Bakıdakı Facebook nəsli
DİSSİDENTLİYİN GƏLƏCƏYİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ESI-ın Türkiyə və Qafqaz üzrə seçilmiş nəşrləri
|
4. DİSSİDENTLİYİN GƏLƏCƏYİ
surətdə and içdiyi və imzaladığı dəyərlərə itaət etmələridir.”
Jiri Hayek və Zdenke Mlynar, kommunist Çexoslovakiyasının dissidentləri, 1975
Avtoritar stabillik və Avropa Şurası
2001-ci il yanvarın 25-də Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edilməsi münasibətilə Prezident Heydər Əliyev Avropa Şurasının Strasburqda yerləşən Parlament Assambleyasına müraciət ünvanladı. Əliyev Azərbaycan qanunvericiliyinin Şuranın standratlarına uyğun olması üçün göstərdiyi cəhdləri vurğulayaraq, “Bu gün Azərbaycanın demokratik inkişafı artıq qaçılmazdır” deyirdi.
2010, http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2010/09/24/read-out-president-obamas-meeting-with- azerbaijani-president-ilham-aliye .
140
Maarif Əkbərli, Kler Biqq, “Məhkəmə Azərbaycanlı „Uzunqulaq Bloggerlərinin‟ azad edilməsiylə bağlı qərar çıxardı” (“Court Orders Release Of Azerbaijani „Donkey Bloggers‟”), Azadlıq radiosu, 19 Noyabr 2010, www.rferl.org/content/Court_Orders_Release_Of_Azerbaijani_Donkey_Blogger/2223427.html .
141
“Azad edilmiş Azərbaycanlı bloggerlər internetsiz keçirdikləri bir ilin işgəncə olduğunu deyirlər” (“Freed Azerbaijani Blogger Says Year Without Internet Was „Torture‟”), Azadlıq Radiosu, 19 Noyabr 2010, http://www.rferl.org/content/Freed_Azerbaijani_Blogger_Says_Year_Without_Internet_Was_Torture/222498 3.html
. 142
Ibid. 143
Adnan və Eminlə ESI-ın müsahibəsi, Bakı, Dekabr 2010. 144
“Emin və Adnan: Biz Qayıtdıq və Sizə təşəkkür edirik”, YouTube, 12 Dekabr 2010, http://www.youtube.com/watch?v=LEI6ASpRWTA .
www.esiweb.org 26
“Azadlıq və qanunun aliliyi tam təmin edilmişdir. Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edilməsi təkcə onun müstəqilliyinin, suverenliyinin, demokratikliyinin və inkişafının tanınması deyil, bu həm də Azərbaycanın inkişafında onun Avropa ailəsinin bərabərhüquqlu üzvü kimi yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır.” 145
Bu nitqdən 10 il sonra Əliyevin sözləri içi boş bir çuxuru xatırladırdı. O vaxtdan bəri keçirilən heç bir seçki beynəlxalq standartlara uyğun gəlməmişdir. Freedom in The World-un (Dünyada Azadlıq) 2004-cü il hesabatında Azərbaycan “qismən azad” ölkələr siyahısından “qeyri-azad” ölkələr siyahısına düşmüşdür. Səbəbi isə “oktybarda [2003] keçirilən prezident seçkilərində ciddi saxtakarlığa yol verilməsi və hökumətin müxalifət tərəfdarlarına ardıcıl təzyiq göstərməsi” olmuşdur. 146 O vaxtdan bəri Azərbaycan mətbuat azadlığına qoyulan məhdudiyyətlərin getdikcə artırıldığı və “Prezident İlham Əliyevin və hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının gücündən ibarət monopoliyanın yaradıldığı” “qeyri-azad” ölkə olaraq qalmışdır. 147
2007-ci ildən başlayaraq müstəqil votçdoq təşkilatı olan Sərhədsiz Reportyorlar İlham Əliyevi bütün dünyada mətbuat azadlığına göstərdikləri təzyiqə görə dövlət başçıları və təşkilatlarını sıralandıran “Mətbuatın Düşmənləri” siyahısında 40-cı yerdə yerləşdirmişdir. 148 2007-ci ildə Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi Azərbaycanı ATƏT regionunda biri Rusiya olmaqla “mətbuatla ən pis rəftar edən” iki ölkədən biri kimi tanımışdır. 149 Amnesty International Azərbaycanda həbs olunan jurnalistləri vicdan məhbusu elan etmişdir. 150
