Kompyuter tarmoqlarining bugungi hayotimizdagi o'rni va ahamiyati

---

252 
“KOMPYUTER TARMOQLARINING BUGUNGI HAYOTIMIZDAGI O'RNI VA
AHAMIYATI” 
Mexmonova Nafisa Karomatovna 
Gafurova Nozigul Saloxiddinovna 
Buxoro shahar kasb-hunar maktabi Informatika va axborot texnologiyalari fani 
o’qituvchilari 
Kompyuterlar orasida ma’lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda 
yechish uchun komyuterlarni bir-
biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bo‘ladi. 
Kompyuterlarni bir-
biri bilan bog‘lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 
Kabel yordamida bog‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan 
juftlik kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida 
bog‘lanadi. 
Simsiz bog‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar 
yordamida, ya’ni radio to‘lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari 
yordamida bog‘lanadi. 
Bir-
biri bilan bog‘langan kompyuterlarning bunday majmuasi kompyuter 
tarmog‘ini tashkil etadi. 
Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilm
alarning ma’lumot 
almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmuasi. 
Kompyuterlararo ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar 
kompyuter tarmoqlari deb ataladi. 
Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda 
hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan: 
Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi 
kompyuterlarni o‘zaro bog‘lagan tarmoq. 
Mintaqaviy tarmoqlar - mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida 
kompyuterlarni va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikasiya kanallari 
orqali o‘zaro bog‘lagan tarmoqlar. 
Global tarmoqlar - 
o‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va 
mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikasiya (kabelli, si
msiz, sun’iy yo‘ldosh) 
aloqalari tarmog‘i orqali bog‘lagan yirik tarmoq. 
Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati vujudga keldi. 
Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda 
ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida yechish 
imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani 

---

253 
bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan (ma’lumotlari, xotirasi) 
birgalikda foydalanish, hamda b
utun dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan 
Internet tarmog‘iga bog‘lanish mumkin. 
Tarmoq taqdim etadigan hizmatlar. Kompyuter tarmoqlari axborotlarni elektr 
signallari ko‘rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoqlar 
biror maqsad
ga erishish uchun quriladi, ya’ni bog‘langan kompyuterlar orqali biror 
masalalami yechish uchun ixtisoslashtiriladi. Tarmoq xizmatlariga quyidagilami 
misol tariqasida keltirish mumkin: 
Fayl server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar asosiy 
kompyu
terning (server) ma’lumotlaridan foydalanish yoki o‘z ma’lumotlarini asosiy 
kompyuter xotirasiga joylashtirish mumkin; 
Print server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar o‘z ma’lumotlarini 
xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali qog‘ozga chop qilishi mumkin; 
Proksi server xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar xizmat 
joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali bir vaqtda Internet yoki boshqa 
xizmatlardan foydalanishi mumkin; 
Kompyuter va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan 
barcha kompyuterlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda 
o‘zini tutishi hamda faoliyat yuritishi belgilanadi va nazorat qilinadi. 
Tarmoq har doim bir nechta komp’yuterlarni birlashtiradi va ulardan har biri o‘z 
axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Axborot uzatish va qabul 
qilish komp’yuterlar o‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har 
qanday tarmoqda axborot almashinuvi boshqarib turiladi. Bu esa o‘z navbatida 
kompyuterlar o‘rtasidagi axborot to‘qnashishi va buzilishini oldini oladi yoki bartaraf 
qiladi. 
Kompyuterlar 
tarmoqlari 
tashkil 
etilgandan 
so‘ng 
undagi 
barcha 
kompyuterlarning manzillari belgilanadi. Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir 
kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi. 
Jo‘natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jo‘natish jarayoni kabi uzatuvchi 
va qabul qiluvchi manzillari ko‘rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi. Har bir kompyuter 
kelgan axborotdagi qabul qiluvchi manzilini o
‘zining manzili bilan solishtiradi, agar 
manzillar mos kelsa, u holda axborotni qabul qilib oladi va uzatuvchiga qabul qilib 
olganligi to‘g‘risida tasdiq yo‘llaydi. Xuddi shu tariqa kompyuterlararo axborot 
almashiniladi. 
Manzil tushunchasi. Kompyuter tarmoqlarida manzil tushunchasi sifatida 
quyidagi fikrlarni keltirish mumkin: 

