmurlardan su yüksəlmişdi, atlar üzdürüldü və biz də gəmiylə keçdik. 

Ertəsi cümə günü aşura idi. Oradan hərəkət edib yoldakı bir kənddə 

yemək yedikdən sonra yatsı vaxtı Güvalyardan şimala doğru bir küruh mə-

safədə olan və keçən il salınmasını əmr etdiyim çarbağa gəlib endim. Ertəsi 

gün günortadan sonra atlanaraq Güvalyarın şimal təpələrini gəzdikdən sonra 

gəlib Güvalyarin Racə Man-Singin sarayının bitişik olduğu Hati-Pul adlı qa-

pısından girdim və ikindi vaxtı Rəhimdadin iqamət etdiyi Racə Bikermacitin 

sarayına gəlib endim. 

O gecə qulağımdakı ağrı üzündən acı çəkdiyim üçün tiryək çəkdim - 

mehtab da buna səbəb oldu. Ertəsi gün tiryəkin yaratdığı baş ağrısı və sər-

səmlik çox iztirab verdi. Çox qusdum. Halıma aldırmadan Man-Sing ilə Bi-

kermacitin evlərinin hamısıni gəzib baxdım. (340 b)  

 

GUVALYARDA BİR GƏZİNTİ 

 

Parça-parça və ahəngsiz olmalarına baxmayaraq qəribə binalardır. Bu 

binaların hamısı yonulmuş daşdandır. Man-Singin binaları bütün racə bina-

larından daha yaxşı və daha hündürdür. Man-Singin binasının divarının bir 

yanı şərgə tərəfdır. Bu cəhətinə digərlərinə nəzərən daha artıq diqqət göstər-

mişlər. Hündürlüyü təxminən qırx-əlli karidir və bütünlüklə yonulmuş daş-

dandır. Üzü kirəclə ağardılmışdır. Bəzi yerləri dörd qatlıdır. Aşağı iki qatı 

çox qaranlıqdır, bir müddət oturduqdan sonra bir azcıq aydınlıq yaranır. Bu-

raları  şamla gəzdik. Bu binanın hər yanında beş kümbəz və kümbəzlərin 

aralarında da Hindisdan tərzində dördbucaq kiçık kümbəzlər vardır. Bu bö-

yük beş kümbəzi altın suyu çəkilmiş mis təbəqələrlə örtmüşlər. 

Divarların dış qismi yaşıl çinilərlə qaplanmışdır. Divarlara yaşıl çini 

ilə banan ağacları  rəsm etmişlər.  Şərq tərəfindəki bürcündə «hati» vardır. 

Buralılar filə «hati», qapıya da «pul» deyirlər. Bu qapının çıxışına üzərində 

iki filçi olan bir fil heykəli qoymuşlar, gerçək fil kimidir, çox bənzətmişlər. 

Bu üzdən də oraya Hati-Pul deyirlər (34l a). 

Dörd qatlı binanın  ən aşağı qatının bu fil heykəli tərəfinə baxan bir 

pəncərəsi var, buradan fil çox yaxından görünür. Üst qatı isə söz etdiyim 

kümbəzlərdir. İkinci qatında yaşayış mənzilləri var. Bu mənzillər çuxurlar-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

360

dadır. Bunlar Hindistan tərzində mükəmməl sayılacaq  şəkildə tikilmiş ol-

maqla birlikdə bir az havasız yerlərdir. 

Man-Singin oğlu Bikermacitin [Hindu] binaları isə kurqanın şimal tə-

rəfində, ortada yerləşir. Oğlunun binaları atasınınkılar qədər deyil. Tikdiyi 

böyük kümbəz çox qaranlıqdır və ancaq bir müddət qaldıqdan sonra göz alı-

şır. Bu böyük kümbəzin altında ondan bir az kiçık bir bina daha vardır və 

ona heç bir tərəfdən ışiq düşmür. 

Bu böyük kümbəzin üstündə isə  Rəhimdad bir az kiçık bir köşk tik-

dirmiş, özü də Bikermacitin evlərinə yerləşmişdir. 

Bikermacitin bu binalarından atasının binalarına gedən bir yol çəkmiş-

lər, dışarıdan heç bəlli deyil, içəridən də heç bir yer görünmür. Bəzi yerlə-

rindən işıq düşür, qəribə bir yoldur. 

