Bajardi: rustamov behro’Z

Bajardi: rustamov behro’Z

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT FAKULTETI BHA-51 GURUH TALABASI RUSTAMOV BEHRO’ZNING MAKROIQTISODIYOT FANIDAN TAYYORLAGAN

KURS ISHI
BAJARDI: RUSTAMOV BEHRO’Z
TEKSHIRDI:
MAVZU:Monopol bozorlar va ularning xususiyatlari.
REJA:

1.kirish

2.Monopoliya bozori tushunchasining mazmun-mohiyati.
3.Monopoliya bozori turlari va xususiyatlari.
4.Monopollashgan bozorlarning afzalligi va kamchiligi.
5.Xulosa.
6.Foydalanilgan adabiyotlar.
1
Kirish

O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o’rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida mulk egalari qo’liga topshirilgan taqdirda, ko’p tarmog’li iqtisodiyot va raqobatchilik muhiti vujudga keladi. Raqobatning amal qilishi ma'lum shart-sharoitlarning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Bunday shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda mavjud bo’lishi mumkin.

Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini ham bildiradi. Iqtisodiy sub'ektlarning qulay mavqega ega bo’lish, daromad olishga intilishlari natijasida raqobat kelib chiqadi. Raqobat tarixiy taraqqiyot mahsuli bo’lganligi uchun uning ijtimoiy va iqtisodiy jihatlari mavjuddir. Raqobatda inson manfaatini aks ettiruvchi barcha xususiyatlar, ya'ni ijtimoiy, siyosiy, huhuqiy, ma'naviy kabi qator boshqa jihatlar asos sifatida yuzaga chiqadi. Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr mobaynida o’z-o’zidan, evolyusion yo’l bilan vujudga kelgan.Bunday holat asta-sekin erkin raqobat muhitining tashkil bo’lishiga olib keldi. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi.Shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat kam qatnashadi. Bu davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi, uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirishga qaratiladi .
2
Monopoliya tushunchasiga turlicha ta'rif beriladi.Jumladan, ba'zi o'rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo'jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka) hukmronlik holati»2, deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki *har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o'rinli deb hisoblaymiz: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o'rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.

«Monopoliya» atamasining kelib ehiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni. grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to'planishini namoyon etadi. Ishlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.

Kapitalning to'planishi - bu qo'shimcha qiymatning bir qismini jamg'arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi ko'rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni. korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi. Kapitalning to'planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada to'ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi - bu bir kapital tomonidan boshqa birining qo'shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o'sishidir Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to‘planishi
farqlanadi.
1*,2* -O’ZBEKISTON MILLIY ENSIKLOPEDIYASI
3
Ishlab chiqarishning gorizontal to‘planishi – bu milliy iqtisodiyotning ma’lum tarmog‘i doirasidagi korxonalarning yiriklashuvidir. U erkin raqobat davri, shuningdek, XX asrning boshlarida ishlab chiqarish to‘planishining asosiy shakli sifatida namoyon bo‘lgan.
Ishlab chiqarishning vertikal to‘planishi – bu milliy iqtisodiyotdagi bir necha o‘zaro bog‘liq tarmoqlarda mahsulot ishlab chiqarishning to‘planishidir. U ilmiy-texnika inqilobi sharoitlarida keng rivojlandi. Ishlab chiqarishning to‘planishi o‘z rivojining ma’lum darajasida monopoliyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to‘planishi hamda monopoliyalarning paydo bo‘lishi
o‘rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1) tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo‘lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;
2) yirik korxonalar o‘rtasidagi raqobat juda qaltis bo‘lib, ular uchun katta miqyosdagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko‘ra, raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishi lozim bo‘ladi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta’minlanishiga monopoliyalar, to‘siq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to'planishi farqlanadi. Ishlab chiqarishning gorizontal to'planishi - bu milliy iqtisodiyotning ma'lum tarmog'i doirasidagi korxona va firmalarning yiriklashuvidir. U erkin raqobat davri, shuningdek, XX asrning boshlarida Ishlab chiqarish to'planishining asosiy shakli sifatida maydonga tushgan edi. Ishlab chiqarishning vertikal to'planishi - bu milliy iqtisodiyotdagi bir necha o'zaro bog'liq tarmoqlarda mahsulot Ishlab chiqarishning to'planishidir. U ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitlarida keng rivojlandi. Ishlab chiqarishning to'planishi o'z rivojining ma'lum darajasida monopoliyalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to'planishi hamda monopoliyalarning paydo bo'lishi o'rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namoyon bo'ladi:
Jahon mamlakatlari tajribasi ko’rsatadiki, monopoliyalarga qarshi qonunchilik, asosan,quyidagi yo’nalishlar bo’yicha shakllanadi: 1) ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga ko’ra, hech bir korxona (korporasiya) biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig’ini nazorat qilishga haqli bo’lmaydi; 2) barcha yirik korporasiyalar ishtirokchilari boshqa korporasiyalar aksiyalarining ma'lum cheklangan miqdordan ortig’iga ega bo’la olmasligi kerak; 3) baholarni bozor muvozanati belgilangan darajadan yuqori yoki past tutib turish, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarga qarshi qonunlarni joriy qilish. Milliy iqtisodiyotda davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati raqobat oldidan shakllanib bo’lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni yangidan shakllantirishga qaratiladi.
Monopollashgan bozor - ozchilik sotuvchilar va haridorlar hukmron, raqobat cheklangan yoki mavjud boʻlmagan bozor. Uning monopol raqobatli, oligopolistik, sof monopoliya bozori turlari bor. Monopol raqobatli bozorda firmalar koʻp boʻlganidan ulardan har birining tovarlar sotishdagi hissasi kichik boʻladi, natijada ular bozorni cheklangan holda nazorat qiladilar. Ular yashirin kelishuv asosida oʻzaro til biriktira olmaydilar, bu bilan mazkur bozor oligopolistik bozor (guruh monopoliyasi)dan farqlanadi. Monopollashgan bozorda firmalar mustaqil boʻlganidan oʻz bozorida bir-biri bilan raqobatlashadi. Lekin raqobatning asosiy usuli narx bilan raqobatlashuv emas, balki sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi mahsulot bilan bozorga chiqish hisoblanadi. Monopollashgan bozor yangi firmalarning kirib kelishi uchun ochiq hisoblanadi. Shu bois bu yerda raqobat cheklanmaydi, aksincha, kengayib turadi. Yangi firmalar kirib kelganda taklif koʻpayib, narxlar tushib ketadi, natijada zarar ham koʻtariladi. Zarar koʻrganlar bozordan chiqib ketishgach, narxlar oshadi, foyda maksimumlashadi. Bunday bozorda tovarlarni mukammallashtirish sotish hajmini oshirib, foyda miqdorini koʻpaytiradi. Raqobatda modernizatsiyadan tashqari, reklama ham keng qoʻllanadi. Monopollashgan bozorning monopollashuv darajasi amerikalik iqtisodchi A. P. Lerner (1903—1983) indeksi (L) bilan aniqlanadi:P-Wm bu yerda R — narx; Wm — meʼyoriy harajatlar. Indeks qiymati 0 dan 1 gacha oʻzgaradi. Uning qiymati 1 ga kanchalik yaqin boʻlsa, firma monopoliyasi shu qadar kuchli hisoblanadi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi xususiyatlarini ko'rib chiqishni taqozo etadi. Tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqyega ega bo'lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;
yirik korxonalar o'rtasidagi raqobat juda qaltis bo'lib, ular uchun katta miqyosdagi yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko'ra, raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilaming monopolistik ittifoqlarga birlashishlari lozim bo'Iadi.
Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to'planishidan tashqari yana bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi:

• davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo'qotib, monopoliyalarning paydo bo'lishiga sharoit yaratadi:

  
  

• banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat monopoliyalarining jadal o'sishiga imkon beradi.

  
  

1.Mahsulotlarning bir xilligi. Mahsulotning bir xilligi shuni anglatadiki, xaridorlarning ongida uning barcha birliklari aynan bir xil bo'ladi va ularda aniq bir birlikni kim ishlab chiqarganligini tanib olish imkoniyati yo'q. Shu nuqtai nazardan, bu shuni anglatadiki, har xil kompaniyalar mahsulotlari bir-birini to'liq almashtirib turadi va ularning befarqligi egri chizig'i har bir xaridor uchun to'g'ri keladi. Bir hil turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan barcha korxonalarning yig'indisi sanoatni tashkil qiladi. Bir hil mahsulotga misol sifatida ikkilamchi fond bozorida sotiladigan ma'lum bir korporatsiyaning oddiy aktsiyalari bo'lishi mumkin. Ularning har biri boshqasiga to'liq o'xshashdir va xaridor u yoki bu ulushni kim aniq sotishi, agar uning narxi bozor narxidan farq qilmasa, ahamiyati yo'q. Ko'pgina korporatsiyalarning aktsiyalari sotiladigan fond bozorini bunday o'xshash tovarlarning ko'plab bozorlari to'plami sifatida ko'rish mumkin. Standartlashtirilgan tovarlar ham bir hil bo'lib, odatda ixtisoslashgan tovar birjalarida sotiladi. Bu, qoida tariqasida, turli xil tovar turlari (paxta, kofe, bug'doy, yog'ning ayrim turlari) yoki yarim tayyor mahsulotlar (po'lat, oltin, alyuminiy quyma va boshqalar). Bu bir hil mahsulot emas, garchi u bir xil bo'lsa ham, uning ishlab chiqaruvchilari (yoki etkazib beruvchilari) xaridorlar tomonidan ishlab chiqarilishi yoki savdo markasi (aspirin, asetilsalitsil kislotasi), tovar nomi yoki boshqa o'ziga xos xususiyatlari bilan osonlikcha tan olinishi mumkin, agar xaridorlar ularga ahamiyat berishsa, albatta. Shunday qilib, sotuvchilarning noma'lumligi, xaridorlarning noma'lumligi bilan birga, mukammal raqobat bozorini butunlay shaxssiz qiladi. Turli xil korxonalarning bir hil mahsulotlarini mukammal o'zaro almashinuvi shuni anglatadiki, har qanday ishlab chiqarish korxonalari uchun narx bo'yicha talabning o'zaro moslashuvchanligi cheksizga yaqin.

2. Bozor sub'ektlarining kichikligi va ko'pligi. Bozor sub'ektlarining kichikligi shuni anglatadiki, hatto eng yirik xaridor va sotuvchilarning talab va taklif hajmlari bozor hajmiga nisbatan ahamiyatsiz. Bu erda "ahamiyatsiz" degani, qisqa vaqt ichida (ya'ni, korxonalarning bir xil quvvati va xaridorlarning ta'mi va afzalliklari o'zgarmasligi bilan) alohida sub'ektlarning talab va takliflari hajmining o'zgarishi mahsulotlarning bozor narxiga ta'sir qilmaydi. Ikkinchisi faqat barcha sotuvchilar va xaridorlarning yig'indisi bilan belgilanadi, ya'ni bu kollektiv natijadir bozor munosabatlari... Ko'rinib turibdiki, bozor sub'ektlarining kichikligi ularning ko'pligini, ya'ni bozorda ko'plab kichik sotuvchilar va xaridorlarning mavjudligini ham anglatadi. Bozor sub'ektlarining kichikligi va ko'pligi bozorda monopol ustunliklarga ega bo'lish maqsadida ular o'rtasida rasmiy yoki norasmiy kelishuvlarning (kelishuvning) yo'qligini anglatadi. Mahsulotlarning bir xilligi, korxonalarning ko'pligi, ularning kichikligi va
mustaqilligi haqidagi taxminlar quyidagi muhim taxmin uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Mukammal raqobat sharoitida har bir alohida sotuvchi narxlarni qabul qiluvchidir: uning mahsulotlariga bo'lgan talab egri chizig'i cheksiz elastik va chiqish o'qiga parallel bo'lgan to'g'ri chiziqqa o'xshaydi; korxona mahsulotning istalgan hajmini mavjud bozor narxida sotishi mumkin.
3. Kirish va chiqish erkinligi. Barcha xaridorlar va sotuvchilar sanoatga (bozorga) kirish va uni tark etish (bozorni tark etish) uchun to'liq erkinlikka ega. Bu shuni anglatadiki, korxonalar ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishni boshlashga, uni maqsadga muvofiq deb hisoblasa, uni davom ettirishga yoki to'xtatishga qodir.
Xuddi shu tarzda, xaridorlar har qanday miqdordagi tovarlarni sotib olishda, sotib olishni ko'paytirishda, kamaytirishda yoki hatto to'xtatishda erkindirlar. Sohaga kirish uchun qonuniy yoki moliyaviy to'siqlar mavjud emas. Masalan, ba'zi mahsulotlarni ishlab chiqarishda ustun huquqlarni beruvchi patentlar yoki litsenziyalar mavjud emas. Sanoatga kirish (va uni tark etish) uchun har qanday muhim boshlang'ich (mos ravishda, tugatish) xarajatlari talab qilinmaydi.
Sanoatdagi tashkil etilgan korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan miqyos iqtisodiyoti yangi kelganlarni sanoatga kirishini cheklash uchun etarli emas. Boshqa tomondan, hech kim o'z xohishlariga mos kelmasa, bu sohada qolishga majbur emas. Bozorni tashkil qilishda davlatning aralashuvi yo'q (tanlab beriladigan subsidiyalar va soliq imtiyozlari, kvotalar va talab va taklifni normalashning boshqa shakllari). Kirish va chiqish erkinligi, shuningdek xaridorlar va sotuvchilarning bozor ichida mukammal harakatchanligini, xaridorlarni sotuvchilarga biriktirishning biron bir shakli mavjud emasligini taxmin qiladi. Agar million xaridorning har biri million sotuvchidan biri bilan yuzma-yuz bo'lsa, unda ularning ko'pligi va ehtimol kichikligiga qaramay, biz mukammal raqobat bozorini emas, balki ikki tomonlama monopoliyaning million holatini olamiz. Bozor iqtisodiyoti - sotuvchilar, xaridorlar va ishbilarmonlik munosabatlarining boshqa ishtirokchilari o'rtasida ko'plab aloqalarga ega bo'lgan murakkab va dinamik tizim. Shuning uchun, bozorlar, ta'rifga ko'ra, bir hil bo'lishi mumkin emas. Ular bir qator parametrlari bilan farq qiladi: bozorda faoliyat yuritadigan firmalar soni va hajmi, ularning narxga ta'siri darajasi, taklif qilinadigan tovarlarning turi va boshqa ko'p narsalar. Ushbu xususiyatlar aniqlanadi bozor tuzilmalarining turlari yoki boshqa yo'l bilan bozor naqshlari. Bugungi kunda bozor tuzilmalarining to'rtta asosiy turini ajratish odat tusiga kirgan: sof yoki mukammal raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va sof (mutlaq) monopoliya.
Bozor tuzilmalari tushunchasi va turlari Bozor tarkibi - bozorni tashkil etishning o'ziga xos sanoat xususiyatlarining kombinatsiyasi. Bozor tarkibining har bir turi bir qator xarakterli xususiyatlarga ega bo'lib, ular narx darajasi qanday shakllanishiga, sotuvchilarning bozorda o'zaro ta'siriga va boshqalarga ta'sir qiladi. Boz ustiga, bozor tuzilmalarining turlari har xil raqobat darajalariga ega.
Bozor tuzilmalari turlarining xususiyatlari: sohada sotadigan firmalar soni; firmalar hajmi;
sohadagi xaridorlar soni;
tovarlar turi;
sohaga kirish uchun to'siqlar;
bozor ma'lumotlarining mavjudligi (narx darajasi, talab);
individual firmaning bozor narxiga ta'sir o'tkazish qobiliyati.
Bozor tuzilmasi turining eng muhim xarakteristikasi bu raqobat darajasi, ya'ni bitta sotuvchining umumiy bozor sharoitlariga ta'sir o'tkazish qobiliyati. Bozor qanchalik raqobatbardosh bo'lsa, imkoniyat shunchalik past bo'ladi. Raqobatning o'zi ham narx (narx o'zgarishi), ham narx bo'lmagan (tovarlar sifatining o'zgarishi, dizayni, xizmat ko'rsatishi, reklama) bo'lishi mumkin.
Mukammal raqobat sharoitlari:
sohada sotadigan firmalar soni: katta;
sotuvchi firmalarning hajmi: kichik;
tovarlar: yagona, standart;
narxlarni boshqarish: yo'q;
sohaga kirish uchun to'siqlar: deyarli mavjud emas;
raqobat usullari: faqat narxsiz raqobat.
Monopolistik raqobat Monopolistik raqobat sharoitida bozorga kirishda to'siqlar mavjud, ammo ularni bartaraf etish nisbatan oson. Masalan, bozorga kirish uchun firma maxsus litsenziya, patent va boshqalarni olishi kerak bo'lishi mumkin. Firmalarni firmalar ustidan sotish nazorati cheklangan. Tovarlarga talab yuqori darajada elastik. Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning tur- larini ko'rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga ko'ra ajratish mumkin:
Monopolistik raqobatning misoli - kosmetika bozori. Masalan, iste'molchilar Avon kosmetik mahsulotlarini afzal ko'rishsa, ular uchun boshqa kompaniyalarning shu kabi kosmetik vositalariga qaraganda ko'proq pul to'lashga tayyor. Ammo narxdagi farq juda katta bo'lsa, iste'molchilar baribir Oriflame kabi arzonroq sheriklariga o'tishadi.
Monopolistik raqobatning misoli - kosmetika bozori. Masalan, iste'molchilar Avon kosmetik mahsulotlarini afzal ko'rishsa, ular uchun boshqa kompaniyalarning shu kabi kosmetik vositalariga qaraganda ko'proq pul to'lashga tayyor. Ammo narxdagi farq juda katta bo'lsa, iste'molchilar baribir Oriflame kabi arzonroq sheriklariga o'tishadi.
Xususiyatlari yoki monopolistik raqobatning xususiyatlari:
sohadagi sotuvchilar soni: katta;
firma hajmi: kichik yoki o'rta;
xaridorlar soni: katta;
mahsulot: farqlangan;
narxlarni boshqarish: cheklangan;
bozor ma'lumotlariga kirish: bepul;
sohaga kirish uchun to'siqlar: past;
raqobat usullari: asosan narxsiz raqobat va cheklangan narxlar raqobati.
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko'ra: sof monopoliya, oligopoliya va monopsoniya.
Sofmonopoliya — tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. O'zbekistonda sof monopoliyalar sifatida «O'zbekiston havo yo'llari» DAK, «0'zbekiston temir vo'llari» DAK, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasini misol qilib keltirish mumkin. Darhaqiqat, ular o'z tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar.Shuningdek.ba'zi hollarda tarmoqdagi monopolist ishlab chiqaruvchilar sonining ko'payib borishi monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo'Iadi. Monopolistik raqobat — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko'p hamda ular o'rtasida ma'Ium darajada raqobat mavjud bo'lgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o'z tovar yoki xizmat ining alohida, maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma'Ium darajada hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga misol tariqasida ko'plab mebel, kiyim-kechak turlari, kir yuvish vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarni keltirish mumkin. Sof monopol bozor (ingliz tili "Monopoliya") - bozorda yagona (yaqin almashtirishga ega bo'lmagan) mahsulot sotuvchisi borligi bilan tavsiflanadi.
Mutlaq yoki sof monopoliya - bu mukammal raqobatning mutlaqo teskarisidir. Monopoliya - bu bitta sotuvchi uchun bozor. Raqobat yo'q. Monopolist barcha narsalarga ega bozor kuchi: narxlarni belgilaydi va nazorat qiladi, bozorga qancha taklif qilishni hal qiladi. Monopoliya sharoitida sanoat asosan bitta firma tomonidan namoyish etiladi. Bozorga kirish uchun to'siqlar (sun'iy va tabiiy) deyarli bartaraf etilmaydi. Ko'pgina mamlakatlar (shu jumladan Rossiya) qonunchiligi monopolistik faoliyat va adolatsiz raqobatga qarshi kurashadi (narxlarni belgilashda firmalar o'rtasidagi kelishuv). Sof monopoliya, ayniqsa milliy miqyosda, juda kam uchraydigan hodisa. Bunga kichik aholi punktlari (qishloqlar, shaharchalar, kichik shaharlar), bu erda bitta do'kon, bitta jamoat transporti egasi, bitta temir yo'l, bitta aeroport. Yoki tabiiy monopoliya.
Oligopoliya- tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi. Oligopolistik bozorga kirish qiyin va kirish uchun to'siqlar juda katta. Shaxsiy kompaniyalar narxlar ustidan cheklangan nazoratga ega. Oligopoliyaga misollar - avtomobil bozori, bozorlar uyali aloqa, maishiy texnika, metallar .Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O'zbekistonda sement (asosan, Bekobod. Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan). ko'mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg'un) va Boysun (To'da) tumanlarida joylashgan) ucell, beeline, humans, uzmobile kabilarni misol keltirish mumkin. Oligopoliyaning o'ziga xos xususiyati shundaki, tovarlarning narxi va uni etkazib berish hajmi bo'yicha kompaniyalarning qarorlari bir-biriga bog'liqdir. Bozor kon'yunkturasi bozor ishtirokchilaridan biri tomonidan mahsulot narxi o'zgarganda kompaniyalarning qanday munosabatda bo'lishiga juda bog'liq. Mumkin ikki xil reaktsiya: 1) keyingi reaktsiya - boshqa oligopolistlar yangi narx bilan rozi bo'lishadi va o'z tovarlariga narxlarni bir xil darajada belgilaydilar (narx o'zgarishi tashabbuskoriga ergashing); 2) e'tiborsizlik reaktsiyasi - boshqa oligopolistlar tashabbuskor firmaning narx o'zgarishini e'tiborsiz qoldiradilar va o'z mahsulotlariga narxlarning bir xil darajasini saqlab turadilar. Shunday qilib, oligopoliya bozori talabning egri chizig'i bilan ajralib turadi.
Oligopol bozorlarning xususiyatlari va shartlari sohadagi sotuvchilar soni: kichik;
firma hajmi: katta;
xaridorlar soni: katta;
mahsulot: bir hil yoki farqlangan;

