Bajardi: Siddiqov B. Tekshirdi: Agzamova M. Toshkent – 2023

Ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan oqova suvlarni suv havzalariga tushirish xususiyatlarini hisoblash.

UMUMIY TUSHUNCHA

Hozirgi paytda suv havzalarining ifloslanishining oldini olishga juda katta ahamiyat berilmoqda. Maishiy-xo‘jalik va sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar ma’lum bir inshootlarda tozalanadi va yana suv havzalariga oqiziladi. Shu bilan birga, suv havzalarini ma’lum darajada ifloslantiradi. Keyingi yillarda hukumat tomonidan suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan qator qarorlar qabul qilindi.
Bu qarorlarda bir qator choralar belgilash va ularni hayotga tatbiq qilish mo‘ljallangan. Suv havzalariga oqiziladigan tozalan-gan oqova suvlarning tozalash miqdori darajasiga katta talablar qo‘yilmoqda. Shu maqsadda suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish mo‘ljallangan:
— oqova suvlarni tozalovchi kanalizatsiya inshootlari quri-lishini jadallashtirish;
— oqova suvlarni yanada chuqurroq tozalash, ularning sifatini oshirish;
— sanoat korxonalarining texnologik jarayoni uchun sanoat korxonalaridagi tozalangan suvlarni qayta ishlatish yoki bir necha bor ishlatish usuliga o‘tish;
— sanoat korxonalaridagi suv xo‘jaliklarini butunlay tutashtirilgan usulga o‘tkazish bilan suv havzalariga oqova suvlarni butunlay oqizmaslik;
— tozalangan oqova suvlarning sanitariya holatini hisobga olgan holda sug‘orishda ishlatish;
— sanoat korxonalari texnologik jarayonlarini suv ishlatil-maydigan jarayonlarga o‘tkazish.
Suv obyekti — suvlar doimiy ravishda yoki vaqtincha to‘planadigan va suv rejimining o‘ziga xos shakllari va belgilari bo‘lgan tabiiy (jilg‘alar, soylar va daryolar) hamda sun’iy (ochiq va yopiq kanallar, shuningdek, kollektor-drenaj tarmoqlari) suv oqimlari, tabiiy (ko‘llar, dengizlar, yer osti suvli qatlamlar) va sun’iy (suv omborlari, sel suvlari to‘planadigan joylar, hovuzlar va boshqalar) suv havzalari, shuningdek, buloqlar va boshqa obyektlar;
Suv xo‘jaligi obyekti — suv resurslarini to‘plash, boshqarish, yetkazib berish, ulardan foydalanish, ularni iste’mol qilish, ajratib berish va muhofaza qilish maqsadida suv xo‘jaligi faoliyati amalga oshiriladigan suv obyekti;
Xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti tizimi — jismoniy va yuridik shaxslarning xo‘jalik-ichimlik ehtiyojlari uchun suvni manbadan olish, tozalash, zararsizlantirish, uzatish va saqlash inshootlari hamda suvni yetkazib beruvchi yopiq quvurli tarmoqlardan iborat suv xo‘jaligi inshootlar kompleksi;
Suv sathi chizig‘i — suv sathining suv obyekti o‘zani (qirg‘oq) bilan kesishgan chizig‘i;
Suv obyektlarini muhofaza qilish — suv obyektlarini saqlash va tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi;
Suvni muhofaza qilish zonasi — sanitariya holatini zarur darajada saqlash, suvning ifloslanishi va bulg‘anishining hamda suv obyektlarini tuproq eroziyasi mahsulotlari bilan loyqa bosishining oldini olish, shuningdek, qulay suv rejimini tashkil etish va ushlab turish maqsadida maxsus foydalanish rejimi va xo‘jalik faoliyati yuritish o‘rnatiladigan suv obyektlarining o‘zanlari yoki atrofiga tutash tabiiy hudud;
Suv fondi yerlari — suv obyektlari, suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv obyektlarining qirg‘oqlari bo‘ylab ajratilgan mintaqadagi yerlar;
Sohil bo‘yi mintaqasi — tabiiy yer usti suv obyektlari, shuningdek, foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan suv xo‘jaligi obyektlarining suvni muhofaza qilish zonasi doirasida suv obyekti bo‘ylab yoki uning atrofida suv xo‘jaligi obyektlaridan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va tiklash hamda suv resurslarini oqilona boshqarish va hisobini yuritish uchun qat’iy rejim o‘rnatiladigan tabiiy hudud;
Sanitariya-muhofaza zonasi — ichimlik, maishiy va davolash-sog‘lomlashtirish maqsadlari uchun foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan suv obyektlariga tutash, rejim asosida muhofaza etiladigan, ularni sanitariya-epidemiologik jihatidan ishonchliligini ta’minlash maqsadida tashkil qilinadigan tabiiy hudud;
Sanitariya-himoya mintaqasi — foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti tizimi, shuningdek, mineral suvlar va boshqa davolash vositalari manbalarining sanitariya-muhofaza zonasi ichida ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va tiklash hamda xo‘jalik-ichimlik suvini oqilona boshqarish, hisobini yuritish uchun qat’iy rejimda tashkil qilinadigan tabiiy hudud;
Er usti va yer osti suvlarining hosil bo‘lish zonalari — daryolarning uvalarida, yoyilma konuslarda, tog‘ yonbag‘irlarining etaklarida tashkil qilinadigan va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar;
Baliq xo‘jaligi zonalari — suv obyektlarini yoki ularning qismlarini o‘z ichiga oladigan, noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan baliqlar va boshqa suv organizmlari turlarini saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash uchun, shuningdek, baliq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalaniladigan va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar.
Oqova suv - muhandislik qurilmalari va aholi turarjoylari, sanoat korxonalari hamda ma’muriy binolarni obodonlashtirishning bir ko‘rinishidir. Inson faoliyatining deyarli barchasida turli chiqindilar hosil bo‘ladi. Shu chiqindilar ichida suyuqlari nihoyatda xavfli hisoblanadi va ular oqova suvlar deb nomlanadi.
Ichki oqova suv - oqova suvlarni qabul qilish va ularni binodan tashqariga, tashqi oqova suv tarmoqlariga oqizish uchun xizmat qiladi.
Tashqi oqova suv - oqova suvlarni aholi turarjoyi yoki sanoat korxonalaridan tashqariga, tozalash bekatlariga oqizish uchun xizmat qiladi.
Oqova suvlar belgilariga ko‘ra turkumlarga ajratiladi.
1. Suvning tabiatiga ko‘ra oqova suvning quyidagi turlari mavjud:
- ichimlik suvlarining ishlatilishi natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar;
- sanoat korxonalari maydonlarida yer ostidagi suvlarni texnologik jarayon uchun tashqariga tortib chiqarish natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar;
- maydonlarda yog'ingarchilik natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar.
2. Oqova suvlar hosil bo‘lgan maydoniga qarab, ko‘rsatkichlari bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:
- sanoat korxonalarida - sanoat, maishiy-xo‘jalik va yog‘ingarchilik tufayli paydo bo‘lgan suvlar;
- aholi turarjoylarida hosil bo‘lgan suvlar - suvlarning barchasi aholi turarjoylaridan tashqariga chiqariladi.
3. Oqova suvlar chiqindilanish (ifloslanish) darajasi bo‘yicha quyidagi turlarga bo'linadi:
- sanoat suvlari;
- maishiy-xo‘jalik suvlari;
- yomg‘ir suvlari.
4. Oqova suvlar chiqindilanish xususiyatiga ko‘ra:
- shartli toza;
- chiqindilangan;
- zaharlangan;
- yuqumli kasallik tarqatuvchilar bilan chiqindilangan suvlarga bo‘linadi.
5. Oqova suvlar oqova suv tarmoqlariga doimiy tushishi holatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
- oqova suvlarning doimiy oqishi - maishiy-xo‘jalik va sanoat suvlari;
- davriy ravishda oqova suv tarmoqlariga tushuvchi suvlar (ba’zi hollarda uzoq uzilish bo‘lishi mumkin), ya’ni yomg‘ir suvlari.
Korxonalardan birining texnologik jarayoni katta miqdordagi suvni iste'mol qilishni talab qiladi. Uning manbasi korxona yaqinida joylashgan daryo hisoblanadi. Suv texnologik jarayondan o'tib, deyarli daryoga sanoat oqova suvlari shaklida qaytadi. Oqova suvlari korxonaning ishlab chiqarish profiliga qarab sanitariya va toksikologik xususiyatlariga ko'ra zararli bo'lgan turli xil kimyoviy tarkibiy qismlarni o'z ichiga olishi mumkin. Ularning kontsentratsiyasi berilgan meyordan bir necha baravar yuqori. Oqova suvlarni chiqarib yuboradigan joydan bir oz uzoqlikdan daryo suvlari o’zanlari orqali mahalliy suvdan foydalanish uchun (masalan, maishiy, qishloq xo'jaligi) ehtiyojlari uchun olinadi. Topshiriqda korxonaning oqova suvlarini suv ishlatadigan joyda daryo suvi bilan aralashgandan so'ng eng zararli komponentning konsentratsiyasini hisoblash va daryo kanali bo'ylab ushbu kontsentratsiyaning o'zgarishini kuzatib borish kerak. Shuningdek, drenaj tarkibidagi ruxsat etilgan maksimal drenajni (REMD) aniqlang.
Daryo xususiyatlari: oqim tezligi – , maydondagi o'rtacha chuqurlik – , suvdan foydalanish joyigacha bo'lgan masofa – , suv olish joyidagi suv oqimining tezligi – , daryo kanali bo'ylab zaharli komponent kontsentratsiyasining o'zgarishini kuzatish zarur bo'lgan qadam - .
Oqim xarakteristikalari: zaharli tarkibiy qism, korxona tomonidan suv sarfi (oqova suv hajmi) - , zararli komponentning konsentratsiyasi - , ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiya - REMK.