Bu binaları gəzdikdən sonra Rəhimdadın tikdirdiyi mədrəsəni və kur-

qanın güney tərəfində böyük bir hovuzun kənarında yenə  Rəhimdadın sal-

dırdığı bağı gəzdik, gec vaxtda (341 b) ordunun endiyi çarbağa gəldik. 

Bu bağa bir çox çiçək əkilmişdi. Parlaq qırmızı kənir bu bağda lap çox 

idi. Bu tərəflərin kəniri şaftalıçiçəyi rəngindədir. Güvalyarın kəniri isə qıp-

qırmızı  və parlaqdır. Güvalyardan bir qədər qırmızı  kənir gətirtərək Aqra 

bağlarına əkdirdim. 

Bu bağın cənubunda böyük bir göl var. Yağmur mövsümünün suları 

burada yığılır. Bu gölün qərbində yüksək bir bütxana yerləşir. Sultan Şəm-

səddin Eltutmuş bu bütxananın yanına böyük bir cami tikdirmişdir. Bütxana 

çox hündürdür, kurqanda ondan daha hündür bina yoxdur. Dulpur dağından 

baxanda Güvalyar kurqanı və bu bütxana çox yaxşı görünür. Bu bütxananın 

daşlarının hamısını oradakı böyük göldən qazıb gətirdiklərini söyləyirlər. 

Bu bağda ağacdan bir köşk tikmişlər, bir az alçaq və formasızdır. Ba-

ğın qapısında Hindistan tərzində zövqsüz eyvanlar düzəltmişlər.  

Ertəsi gün günorta vaxtı Güvalyarın hələ görümədiyimiz yerlərini gəz-

mək niyyətilə çıxaraq, Man-Singin kurqan dışındakı Badəlgər adlı binasını 

gəzdik və Hati-Pul qapısından girib Urva deyilən yerə getdik. 

Bu Urva deyilən yer kurqanın qərb tərəfində yerləşən bir vadidir. Bu 

vadi dağın üstündə tikilən divar bəndinin dışında olsa da, onu çevrələyən iki 

sıra hündür divar çəkmişlər. Divarların hündürlüyü otuz-qırx kari qədər var. 

İç divar bir az daha uzundur. (342 a) Bu divar düzlüyün hər iki tərəfindəki 

kurqan divarıyla birləşdirilmişdir. Bu divarın ortasında və ondan bir az alçaq 

bir divar daha çəkmişlər, bu divar başdan-başa çəkilmiş deyil, bunu suya 

yön vermək üçün çəkmişlər. Bu duvarın içində də su almaq üçün bir vayin 

[quyu] qazmışlar. On-on beş pillə enərək suya çatırlar. Bu böyük divarın 

vayinli divara çıxan qapısının üstündə bir daşa Sultan Şəmsəddin Eltutmu-

şun adını həkk etmişlər, üstündəki tarix «səneyi-səlasinə və sittə miə»dir.

1

   

                                                           

1

 Hicri tarixlə 630-cu ildir (=1232/3). 

BABURNAMƏ 

 

361

Bu dış divarın altında, kurqanın dışında, böyük bir göl vardır. Anlaşıl-

dığına görə, suyu azalan bir göl deyil. Bunun suyu məcraya axır. Urva de-

yilən bu yerin içində iki böyük göl daha vardır. Kurqan əhalisi bu göllərin 

suyunu digər sulara tərcih edir. 

Urvanın üç tərəfi yekparə bir dağdır. Daşının rəngi Biyanə daşları qə-

dər qırmızı olmayıb onlardan bir az daha rəngsizdir. Ətrafındakı yekparə qa-

yaları qazıb böyük və kiçık bütlər oymuşlar. Güney tərəfində böyük bir büt 

var ki, hündürlüyü təxminən iyirmi kari qədərdir. Bu bütlərin hamısı  çıl-

paqdır, ayıb yerləri belə örtüsüzdür, görünür. 

Urvanın içindəki  (342 b) iki böyük gölün ətrafına iyirmi-iyirmi beş 

quyu qazmışlar. Bu quyulardan su çəkib bağbanlıq edərək çiçək və ağaclar 

yetişdirmişlər. Urva gözəl bir yerdir. Qüsuru çevrəsindəki bütlərdir. Bütlərin 

yıxılmasını əmr etdim. 

Urvadan çıxıb təkrar kurqana girərək kafirlərin zamanından bəri qa-

palı duran Sultan-Pulu gəzdikdən sonra axşam vaxtı Rəhimdadın saldırdığı 

bağa gəldim və gecəni o bağda keçirdim.  

Çərşənbə axşamı günü, ayın on dördündə [=29 sentyabr] Rana Sanka-

nın  Bikermacit adlı ikinci oğlunun yanından adamlar gəldi. Özü anası Ped-

mavəti ilə birlikdə Rətənbur qalasında olurdu. Biz Güvalyarı gəzməyə get-

mədən öncə Bikermacitin Esuk adlı çox etibarlı nökəri tərəfindən göndərilən 

adamlar gəlmiş, qulluq və xidmətlərini təqdim edərək yetmiş leklik təxsisat 

verilmək şərtilə Rətənburu təslim etməyə hazır olduğunu bildirmisti. Biz də 

onun arzu etdiyi kimi pərgənələr ehsan edib adamlarına izin vermiş və Gü-

valyara gəzməyə gedəcəyimiz üçün orada yenidən görüşmək üzrə  bəlli bir 

vaxt təyin etmişdik. Təyin olunan vaxtdan bir neçə gün gecikərək gəldilər. 

Esuk deyilən bu hindu Bikermacitin anası Pedmavətinin yaxın qohu-

mu (343 a) imiş. O, bu vəziyyəti ana ilə oğula izah etmiş, onlar da bu Esuk 

ilə birlikdə sədaqət və xidmətkarlığı qəbul etmişlər. 

Sanka Sultan Mahmudu məğlub edib əlinə keçirəndə tac, küllah ilə al-

tın kəmərini alıb özünü sərbəst buraxmışdı. O tac, küllah ilə altın kəmər Bi-

kermacitdə imiş. Atasının yerinə rana

1

 olaraq Çituru hələ əlində tutan böyük 

qardaşı Retensi tac, küllah ilə altın kəməri kiçık qardaşındən istədiyi halda 

bu vermirmiş. Bu gələn adamlar vasitəsilə tac, küllah ilə altın kəməri mənə 

verəcəyinə söz vermiş  və  Rətənbura qarşılıq olaraq Biyanəni istəmişdi. 

Onları Biyanə sözündən vaz keçirərək Rətənburun  əvəzinə  Şəmsabadı  vəd 

etdik. Yenə həmin gün gələn bu adamlara xələtlər geydirilərək doqquz gün 

içində Biyanəyə gəlmələri söylədik və getmələrinə izin verildi.  

Bu bağdan hərəkət edib Guvalyarın bütxanalarını gəzdik. Bütxanaların 

bəziləri iki, bəziləri da üç qatlı idı. Qatları bir az alçaq və əski tərzdə idı. Ət-

raflarına daşdan heykəllər qazmışdılar. Bəzi bütxanalarda -mədrəsələrdə 

                                                           

1

 Rana: Hindistandakı yerli hökmdarların titulu. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

362

olduğu kimi- taxtında böyük və hündür kümbəzlər ilə mədrəsə hücrələrinə 

bənzəyən hücrələr vardı. Hər hücrənin üstündə yonulmuş daşdan çoxlu 

kümbəz tikmişlər. Aşağı (343 b) hücrələrində daşdan heykəllər yonmuşlar. 

Bu binaları gəzdikdən və Guvalyarin qərb tərəfindəki qapısından çıxıb 

kurqanın cənub tərəfindən dönərək oranı da gördükdən sonra Hati-Pulun 

önündə Rəhimdadın saldırdığı çarbağa gəldim. 

Rəhimdad çarbağda bir ziyafət hazırlamışdı. Gözəl yeməklərin ikram 

edilməsindən sonra bir çox hədiyyə də təqdim etdi. Maldan və nəqddən dörd 

lek hədiyyə verdi. Sonra da bu çarbağdan hərəkət edərək gec vaxt öz bağıma 

gəldim. 

Çərşənbə günü, ayın on beşində [=30 sentyabr] Guvalyarın cənub-şərq 

tərəfində olan və ondan altı küruh məsafədə yerləşən şəlaləni görməyə get-

dim. Yola bir az gec çıxmışdıq, şəlaləyə günorta vaxtından az sonra vardıq. 

On beş-on altı urğamçı

1

 qədər hündür bir qayadan bir dəyirman işlədə bilə-

cək qədər su şırıltıyla tökülürdü. Töküldüyü yerin bir az aşağısında böyük 

bir göl yaratmışdı. Bu su şəlaləyə gəlmədən öncə yekparə bir qayanın üstün-

dən axır. Suyun yatağı yekparə bir daşdır. Müxtəlif yerlərdən tökülərək göl 

olmuşdur. Bu suyun kənarlarına da oturulacaq böyüklükdə parça-parça daş-

lar düşmüşdür. Lakin bu su daimi deyilmiş. 

Şəlalənin yuxarısında oturaraq məcun yedik. Suyun başladığı nöqtəyə 

qədər yuxarı gedib buraları gəzdikdən sonra dönüb bir təpənin üstündə bir 

müddət oturduq. Sazəndələr saz çaldılar, xanəndələr (344 a) də bəzi şeylər 

oxudular. Hindlərin tindu dediyi abnus ağacı görməyənlərə göstərildi. Ora-

dan dönüb dağdan enərək axşamla yatsı arasında yola qoyulduq. İkinci pasa 

doğru bir yerə gəlib uyuduq. Günün ilk pəhəri olanda da çarbağa gəldik. 

Cümə günü, ayın on yeddisində Səlahəddinin doğulduğu Suhcənə de-

yilən kəndi və kəndin yuxarı tərəfində dağ arasında yerləşən bir vadidəki li-

mon və sədafəl bağlarını gəzdikdən sonra ilk pəhərdə gəlib çarbağa endim. 

Bazar günü, ayın on doqquzunda [=4 oktyabr] dan ağarmadan bir az 

öncə çarbağdan hərəkət edib Kevari çayını keçərək yemək yedik və günorta 

vaxtı oradan qalxıb günəş batarkən Çənbəl çayından keçmək surətiylə ax-

şam ilə yatsı arasında Dulpur kurqanına girdik. Əbülfəthin [Türkmən] tik-

dirmiş olduğu hamamı  məşəllə  gəzdikdən sonra oradan hərəkət edib yeni 

çarbağm salındığı yerə, bənd başına gəlib endik. 

Ertəsi gün tikilməsini  əmr etdiyim yerləri dolaşdım. Yekparə daşdan 

tikilməsı əmr olunan üstü qapalı hovuzun üzünü bir dəfə belə tam cilalama-

mışdılar. Daşçıların sayını artıraraq əvvəlcə hovuzun içini tamamən oymala-

rını əmr etdim. İkindidən sonra hovuzun içini bir dəfə də tamamən cilaladı-

lar. Su doldurmalarını əmr etdim. (344 b) Ətrafını su ilə ölçərək meylliliyi 

düzəltmək işiylə uğraşdılar. Bir də abdəstxana tikilməsini, onun döşəməsi-

                                                           

1

  Urğamçı və ya ərğəmçi: Baburda yüksəklik ölçüsü kimi işlədilir. 

BABURNAMƏ 

 

363

nin və içindəki kiçık hovuzun da yekparə daşdan qazılmasını əmr etdim. 

Bazar ertəsi günü məcun söhbəti keçirdik. Çərşənbə axşamı gecəsi də 

orada qaldım. Çərşənbə günü, iftar açaraq bəzi şeylər yedikdən sonra Sikri-

yə getmək niyyətilə yola çıxdim. İkinci pəhərə doğru bir yerə enib uyuduq. 

Qulağım, deyəsən, soyuğun təsiri ilə o gecə yaman ağrıdı, uyuya bilmədim. 

Dan ağararkən oradan atlanaraq ilk pəhərdə Sikridə salılan bağa endik. 

Bağın divarı və quyu arzu etdiyim kimi olmadığı üçün çalışanlar təhdid edil-

di və cəzalandırıldı. 

Sikridən ikindi ilə axşam arası hərəkət edib Medhakurdən keçərək bir 

yerə enib uyuduq. Oradan da ilk pəhərə doğru Aqraya gəldim və bəzi işləri 

üzündən Fəxri-Cahan bəyim ilə birlikdə gedə bilməmiş olan Xədicə Sultan 

bəyimi qalada ziyarət etdikdən sonra Cunu keçib Həşt-Behişt bağına getdim. 

Şənbə günü, səfər ayının üçündə [=17 oktyabr] ikindi ilə axşam ara-

sında Tutədən keçib məhəllələrin kənarında, çay sahilinə enmiş olan böyük 

xalalarımdan üç bəyimi – Gövhərşad bəyim, Bədiülcamal bəyim, Ağ bəyim  

və kiçık bəyimlərdən Xanzadə bəyim, Sultan Məsud Mirzənin qızı Sultan-

bəxt bəyimin qızı və yengə çiçəmin, yəni Zeynəb Sultan bəyimin nəvəsini