---

254 
Manzil kompyuter xotirasining qismlarini, kompyuter kiritish-chiqarish 
qurilmalari portini, hisoblash tarmog‘i kompyuterlarini hamda boshqa ma’lumot 
manbalarini yoki ularni uzatish uchun belgilangan joyni aniqlaydi. 
Manzil hisoblash tarmoqlarida uzatilayotgan ma’lumotlarni qabul qiluvchi yoki 
jo‘natuvchilarni aniqlovchi ma’lumotlar ketma-ketligi. 
Axborot muhitida tezlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig‘imi. 
Ma’lum vaqt oralig‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning 
uzatilish tezligini belgilaydi. 
Xar qanday harakatlanuvchi jism va modda uchun tezlik tushunchasi va uning 
o‘lchov birliklari mavjud bo‘lganidek, axborotning ham uzatish tezligi hamda o‘lchov 
birliklari mavjuddir, bular: 
Bit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; 
Kbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan 
bitlar soni; 
Mbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab 
yaxlitlangan bitlar soni; 
Gbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab 
yaxlitlangan bitlar soni. 
Axborot kanallarining sihimi ular orqali ma’lum vaqt oralig‘ida uzatiladigan 
axborot hajmi bilan belgilanadi
. Bu o‘z navbatida axborot kanallarining o‘tkazish 
qobilyatini anglatadi. 
21 asr 
– axborot texnologiyalari taraqqiyoti asri. Bugungi kun taraqqiyotini 
jahon axborot tarmog‘i-internetsiz tasavvur qilish mushkul. 
Ma’lumki, internet-axborot va hujjatlarning o‘zaro almashinishini ta’minlaydigan 
kompyuter tarmoqlarini birlashtirgan xalqaro tizimdir. 
Internet keng imkoniyatlar eshigini ochdi. Uydan ko‘chaga chiqmay turib global 
tarmoq orqali dunyo kutubxonalari bo‘ylab sayr qilib, kurrai zaminning narigi 
chekkasi
da joylashgan oliy ta’lim muassasasining masofaviy (virtual) talabasi 
bo‘lish, hatto elektron xizmatlarni (matnlarni tarjima qilish, video va 
audiomahsulotlarni tayyorlab berish, kitob va risolalarni sahifalash va hokazo) 
shartnoma orqali bajarish, pul ishlab topish mumkin. Xullas, internetning ijobiy 
jihatlari bisyor. 
Ijtimoiy tarmoqlar yoki messennjerlarning qulayligi-chi? Onlayn konferensiyalar 
o‘tkazish, onlayn malaka oshirish, yaqinlar va tanish-bilishlar bilan tez, arzon video 
yoki audiomuloqot qilish. 
Tabiyki, hozrgi kunda ushbu omilga bo'lgan ehtiyojmandlar soni kundan kunga 
ortib bormoqda. Mazkur tarmoq butun dunyo miqyosida global tarmoqdir. Zero 

---

255 
unda mavjud yangiliklardan xabardor etuvchi matinlar, tasvir hamda ovoz hizmatlari 
va bir qator imkoniyatlar barcha jabhada katta yengilliklarni yuzaga keltirayotgan 
bo'lsa-da, ammo ikkinchi tomondan insoniyatni beixtiyor vertual olamga jalb etib 
bormoqda. 
Ayniqsa bu ta'sir doirasidan o'smir yoshlar ham yo'q emas. Bu borada 
mutahasislarning so'zlari quydagi natijalarni isbotlamoqda: 
internet tarmog'idagi ijobiylik insonning fan, soha va faoliyatiga bog'liq muhim 
aniq dalillarga ega bo'lishida har tomonlama qulayligi va tegishli vaqt miqdorining 
tejalishiga olib kelishi kundek ravshan, lekin qiziquvchanlik sababli Internet 
axborotlaridagi ortiqcha ma'lumotlarga haddan ziyod berilib ketishlaridir. 
Izlanuvchanlik, fikriy rivojlanish, mushoxada, taxlil qilish qobilyati va xotiraning 
o'tkirlik darajasini susaytirishga sabab bo'lmoqda. 
Ma'lumki, Internet vositasidan foydalanish hech kimga majburiy bo'lmagan va 
insonning o'z tafakkuridan kelib chiqqan qonun qoidalar asosida bo'lishi kerakligi 
hamda undagi me'yor talablari, ya'ni Internet tarmog'idan axborotlarni to'g'ri tanlash 
har jihatdan o'rinlidir. Mana shu jihatlari bilan internet keyingi paytlarda 
jozibadorlikda televideniye, radio va boshqa axborot vositalarini ortda qoldirmoqda. 
Xulosa 
Bugungi dunyo yoshlari-son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik 
avloddir, chunki ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda. Bugun internet madaniyati, 
virtual madaniyat, axborot madaniyati, ma’lumotlardan to‘g‘ri foydalanish 
madaniyati kabi tushunchalar hayotimizdan o‘rin egalladi. Yoshlarda internet 
olamida o‘z o‘rnini to‘g‘ri belgilash va foydalanuvchilar bilan to‘g‘ri muomala qilish, 
virtual olamdagi axborotlarni to‘g‘ri tahlil qilish malakasini shakllantirish davr 
talabidir. 
Shuni unutmaslik kerakki, bugungi kunda inson ma'naviyatiga qarshi 
yo'naltirilgan bir qarashda arzimas bo'lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot 
olamidagi glaballashuv shiddatidan kuch olib, ko'zga ko'rinmaydigan, lekin zararini 
hech narsa bilan qoplab bo'lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin.