Bajardi: qutlimuratova m

15-rasm.
Bir yil o‘tgach, yana bir fransuz fizigi Leon Fuko shunga o‘xshash eksperiment o‘tkazdi, u tishli g‘ildirak o‘rniga aylanadigan oynani ishlatdi. Uning havodagi yorug‘lik tezligining olingan qiymati 298,000 km/s. Bir asr o‘tgach, Fizeau usuli shu qadar takomillashtirdiki, 1950-yilda E. Bergstrand tomonidan o‘tkazilgan shunga o‘xshash tajriba tezlikni 299793,1 km/sek ga etdi. Bu raqam hozirgi yorug‘lik tezligiga zid ravishda atigi 1 km/s.
Keyingi o‘lchovlar.
Lazerlarning paydo bo‘lishi va o‘lchash asboblarining aniqligi oshishi bilan o‘lchov xatosini 1 m/s gacha kamaytirish mumkin edi. Shunday qilib, 1972-yilda amerikalik olimlar o‘z tajribalari uchun lazerdan foydalanishdi. Lazer nurining chastotasi va to‘lqin uzunligini o‘lchab, ular 299,792,458 m/s qiymatga erishdilar. Shunisi e'tiborga loyiqki, vakuumda yorug‘lik tezligini o‘lchash aniqligini yanada oshirish asboblarning texnik nosozligi tufayli emas, balki hisoblagich standartining o‘zi xatosi tufayli amalga oshirilmadi. Shu sababli, 1983-yilda og‘irliklar va o‘lchov bo‘yicha XVII bosh konferentsiya hisoblagichni yorug‘likning vakuumda bir vaqtning ichida 1/299792458 sekundga teng masofani aniqladi. Vakuum bo‘lmaganida turli xil sharoitlar yorug‘likka ta'sir qiladi. Nurlar o‘tadigan modda, shu jumladan. Agar sekundiga hisoblagichlar soni kislorodsiz o‘zgarmasa, u holda havo kiradigan muhitda qiymat o‘zgaradi.
Yorug‘lik shisha, suv va havo kabi turli xil materiallar orqali sekinroq harakat qiladi. Ushbu hodisa ularning yorug‘lik harakatini qancha sekinlashtirishini tavsiflovchi sinishi indeksiga ega. Shisha sinishi 1,5 ga tengdir, ya'ni yorug‘lik sekundiga 200 ming kilometr tezlikda o‘tadi. Suvning sinishi ko‘rsatkichi 1,3 havoning sinishi indeksi bir dan biroz ko‘proq, ya'ni havo yorug‘likni biroz sekinlashtiradi.
Shu sababli, havo yoki suyuqlikdan o‘tgandan so‘ng, tezlik sekinlashadi va vakuumga qaraganda kamroq bo‘ladi. Masalan, turli xil suv havzalarida nurlarning harakat tezligi kosmosdagi tezlikning 0,75 ga teng. Bundan tashqari, standart bosim 1,01 bar bilan, stavka 1,5-2% ga pasayadi. Ya'ni, yer sharoitida yorug‘lik tezligi atrof-muhit sharoitlariga qarab o‘zgaradi.
Bunday hodisa uchun ular maxsus kontseptsiya - refraktsiyani taklif qilishdi. Ya'ni, nurning sinishi. U turli ixtirolarda keng qo‘llaniladi. Masalan, refrakter - bu optik tizimga ega bo‘lgan teleskop. Bundan tashqari, uning yordami bilan durbin va boshqa uskunalar ham yaratiladi, ularning mohiyati optikadan foydalanishdir. Umuman olganda, eng kichik nurni oddiy havo orqali qaytarish mumkin. Maxsus yaratilgan optik oynadan o‘tayotganda tezligi sekundiga 195 ming kilometrni tashkil qiladi. Bu doimiydan deyarli 105 km/s kamroq.
Maykelson tajribasi.
Yorug‘lik tezligini o‘lchashning fizik usullaridan biri amerikalik olim Maykelsonning 1926-1929-yillarda ishlab chiqqan usulidir.
Maykelson tajriba o‘tkazish uchun ikki tog‘ cho‘qqisidan foydalandi, bu cho‘qqilar oralig‘i 35,426 km bo‘lib juda aniq o‘lchangan. Cho‘qqilardan biriga S yorug‘lik manbai o‘rnatilgan, bu manbadan kelayotgan yorug‘lik kichik tirqishdan o‘tib sakkiz yoqli A ko‘zgu prizmaga tushadi. Prizmadan qaytgan yorug‘lik ikkinchi cho‘qqida o‘rnatilgan B botiq ko‘zguga tushib, undan M yassi ko‘zguga, so‘ngra yana B ko‘zguning boshqa nuqtasiga tushadi, shundan keyin A prizmaning ikkinchi yog‘iga tushib, undan qaytgan yorug‘lik C ko‘rish trubasi orqali kuzatuvchining ko‘ziga tushadi. Yorug‘likning o‘tgan yo‘lini va uning harakat vaqtini bilgan holda yorug‘lik tezligini osongina hisoblash mumkin.
Bu tajribada asosiy qiyinchiliklardan biri vaqtni o‘lchash bo‘ldi. U quyidagicha amalga oshiriladi. A prizma dvigatel yordamida shunday aylanma harakatga keltiradiki, ko‘rish trubasi orqali S manba doimo ko‘rinib turadi. Bunday shart bajarilishi uchun yorug‘lik bir cho‘qqidan ikkinchi cho‘qqiga borib, undan qaytib kelishiga ketgan vaqt ichida prizma 1/8 marta aylangan bo‘lishi kerak. Tajribalardan birida prizmaning aylanish chastotasi 528,76 ayl/s bo‘lgan. Bir marta aylanish vaqti 1/528,76s, 1/8 marta aylanish vaqti esa 8 marta kam, ya’ni 1/528,76*8s bo‘lgan. Bu vaqt ichida prizmaning bir tomoni qo‘shni tomoni o‘rnini egallashga , yorug‘lik esa 35,426 km yo‘lni ikki marta bosib o‘tishga ulguradi.
Bu tajribadan yorug‘likning havodagi tezligi esa 299796 km/s gat eng ekanligi aniqlanib, vakuumdagi tezligi esa 299796 km/s gat eng ekanligi hisoblangan.