narxlarni nazorat qilish: muhim;

bozor ma'lumotlariga kirish: qiyin;
sohaga kirish uchun to'siqlar: yuqori;
raqobatlashadigan usullar: narxsiz raqobat, juda cheklangan narx.
Monopsoniya — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko'p bo'lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste'molchisi yoki xaridori mavjud bo'lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi.Bunga «0'zavtomotors» korxonasi yaqqol misol bo'la oladi. Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi yengil avtomobillarni ishlab chiqarishda zarur bo'lgan ko'plab ehtiyot va butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan sotib olishda yakkahukmronlik mavqyeiga ega bo'ladi.
Xususiyatlari yoki monopol shartlari: sohadagi sotuvchilar soni: bittasi (yoki ikkitasi, agar biz dopolis haqida gapiradigan bo'lsak); firma hajmi: har xil (odatda katta);
xaridorlar soni: har xil (ikki tomonlama monopoliya holatida ko'p yoki bitta xaridor bo'lishi mumkin);
mahsulot: noyob (o'rnini bosuvchi yo'q); narxlarni boshqarish: to'liq; bozor ma'lumotlariga kirish: bloklangan;
sohaga kirish uchun to'siqlar: deyarli hal qilib bo'lmaydigan;
raqobat usullari: keraksiz sifatida yo'q (bitta narsa shundaki, kompaniya o'z imidjini saqlab qolish uchun sifat bo'yicha ishlashi mumkin).
Monopolistik raqobatning asosiy xususiyatlari:
Mahsulotning farqlanishi;
Ko'p sonli sotuvchilar;
Sanoatga kirish va chiqish uchun nisbatan past to'siqlar;
Qiyin bo'lmagan raqobat;
Mahsulotning farqlanishi;

Mahsulotning farqlanishi - ushbu bozor tuzilishining asosiy xarakteristikasi. Sanoatda yaqin, ammo o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra bir hil bo'lmagan tovarlarni ishlab chiqaradigan sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) guruhining mavjudligini nazarda tutadi, ya'ni. mukammal o'rnini bosuvchi bo'lmagan tovarlar Mahsulotni farqlash quyidagilarga asoslanishi mumkin.

mahsulotning fizik xususiyatlari;
manzil;
qadoqlash, savdo markasi, kompaniya imidji, reklama bilan bog'liq "xayoliy" farqlar.
Bundan tashqari, differentsiatsiya ba'zan gorizontal va vertikalga bo'linadi:
vertikal tovarlarni sifatiga yoki boshqa turlariga qarab taqsimlashga asoslanadi shunga o'xshash mezon, shartli ravishda "yomon" va "yaxshi" (televizorni tanlash - "Temp" yoki "Panasonic");
gorizontal taxminlarga ko'ra xaridor taxminan teng narxlarda tovarlarni yaxshi
yoki yomonga emas, balki mos va o'z didiga mos bo'lmagan (avtomobil tanlashi - Volvo yoki Alfa-Romeo) ga ajratadi.
Mahsulotning o'z versiyasini yaratish orqali har bir firma o'ziga xos cheklangan monopoliyaga ega bo'ladi. Big Mac sendvichlarini faqat bitta ishlab chiqaruvchisi bor, faqat bitta Aquafresh tish pastasini ishlab chiqaruvchisi, "School of Economics" jurnalining faqat bitta noshiri va boshqalar. Biroq, ularning barchasi o'rnini bosuvchi mahsulotlarni taklif qiluvchi kompaniyalarning raqobatiga duch keladi, ya'ni. monopolistik raqobat sharoitida ishlaydi.
Ko'p sonli ishlab chiqaruvchilar
Mukammal raqobatga o'xshash monopolistik raqobat xarakterlidir ko'plab sotuvchilar, shunda individual firma sanoat bozorida ozgina ulushga ega bo'ladi. Natijada monopolistik raqobatdosh odatda mutlaq va nisbatan kichik o'lchamlar bilan ajralib turadi.
Ko'p sonli sotuvchilar:
bir tomondan, til biriktirish ehtimolini istisno qiladiishlab chiqarishni cheklash va narxlarni oshirish bo'yicha firmalar o'rtasida kelishilgan harakatlar;
boshqasi bilan - ruxsat bermaydi sezilarli darajada qat'iy bozor narxlariga ta'sir qiladi.
Sanoatga kirish uchun to'siqlar
Sanoatga kirish odatda qiyin emas, bu quyidagilar bilan bog'liq:
kichik;
kichik boshlang'ich sarmoyalar;
allaqachon faoliyat yuritayotgan korxonalarning kichik hajmi.
Biroq, mahsulotning farqlanishi va iste'molchilarning tovar nomiga sodiqligi tufayli bozorga kirish mukammal raqobatdan ko'ra qiyinroq. Yangi firma nafaqat raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishi, balki mavjud firmalardan xaridorlarni jalb qila olishi kerak. Buning uchun qo'shimcha xarajatlar talab qilinishi mumkin:
o'z mahsulotlarining farqlanishini kuchaytirish, ya'ni. uni bozorda mavjud bo'lgan narsalardan ajratib turadigan bunday fazilatlarni ta'minlash;
reklama va sotishni rag'batlantirish.
Narxsiz raqobat
Qiyin narxsiz raqobat Shuningdek, monopolistik raqobatning o'ziga xos xususiyati. Monopolistik raqobat sharoitida ishlaydigan firma murojaat qilishi mumkin uchta asosiy strategiya sotuvga ta'siri:
narxlarni o'zgartirish (ya'ni amalga oshirish narxlar raqobati);
ma'lum sifatlarga ega bo'lgan mahsulotni ishlab chiqarish (ya'ni oshirish) mahsulotingizni differentsiatsiyasi texnik xususiyatlar , sifat, xizmatlar va shunga o'xshash boshqa ko'rsatkichlar);
reklama va marketing strategiyangizni ko'rib chiqing (ya'ni.) sotishni rag'batlantirish sohasida mahsulotingizning differentsiatsiyasini oshirish).
So'nggi ikkita strategiya raqobatning narxsiz shakllariga taalluqlidir va kompaniyalar tomonidan faolroq qo'llaniladi. Bir tomondan narxlar raqobati qiyinmahsulotning differentsiatsiyasi va iste'molchilarning o'ziga xos brendga sodiqligi tufayli (narxning pasayishi, foydadagi zararni qoplash uchun raqobatchilardan kamroq xaridor chiqishi mumkin), boshqasi bilan - sohadagi firmalarning ko'pligi, individual kompaniyaning bozor strategiyasining ta'siri shunchalik ko'p raqobatchilar orasida taqsimlanishiga olib keladi, chunki u deyarli befarq bo'lib qoladi va boshqa firmalar tomonidan darhol va maqsadli javobni keltirib chiqarmaydi.

Odatda monopolistik raqobat modeli xizmat ko'rsatish bozoriga nisbatan eng real deb hisoblanadi ( chakana savdo, xususiy amaliyotchilar yoki yuristlarning xizmatlari, sartaroshlik va go'zallik xizmatlari va boshqalar). Har xil turdagi sovun, tish pastasi yoki alkogolsiz ichimliklar kabi moddiy tovarlarga kelsak, ularning ishlab chiqarilishi odatda kichik hajmlari, ko'pligi yoki ishlab chiqaruvchi firmalar bozoriga kirish erkinligi bilan tavsiflanmaydi. Shuning uchun ushbu tovarlarning ulgurji bozori oligopol tuzilishga, chakana bozor esa monopolistik raqobatga tegishli deb taxmin qilish yanada to'g'ri.

Musobaqa - bu ishlab chiqaruvchilar, etkazib beruvchilar, sotuvchilar o'rtasida etakchilik uchun, bozorda ustunlik uchun kurash.
Nomukammal raqobat - raqobatdosh muvozanat uchun zarur shartlarni buzilishiga asoslangan raqobat. Nomukammal raqobat o'ziga xos xususiyatlarga ega: bozorni bir nechta yirik firmalar o'rtasida bo'linishi yoki to'liq hukmronligi: korxonalarning cheklangan mustaqilligi; mahsulotni farqlash va bozor segmentlari ustidan nazorat.
Sof raqobat mukammal raqobat turiga ishora qiladi.
Sof raqobat bozorining asosiy xususiyatlari:narxlarga ta'sir o'tkazishga qodir bo'lmagan xaridor va sotuvchilarning ko'pligi; talab va taklif o'rtasidagi nisbat bilan belgilanadigan narxlarda sotiladigan farqlanmagan, to'liq almashtiriladigan tovarlar (tovarlar o'xshash, o'rnini bosadiganlar ko'p); bozor kuchining to'liq etishmasligi.
Sof raqobat bozorini shakllantirish monopollashuvi va ishlab chiqarish kontsentratsiyasi darajasi past bo'lgan tarmoqlar uchun xosdir. Ushbu guruhga ommaviy talabga javob beradigan mahsulotlar (oziq-ovqat mahsulotlari, engil sanoat mahsulotlari va maishiy texnika va boshqalar) ishlab chiqaradigan tarmoqlar kiradi.
Sof raqobat darajasi va darajasiga ta'sir qiluvchi omillar: sifatiga qo'yiladigan talablar, xom ashyoni qayta ishlash darajasi, transport omili .. Mahsulot sifatiga qo'yiladigan yuqori talablar transport komponentining omilini qanchalik ahamiyatli qilmaydi.
Mahsulotni farqlash imkoniyat yaratadi bozor narxlariga cheklangan ta'sir, chunki ko'plab iste'molchilar narxlarning biroz ko'tarilishi bilan ham ma'lum bir tovar va firma uchun sodiq bo'lib qoladilar. Biroq, bu ta'sir raqobatdosh firmalar mahsulotlarining o'xshashligi tufayli nisbatan kichik bo'ladi. Monopolistik raqobatchilar mahsulotlari o'rtasidagi talabning o'zaro moslashuvchanligi ancha yuqori. Talab egri chizig'i biroz salbiy nishabga ega (mukammal raqobatdagi gorizontal talab egri chizig'idan farqli o'laroq) va shuningdek, talabning yuqori narx egiluvchanligi bilan ajralib turadi.
Monopoliyalar paydo bo'lishining sabablari:
Qabul qilish istagi monopolistik foyda - iste'molchining alternativadan mahrum bo'lishi natijasida mumkin bo'lgan o'rtacha qiymatdan yuqori foyda;
Yuqori nisbat doimiy xarajatlarbiznesni yaratish uchun bir martalik katta sarmoyalarni talab qiladigan va raqobat sharoitida o'z samarasini bermaydigan;
Biznesni yuritishdagi huquqiy to'siqlar; (litsenziyalash, sertifikatlash)
Tashqi iqtisodiy siyosat. Mahalliy sub'ektlarni qo'llab-quvvatlash maqsadida bozorni chet el raqobatidan himoya qilishga qaratilgan. Bunga quyidagilar kiradi: (chet el tovarlariga soliq solish, importni cheklash yoki taqiqlash).
Firmalarning sotib olinishi va birlashishi (kattaroq firma bozordagi raqobatni yo'q qilib, kichikroq firma sotib olganda).
Monopolistik raqobat bilan tavsiflanadi mahsulotni differentsiatsiya qilish sharoitida har bir firmaning o'z mahsuloti ustidan bir oz monopol kuchga ega
ekanligi: raqobatchilarning harakatlaridan qat'i nazar, uning narxini ko'tarishi yoki tushirishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu kuch etarlicha ko'p miqdordagi o'xshash tovarlarni ishlab chiqaruvchilar mavjudligi bilan va boshqa firmalarning ushbu sohaga kirish erkinligi bilan ham cheklangan. Masalan, Reebok krossovkalarining "ishqibozlari" o'z mahsulotlari uchun boshqa kompaniyalarnikiga qaraganda ko'proq pul to'lashga tayyor, ammo agar narxlardagi farq juda katta bo'lib chiqsa, xaridor har doim bozorda kam tanilgan kompaniyalarning analoglarini arzonroq narxda topadi. Xuddi shu narsa kosmetika sanoati mahsulotlariga, kiyim-kechak, poyabzal ishlab chiqarishga va boshqalarga tegishli.
Monopolistik raqobatbardosh bozor quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

Ko'plab xaridorlar va sotuvchilarning mavjudligi (bozor ko'plab mustaqil firmalar va xaridorlardan iborat), ammo mukammal raqobatdoshlikdan ko'proq emas.

Sanoatga kirish uchun past to'siqlar. Bu monopolistik raqobatdosh firmani ochish oson degani emas. Ro'yxatga olish, patent va litsenziyalarni ro'yxatdan o'tkazish bilan bog'liq muammolar kabi muammolar mavjud.
Uzoq muddatda bozorda omon qolish uchun monopolistik raqobatlashadigan firma raqobatdosh firmalar tomonidan taqdim etiladigan mahsulotlardan farq qiladigan bir xil bo'lmagan, farqlangan mahsulotlarni ishlab chiqarishi kerak. Differentsiya gorizontal va vertikal bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, mahsulotlar bir-biridan bir yoki bir qator xususiyatlar bilan farq qilishi mumkin (masalan, kimyoviy tarkibida);
Sotuvchilar va xaridorlarning bozor sharoitlari to'g'risida mukammal xabardorligi;
Asosan narxdan tashqari raqobat umumiy narx darajasiga o'ta ahamiyatsiz ta'sir ko'rsatishi mumkin. Mahsulot reklamasi rivojlanish uchun muhimdir.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsiflga ko'ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun'iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo'lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega boigan mulkdorlar va xo'jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o'ziga xos texnologiyaning qo'llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo'lmaydigan ba'zi bir tarmoqlari va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya — korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo’lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo'lmagan sharoitda samaraliroq amalga
oshiriluvchi tovar bozorining holatidir. Bunday samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko'payib borishi bilan tovar birligiga to'g'ri keluvchi xo'jalik xarajatlari ning ahamiyatli darajada pasayib ketishida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste'molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo'lmaydi.
Legal monopoliya - bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat. Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin:
patent tizimi — bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar - patentlar orqali amalga oshiriladi;
Mualliflik huquqi — ilmiy, badiiy va san'at asarlari, ijro san'ati fonogrammalari, ko'rsatuvlar. efir to'lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o'z mahsulotlarini ma'lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko'paytirishga ruxsat berish imkonini ta'minlaydi;
Tovar belgilari — bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi hamda boshqalarni ro'yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo'yicha paydo bo'lgan munosabatlami qonuniy tarzda tartibga solish shakli.
Suniy monopoliya - monopol foyda olish maqsadida tash­kil etiluvchi birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliya-lardan ajratib turish uchun) nomi.
Sun'iy monopoliya o'z manfaatlari yo'lida bozor muhiti tuzilishini ataylab o'zgartiradi, ya'ni: bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik uchun turli to'siqlar hosil qiladi (xom ashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar);
ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnolo- giyasiga erishib, qolgan raqiblarini bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;
ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo'llaydi;
— o'z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi. Sun'iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium.konsern kabi aniq
shakllarda namoyon bo'ladi. Kartel - bitta sanoat tarmog'idagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo'lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o'z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa, kvota, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo'lib olinishi va h.k, bo'yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat — bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning birlashmasidir.Bunda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma ishtirokchilarining o'zida saqlanib qolgani holda, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali amalga oshiriladi.
Trest - ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy egalikni ta'minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko'rinishidagi birlashmasi.
Konsorsium - tadbirkorlarning yirik moliyaviy opera- siyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosli loyihalarga juda kata miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo'yish).
Konsern— rasmiy jihatdan mustaqil bo'lgan, ko'p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari)ning majmuini o'z ichiga oluvchi birlashma. Odatda, bunday birlashma ma'lum ishlab chiqarish faoliyatini bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirish uchun zarur bo'lgan turli soha korxona va tashkilotlaridan tuziladi. Bunda bosh tashkilot qolgan ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozirda sun'iy monopoliyalarning sanab o'tilgan shakllari orasida konsernlar keng tarqalgan.
Iqtisodiyotda bozor mеxanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta’minlanishi monopoliyalar, ularning kеlib chiqish sabablari va amal qilish xususiyatlarini ko’rib chiqishni taqozo etadi.
Monopoliya tushunchasiga turli o’quv adabiyotlarida turlicha ta’rif bеriladi. Jumladan, ba’zi o’rinlarda uni «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo’jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi»2 sifatida qaralsa, boshqa holatlarda «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba’zi adabiyotlarda – yakka) hukmronlik holati»3 dеb ta’riflanadi. Bu ta’riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki «har qanday
2*.; Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. T.: «O’qituvchi», 2002, 246-b. 4 Bu mazmundagi ta’riflar quyidagi manbalarda ham bеrilgan: Shishkin A.F. Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnoye posobiye dlya vuzov. 2-е izd. Kn.1. – M.: Gumanit. izd. tsеntr VLADOS, 1996, 597-b.; Borisov ye.F. Ekonomichеskaya tеoriya: uchеb. – 2-е izd., pеrеrab. i dop.
yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib bеrolmasligi sababli, uni quyidagicha ta’riflash o’rinli dеb hisoblaymiz:

