Baholash ishi va investitsiyalar
-rasm. Ko’chmas mulk obyektining hayotikliy tsikli grafik tasviri
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-rasm. Ko’chmas mulk obyektining hayotikliy tsikli grafik tasviri
12 Uy-joylar o’zining bir qator xususiyatlari bilan ko’chmas mulk hisoblangan boshqa fuqarolik huquqi obyektlaridan farqli jihatlari mavjud. Avvalo, uy-joyga doir shartnomalar maxsus tartib va shakllarda tuziladi, uning predmeti odatdagi 11 I.Zokirov. Fuqarolik huquqi. –Toshkent: TDYUI, 2009. 45-b. 12 M.Ikramov, M.Miraxmedov, V.Yodgorov, D.Mirdjalilova. “Ko’chmas mulk iqtisodiyoti”. Darslik. Toshkent. 2018 yil. 186-bet. 2-5 yil 60-100 yil 1-6 oy O b’ ye kt fo yd a ke lti ris hi ni ng in te ns iv lig i yillar 14 fuqarolik-huquqiy shartnoma predmetlaridan farq qiladi. Ya’ni, bunda shartnoma predmeti ko’chmas mulk bo’lgani holda fuqarolarning yashashi uchun mo’ljallangan bo’ladi. Uy-joyga nisbatan mulk huquqini qo’lga kiritish muayyan shartlar asosida amalga oshiriladi. Unga nisbatan mulk huquqini amalga oshirish chegaralari ham o’ziga xos jihatlarga ega. Uy-joy ko’chmas mulk bo’lgani uchun (garchi, bu fuqarolar o’rtasidagi munosabatlar bo’lsa ham), ushbu munosabatlarga davlat tomonidan aralashuv mavjud bo’ladi. Bu bilan ommaviy manfaatgina emas, fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlari ham ta’minlanadi. Shu sababdan ham uy-joy qiymatining shakllanishiga bir qator omillar (uy- joyning joylashgan yeri, uy-joyning qurilishi, uy-joy va uning atrofi obodonligi, uy-joyning qavati, yashash xonalari soni, hajmi, plani (qo’shilgan, ajratilgan), qo’shimcha xonalar mavjudligi, kvartiraning mo’ljali, xonaning balandligi va h.) ta’sir etadii. Fikrimizcha, uy-joylarning butligi uning murakkab ashyoligi, bir nechta mustaqil ashyolardan tashkil topgan mulkiy kompleks sifatidagi xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu, o’z navbatida, bir butun holda uning maqsadiga muvofiq ravishda umumiy foydalanishni nazarda tutadi. Yuqoridagilar kelib chiqib aytish mumkinki, ko’chmas mulkning bir turi sifatida uy-joylarning qiymati va bahosi o’zaro chambarchas bog’liq. Ularning har ikkisi bozor bilan ham xuddi shunday chambarchas bog’liqlikda. Qiymat sezilarli darajada subyektiv kategoriya, u bozor subyektlarining ko’chmas mulkning foydaliligi haqidagi tahminlaridan va umidlaridan kelib chiqadi. Baho esa nisbatan obyektiv kategoriya va uni aniqlash oson. Ko’chmas mulkning bahosi – bu xaridor oldi-sotdi shartnomasi asosida ko’chmas mulkka egalik huquqi evaziga sotuvchiga beradigan yoki berishga tayyor bo’lgan, sotuvchi esa shartnoma natijasida oladigan yoki olishga tayyor bo’lgan ma’lum miqdordagi pul. 13 Tabiiyki, xaridor va sotuvchining ko’chmas mulkning foydaliligi (ya’ni iste’mol qiymati) haqidagi tasavvurlari turlichadir. Shu bilan bog’liq ravishda sotuvchi bahosi va xaridor bahosi ajratiladi. Va faqat bozor mexanizmigina bu baholarni tenglashtira oladi. 13 To‘ychiyev N.J., Mirhoshimov A.M., Plaxtiy K.A. Ko‘chmas mulkni baholash asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Adolat”, 2000,48-b. 15 Iste’mol qiymati bilan bir qatorda ko’chmas mulkning bahosiga ko’chmas mulk egasining uni yaratishga (xarid qilishga) sarflagan xarajatlari sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu jihatdan ko’chmas mulk qiymatining bir qancha turlari mavjud. Xususan: Iste’mol qiymati yoki foydalanish qiymati ko’chmas mulkning uni sotishni xayoliga ham keltirmayotgan konkret mulkdor uchun qimmati (foydaliligi)dir. Ko’chmas mulkning pul hisobidagi obyektiv bahosi uning funktsional foydalanish turi va baholashdan oldingi davrlarda olingan moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlardan kelib chiqib amalga oshiriladi. Bozor qiymati yoki almashinish qiymati bitimni amalga oshirayotgan subyektlar hamma kerakli ma’lumotlarga ega bo’lib, aqlan ish tutadigan raqobat sharoitida ko’rilayotgan ko’chmas mulkka bo’lgan huquq ochiq bozorda sotilishi mumkin bo’lgan eng maqbul bahoni o’zida aks ettiradi. Bunda bahoni belgilashga xech qanday favqulotda vaziyatlar ta’sir qilmasligi kerak. Investitsion qiymat daromad keltiradigan ko’chmas mulk uchun xosdir. Odatda, ko’chmas mulkdan tadbirkorlik maqsadlarida foydalanishga bog’liq holda, xaridor-investor tomonidan kutilayotgan moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlardan kelib chiqib baholanadi. Boshlang’ich (balans) qiymati – buxgalteriya hisobiga oid obyektiv kategoriya bo’lib, egasining ko’chmas mulkni xarid qilish va uni foydalanishga yaroqli holga keltirish bilan bog’liq xarajatlarini aks ettiradi. Boshlang’ich qiymatdan kelib chiqqan holda amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. O’rnini bosish qiymati baholanayotgan o’tmishda qurilgan ko’chmas mulkni tavsiflaydi va yangi, ekvivalent foydali, zamonaviy loyiha normalari, arxitekturaviy-rejali va konstruktiv echimlar asosida loyihalashtirilgan, zamonaviy muhandislik qurilmalari va materiallardan foydalangan holda quriladigan ko’chmas mulkni yaratishga ketadigan xarajatlarni aks ettiradi. Tiklash (yoki qayta ishlab chiqarish) qiymati hozirgi narxlarda avval qurilgan obyektning aynan bir xil nusxasini qurishga ketadigan xarajatlar yig’indisidir. Bunda aynan o’sha arxitekturaviy-rejali va konstruktiv echimlar 16 hamda aynan bir xil materiallar va muhandislik qurilmalaridan foydalanish nazarda tutiladi. Qoldiq qiymati baholash momentiga boshlang’ich qiymatning ko’chmas mulkdan foydalangan davrda yaratilgan mahsulot yoki xizmatlarga o’tmagan qoldig’idir. Bu sof holda hisob kategoriyasi bo’lib, boshlang’ich (birlamchi) qiymatdan baholash momentiga yig’ilgan amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Tugatish qiymati – bu ko’chmas mulk egasi ko’chmas mulkni tugatish natijasida olishi mumkin bo’lgan pul miqdoridir. Misol uchun, keyingi foydalanish uchun yaroqli materiallar, konstruktsiyalar, muhandislik qurilmalari elementlarini ajratib olish va sotishdan keladigan pul mablag’lari summasi. Yuqoridagilarning barchasi ko’chmas mulkning alohida turi hisoblangan uy- joylar va ularga nisbatan mulk huquqining baholash obyekti bo’lishini, ular bilan bog’liq munosabatlar esa baholash predmeti sifatida namoyon bo’lishini ko’rsatmoqda. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|