ishlab chiqarish, bozor va mulkni monopollashtirish natijasida monopoliyalar tegishli monopoliyaga yuqori daromad keltiradilar. Ushbu toifadan Sovet va G'arbiy marksistik adabiyotlarda faol foydalanilgan. Biroq, zamonaviy Ukraina iqtisodiy adabiyotida monopoliyaning mavjudligini inkor etmaydigan asarlarda ham kamdan-kam qo'llaniladi. Bu nazariy va uslubiy va amaliy alogizm (ko'rinmas), chunki monopoliyalar ustuvorligini iqtisodiy amalga oshirish shakli aniqlanmagan. "Monopol foyda" toifasi deb nomlangan asarlarda uning izohi soddalashtirilgan. Shunday qilib, Katta Iqtisodiy Lug'atda monopol foyda deganda bozor va ishlab chiqarish ustidan monopol boshqaruvni olish imkonini beradigan ortib boruvchi daromad tushuniladi. Agar iqtisodiy kategoriyalar mohiyatini aniqlashda tadqiqotning dialektik usulining talablariga rioya qilinsa, u holda ijtimoiy shakldagi monopol foyda ijtimoiy qayta ishlab chiqarishning barcha sohalarida, boshqa turdagi va mulkchilik shakllariga nisbatan monopol kapitalning ustunlik qilish jarayonini iqtisodiy amalga oshirishning eng muhim shakli sifatida belgilanishi kerak. Moddiy tarkibiy nuqtai nazardan qaraganda, eng ko'p ishlab chiqaruvchi kuchlar va, eng avvalo, mehnatkashlarning monopollashuvi natijasida vujudga kelgan monopol foyda eng katta og'irlik va ortiqcha qiymatdir. Monopol foyda monopol kapital egalari tomonidan ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida eng samarali ishlab chiqaruvchi kuchlarni monopollashtirish natijalarini olish, shuningdek mulkchilikning boshqa turlari va shakllariga iqtisodiy bo'ysinish.Ushbu ikki jihatning sintezi sutni monopol foyda olishda har tomonlama ochib berishga imkon beradi.Monopol yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan

hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari. Monopolist korxona o‘z tovarining sotish hajmini kamaytirib,
mahsulotning sun’iy taqchilligini vujudga keltiradi va bu taklif
narxining o‘sishiga olib keladi.

ishlab chiqarishning monopol narxi monopolistik ishlab chiqarishning past harajatlari (yirik monopoliya korxonalarida individual xarajatlar) va monopoliyaning yuqori o'rtacha daromadlari va monopolning ortiqcha daromadlari hisobiga shakllanadi. Kichik va o'rta korxonalar uchun ishlab chiqarish narxi ushbu korxonalardagi ishlab chiqarish xarajatlari va monopol bo'lmagan sektorning qisman monopoliyalar manfaatlariga qayta taqsimlanadigan o'rtacha daromad stavkasidan iborat. Shu sababli, yirik monopoliyalarning hukmronligi uchun bitta emas, balki o'rtacha daromadning ikki me'yori belgilanadi. Monopolist bozor narxini belgilash imkoniyatiga ega. Mukammal raqobat bilan (mukammal raqobatga qarang) monopolistning marjinal va o'rtacha daromadlari egri chizig'i bir-biriga to'g'ri kelmaydi. Monopolist pasayib borayotgan talab egri chizig'iga duch keladi ( D fig. 72a) va qo'shimcha mahsulotlarni sotish uchun ushbu mahsulotlarning barcha birliklari sotilishi kerak bo'lgan narxni pasaytirish kerak. Monopolistning maqsadi, raqobatdosh kompaniya singari, daromadni ko'paytirish vanima u xarajatlar va talablar to'g'risida kerakli ma'lumot bilan ishlaydi. Monopolist narx va mahsulotning teng keladigan kombinatsiyasi bilan ishlab chiqarishga intiladi marjinal xarajat va marjinal daromad. Shaklda qisqa vaqt ichida monopolistning muvozanatini ko'rsatadi. Monopolist takliflar ozod narx birliklari . Muvozanatli narxda monopolist o'zini o'zi ta'minlaydi super foyda. Bozorga kirish erkin bo'lgan raqobatdosh kompaniyaning holatidan farqli o'laroq, monopoliya sharoitida kirishga to'siqlar shunchalik muhimki, ular yangi ishlab chiqaruvchilarning paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaydi. Shunday qilib, tarmoqqa qo'shimcha ishlab chiqarish resurslarini kirib kelishi mumkin emas, buning natijasida monopolist uzoq muddatli istiqbolda katta foyda olishda davom etadi (talab va taklif shartlari tubdan o'zgarguncha). Bozorlar nazariyasiga muvofiq, xarajatlar va talabning bir xil shartlari bo'lgan monopoliya, mukammal raqobatga qaraganda yuqori narx va pastroq hajmga olib keladi.Mutlaq monopoliya kichik ishlab chiqaruvchilardan tovarlarning katta partiyasini (masalan, qishloq xo‘jalik xomashyosini) oldindan past narxlarda sotib olib ularning ortiqcha zaxirasini vujudga keltiradi. Monopol past xarid narxlari yanada

kamayishi bilan monopsoniya foydasi shunga mos ravishda o‘sib boradi.
Bir vaqtda monopolist va monopsonist hisoblangan korxona “narxlar qaychisi” yordamida o‘z daromadini ko‘paytirib boradi. Bunda gap monopol yuqori va monopol past narxlar to‘g‘risida ketadi. Jumladan, qayta ishlash sanoatidagi ko‘plab korxonalar o‘zlarining tayyor mahsulotlariga sanoatning qayta ishlash
tarmoqlari va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlaridan bir necha barobar yuqori narxni o‘rnatadi.
Monopolist birlashmalar bozordagi hukmron mavqeini ushlab turish uchun raqobatning mumkin bo‘lgan barcha usullaridan foydalanadi.
Bular:

A) xo‘jalik – autsayder (monopolistik birlashmaga kirmagan korxonalar) lar bilan iqtisodiy aloqalarni to‘liq yoki qisman bekor qilish;

B) demping – raqibini sindirish maqsadida tovarlarini oldindan “pasaytirilgan” (xarajatlar darajasida) narxlarda sotish;
D) monopoliyaga kirmagan korxonalarga tovarlar sotishni cheklash (masalan, neftni qayta ishlash zavodlariga neft yetkazib berishni kamaytirish);
E) narxni tartibga solish – monopolist mahsulotlarining kichik mulkdorlarga sotiladigan narxini oshirib va bir vaqtda yirik korxonalar uchun uni pasaytiradi;
F) Qonunchilikda tan olinmagan vositalar yordamida (yutib
yuborish va qo‘shib olish maqsadida buyurtma asosida jismoniy
yo‘qotishgacha bo‘lgan) raqibini sindirish va sanoat josusligi
Monopoliyaning mavjud bo‘lish tarmoqqa kirish uchunsiqlarning mavjud bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Iqtisodiy, texnik huquqiy yoki boshqa to‘siqlar yangi raqobatchilarning tarmoqqa kirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Tarmoqqa kirish uchun to‘siqlar har xil rinishlarni oladi. Bularning asosiylari quyidagilar:
a) Ishlab chiqarish miqyosi keltirib chiqaradigan to‘siqlar Jumladan, moliyaviy to‘siqlar ko‘p holatlarda shunchalik kattaladiki, bu tarmoqqa kirishni taqiqlash bilan barobar. Masalan yirik ishlab chiqaruvchi hisoblangan avtomobil sanoatiga
kirish yangi texnologiyaga asoslangan zarur uskunalarni sotib olish juda
katta pul-kapitalini talab qiladi.
b) Tabiiy monopoliyalar vujudga keltiradigan to‘siqlar. Buning mazmuni shundan iboratki, bir qancha tarmoqlarda raqobat mavjudlmaydi, uni amalga oshirish mumkin emas. Ijtimoiy foydalanishdagi bunday tarmoq korxonalari tabiiy monopoliyalar deyiladi
Tabiiy monopoliyalarga elektr, gaz, suv ta’minoti va aloqa korxonalari misol bo‘la oladi. Davlat bunday monopoliyalar faoliyatini tartibga solishda o‘z huquqini saqlab qoladi. Agar tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslangan bo‘lsa, bunday ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar tartibga solinadigan yoki davlat tomonidan tuzilgan monopoliyalar deyiladi.
d) Patent va litsenziyalar kabi qonuniy to‘siqlar. Davlat patent litsenziyalar berib tarmoqqa kirish uchun qonuniy to‘siqlar ham yaratadi. Patentlar uning egasiga mahsulotini to‘liq nazorat qilish huquqini beradi. Tarmoqqa kirish yoki faoliyat turi bilan shug‘ullanish davlat tomonidan litsenziya berish yo‘li bilan cheklanishi
mumkin. Masalan, davlat miqyosida radio va televizion eshittirishlarga tegishli vazirlik (mahkama) litsenziya beradi. e) Xomashyoning muhim turlariga xususiy mulkchilik monopoliyalar tomonidan potensial raqobatchilar uchun samarali to‘siq yaratish vositasi sifatida foydalanishi mumkin.
f) G‘irrom raqobat. Firmalar o‘z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni og‘dirib olish, narxni keskin tushirish g‘irrom raqobatning oddiy usullaridir.
Monopolistik bozorlarning foydali va zararli tomonlari juda ko’p. Ular bozorlarda narxni va sifatni doimiy tarzda nazorat qiladi. Monopoliyalar to‘g‘risida qayd qilinganlarni hisobga olib, aytish mumkinki, unda tuzilmaning ijobiy va salbiy jihatlari mujassamlashgan. Monopoliyaning ijobiy tomonlari sifatida
quyidagilarni qayd qilish mumkin:
Mahsuloti odatda, yuqori sifat bilan ajralib turadi;
Yirik ko‘lami ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va resurslarni tejash imkonini beradi;
Ishlab chiqarishni fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari asosida rivojlantirish uchun katta moliyaviy mablag‘larga va iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Monopol bozorlarning asosiy yutuqlari ham shulardan iborat. Chunki agarda monopoliya bo’lmasa kata mablag’ evaziga yangi texnika va texnologiyalarni mamalakatga olib kirish va ulardan foydalaning ancha mushkul.Shakllanish jihatidan ham monopolistic bozorlarda yangi va ko’p funksiyali texnologiyalar ancha tez rivojlanadi. Ammo monopoliyaning ayrim turlari borki uni moliyalash davlat byudjeti asosida amalga oshiriladi. Bularga misol qilib oldin ham aytib o’tgan monopoliya turini yani tabiiy monopoliyani misol keltirishimiz mumkin. Chunki

Bunday monopollashgan bozor turlariga bizning yurtimizda umuman raqobat mavjud emas. Ammo ularning texnologiyalari xalqqa xizmat qiladi va ancha mushkulini yengillashtiradi. Misol uchun ,”O’zbekiston temir yo’llari” , “O’zbekiston havo yo’llari”, va boshqa shunga o’xshash juda ko’plab misollarni keltirish mumkin. Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jihatlarni ko’rsatish mumkin:

1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Monopoliyalarning yuqori foyda ketidan quvib, sun’iy ravishda ishlab chiqarishni cheklashi narxlarning ko‘tarishi, pirovard natijada resurslardan foydalanish va ularni taqsimlash samaradorligining pasayishiga olib keladi. Natijada, raqobat sharoitida amal qiluvchi iqtisodiyot samaradorlikni bozor vositasida tartibga solish mexanizmi ishdan
chiqadi.
Monopoliyalar bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy faoliyatlar erkin hamda oqilona tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Oqibatda ishlab chiqarish qisqarib, ishsizlik va inflatsiya o‘sadi, xo‘jalikning izdan chiqishi kuchayadi. Jamiyat boyligi resurslarning oqilona raqobatli-bozor taqsimoti sharoitida qo‘lga kiritilishi mumkin; 2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi. Bu holat ham narxlarning monopol tarzda oshirilishi (pasaytirilishi) hamda yuqori foyda olinishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu aholi qolgan qismi daromadlarining nisbatan kamayishiga olib keladi;
3) iqtisodiy turg‘unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini sezmasliklari hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo‘shimcha urinishlarsiz o‘zlarining bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa ularni ishlab chiqarishni ratsionallashtirish, uning samaradorligini oshirish imkoniyatlarini qidirrish, mahsulot sifatini oshirish, assortimentini kengaytirish va xaridorlar manfaatlari haqida qayg’urish kabi hatti-harakatlardan qaytaradi. 4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‘sib qo‘yilishi.
Monopolistlar iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to‘sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo‘lgan korxonalarni o‘zlariga bo‘ysundirishlari, o‘z xodimlarining mehnatiga pasaytirilgan miqdorda haq to‘lash, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarish, o‘ta darajada oshirib yuborilgan sotish narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o‘z mahsulotini iste’mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi
kamsituvchi shartlarini ko‘ndalang qo‘yishlari mumkin. Bundan ko‘rinadiki, monopolistik faoliyat iqtisodiy rivojlanishiga ancha jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishi, taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham mumkin.

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. (12.11.2010)
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. (26.02.2010)
   
3. 
   “Iqtisodiyot nazariyasi” - Sh.Shodmonov, U.V.G’afurov /2005y
   

“Iqtisodiyot nazariyasi” Norboy BEKNOZOV (Darslik)/2005 y Foydalanilgan saytlar:⁷

1. 
   www.iet.ru
   
2. 
   www.ic.omskreg.ru
   
3. 
   www.wikipedia.com
   
4. 
   www.knigi.alhademic.ru
   
5. 
   www.economics.ru
   
6. 
   www.google.co.uz
   

4. 
   

http://fayllar.org