Freedom House 2010-cu il üçün hazırladığı “Keçid dövründə yaşayan xalqlar” (“Nations in Transit”) hesabatında Azərbaycana “müstəqil mətbuat” kateqoriyasında ən aşağı 7 qiymətindən 6.75 qiymətini vermişdir. 151
Human Rights Watch-un ən son hesabatında əks olunan mənzərə də ürəkaçan deyil:
“Azərbaycan hökumətinin ölkədə ifadə azadlığının məhdudlaşdırılması üçün göstərdiyi cəhdlər narahatlıq doğurur. Yüksək vəzifəlili hökumət məmurları jurnalistləri və hökuməti tənqid edən hüquq müdafiəçilərinin əleyhinə çox tez-tez defamasiya və digər cinayət xarakterli işlərin açılmasına səbəb olurlar. Onlarla journalist istintaqa cəlb olunur, həbs, yaxud cərimə edilir.” 152
145
“Zati Aliləri C-b Heydər Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Avropa Şurasının Parlament Assambleyasında müraciəti”, Strasburq, 25 Yanvar 2001, http://www.azerbembassy.org.cn/eng/statements5.html . 146
Freedom House, “Dünyada azadlıq 2004” ( “Freedom in the World 2004”) (Azərbaycan üzrə ölkə hesabatı), http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2004&country=2884 .
147
Freedom House, “Dünyada azadlıq 2009” ( “Freedom in the World 2009”) (Azərbaycan üzrə ölkə hesabatı) http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2009&country=7560 . 148
Mətbuat Azadlığı üçün Sərhədsiz Reportyorlar, “Düşmənlər: İlham Əliyev, Prezident, Azərbyacan” (“Ilham Aliev, President, Azerbaijan”), http://en.rsf.org/predator-ilham-aliev,37258.html . 149
JMK (CPJ), komitənin iclasında “Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Komitəsi qarşısımda verilən ifadə” (“Testimony before the Commission on Security and Cooperation in Europe” ), “ATƏT regionunda Mətbuat Azadlığı” (“Freedom of the Media in the OSCE Region”), 2 Avqust 2007. http://www.cpj.org/regions_07/europe_07/testimony_russia_internet_02aug07.html#backslide .
150
Amnesty International, “Azərbaycan: Düşüncəni sərbəst ifadə etmək azadlığı haqqında verilən qarışıq ismarıclar”, (“Azerbaijan: Mixed Messages on Freedom of Expression”), 2008. http://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR55/002/2008/en/b6e7e186-e5ea-11dc-a281- c950ca3e72a9/eur550022008eng.pdf . 151
Freedom House, “Keçid dövrü yaşayan xalqlar: Azərbaycan 2010” (“Nations in Transit: Azerbaijan 2010”), http://www.freedomhouse.eu/images/Reports/NIT-2010-Azerbaijan-final.pdf
152 Human Rights Watch, DöyülmüĢ, Qara Siyahıya salınmıĢ və Barmaqlıqlar arxasında: Azərbaycanda Ġfadə Azadlığı üçün məhv olan məkan (Beaten, Blacklisted and Behind Bars: The Vanishing Space for Freedom of Expression in Azerbaijan, Oktyabr 2010, http://www.hrw.org/en/reports/2010/10/26/beaten-blacklisted- and-behind-bars
www.esiweb.org 27
Tənqidlərlə üzləşən Azərbaycan hökuməti və tərəfdarları iki cür müdafiə xətti seçmişdir. Bunlardan birincisi ölkənin hələ də keçid dövründə olması və tam demokratik standartların həyata keçirilməsi üçün bir qədər vaxtın lazım olması, lakin buna baxmayaraq ümumi tendensiyanın müsbət olduğunu bildirməkdir. 1997-ci ilin iyulunda ABŞ-a ilk səfəri zamanı Heydər Əliyev bununla bağlı danışarkən bildirmişdir:
“Bəzi insanlar düşünür ki, biz qısa bir müddətdə demokratiyaya nail olmalıyıq, lakin bu mümkün deyildir. Azərbaycan xalqı gəncdir və demokratiya da bizim üçün yeni bir anlayışdır. ABŞ demokratiya yolunda 200 ildən çox bir müddətdə uğur qazanmışdır. Siz çox şeyə nail olmusunuz, lakin hələ də bu yolda görüləcək işləriniz var. Demokratiya alma deyil ki, bazardan alıb evə gətirəsiniz.” 153
10 il sonra oxşar arqumentləri Azərbaycanın Avropa Şurasındakı təmsilçiləri gətirirdilər. 2007-ci ilin aprelində parlament assambleyasında gedən debatlar zamanı Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü Gültəkin Hacıyeva bildirdi:
“Biz tam mənada Avropa demokratiyasına nail olmuş kimi davranacaq qədər sadəlövh deyilik. Həqiqi demokratik standartlara nail olmaq üçün görüləcək hələ çox iş var ... demokratiya inqilabi proses deyildir, təkamül prosesidir ... Bizim avropalı olmaq istəyimiz var və özümüzü Avropanın bir hissəsi hesab edirik, lakin bizim sizin sevginizə, dəstəyinizə və bizi anlayışınıza ehtiyacımız var.” 154
İkinci arqument isə demokratiya sahəsində olan çatışmazlıqların Azərbaycanın xüsusi geosiyasi vəziyyətindən irəli gəlməsi arqumentidir. Bu arqumentin tərəfdarları israr edirlər ki, qonşuluq və Ermənistanla olan münaqişə vəziyyətinə görə Azərbaycan hələ tam şəkildə demokratik idarəetmənin öhdəsindən gələ bilməz. 2010-cu ildə, Londonda yerləşən və Azərbaycan hökumətini dəstəkləyən Avropa Azərbaycan Cəmiyyəti adlı QHT “Azərbaycan və İnsan Haqları: Qərbin İkili Standartları?” adlı məqalə çap etmişdir. Məqalədə,
“Azərbaycanda insan haqlarının vəziyyəri ədalətsiz tənqidə məruz qalır. Seçkilərdə 25 əsas siyasi partiyanın iştirak etməsinə baxmayaraq, əsas diqqət dissident jurnalistlər və müxalifətin siyasi fəaliyyətinin iddia edildiyi kimi məhdudlaşdırılması üzərində cəmləşdirilir... Demokratiya Azərbaycanda rüşeym halındadır və bu keçid dövründə Bakı çox zaman nizam-intizam və stabilliyi prioritet hesab etməyə məcburdur. Xüsusilə də bu Dağlıq Qarabağın Ermənistan tərəfindən qeyri-qanuni işğalı ilə bağlı ölkənin müvəqqəti hazırlıq mərhələsində olduğu üçündür.” 155
Tədrici keçid kənarda da qəbul olunur. 2010-cu ilin iyulunda Bakıya səfəri zamanı ABŞ-ın Dövlət Katibi Hillari Klinton Azərbaycan təcrübəsini Amerika ilə müqayisə etmişdir. “Demokratiyanın qurulması zaman tələb edir”, deyə o bildirmişdir, “hətta ABŞ belə öz son məqsədinə çatmamışdır”. Bundan əlavə o bildirmişdir ki,:
153
Əliyev– Sitatlar. “Demokratiya-Alma deyil” (“Democracy – Not an Apple”), Azerbaijan International, 5.3, Payız 1997 http://www.azer.com/aiweb/categories/topics/Quotes/quote_aliyev.heydar.html
154 AŞPA, “Hesabat: Adi sessiya (İkinci hissə), On birinci sessiya” (“Report: Ordinary Session (Second part), Eleventh sitting”), 16 Aprel 2007, http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/Records/2007/E/0704161500E.htm . 155
Avropalı Azərbaycanlılar Cəmiyyəti , “Azərbaycan və İnsan Haqları: Qərbin İkili standartları?”, səh. 1-2, https://teas.eu/sites/default/files/HR.pdf .
www.esiweb.org 28
“Düşünürük ki, Azərbaycanda əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunmuşdur. Lakin digər gənc ölkələr kimi burada da hələ təkmilləşdiriləcəkçox sahə var.” 156
Hətta Avropa Birliyi də məsələyə bu perspektivdən yanaşır: 2007-2013-cü illərdə Azərbaycana yardım üçün hazırlanmış strategiya sənədi də “Azərbaycan demokratiyanın inkişaf etdirilməsi üçün “təkamül” islahatları strategiyasını həyata keçirir” adlanır. 157
Avropanın ən qədim demokratiya klubu hesab edilən Avropa Şurası isə bu qədər vaxt ərzində gözləntiləri doğrultmamışdır. 2002-ci ildə Şuranın Azərbaycana təyin etdiyi ilk hesabatçı Andreas Qross bildirirdi ki, üzv dövlətlər “öhdəlik və dəyərlərə əməl etmədiyi zaman, onların Şurada üzvlüyü təhlükədədir. Biz (Azərbaycanı) üzvlüyə qəbul etməkdə açıq fikirli və liberal olmuşuq və öhdəliyə əməl edilməsi üçün biz düzgün və sərt mövqe tutmalıyıq”. Lakin bu baş vermədi. Avropa Şurası və AŞPA davamlı olaraq Azərbaycanda keçirilən hər yeni seçkini ölkənin demokratik proqress əldə etməsində “həlledici test” adlandırır. Keçirilən hər bir seçki demokratik standartlara uyğun olmamasına baxmayaraq heç bir sanksiya tətbiq edilməmişdir.
AŞPA qətnamələri və debatların protokollarına nəzər yetirəndə boş vədlər və doğrulmayan gözləntilər aşkar görünür. 2003-cü ildə keçirilmiş seçkilərdən sonra Avropa Şurasının Parlament Assambleyası (AŞPA) tərəfindən qəbul edilmiş qətnamədə “seçicilərin hədələnməsi”, müxalifət tərəfdarlarının “qurma həbslər”i, mətbuatın “aşkar ikili standartları” və təhlükəzilik strukturlarının “həddən artıq güc tətbiq etməsi” kimi ifadələr işlədilmişdir. AŞPA-nın qətnaməsində bildirilir ki, “Üzvlüyü artıq 10 ildən çox sürən Avropa Şurası üzvü üçün bu təcrübə qəbuledilməzdir,” . 158
2005-ci ildə Avropa Şurası 1456 nömrəli Qətnaməni qəbul edərək, 2005-ci ilin noyabrında keçirilən parlament seçkilərinin “ölkənin demokratik inkişafı üçün həlledici bir test” olduğunu qeyd etdi. 159
Seçkilərin bir sıra zorakılıqlar və pozuntularla müşahidə olunduğu aşkara çıxdığı zaman AŞPA Azərbaycan nümayəndə heyətinin etimadnaməsinin ratifikasiya edilməsi ilə bağlı qısa bir debat təşkil etdi. Sonda isə heç bir tədbir görülmədi.
2007-ci ildə AŞPAnın Azərbaycan üzrə məruzəçisi Andreas Herkel Strasburqdakı müzakirələr zamanı 2005-ci il seçkilərindən sonra Azərbaycanda heç bir əhəmiyyətli inkişafın olmadığını etiraf etdi. Elə həmin müzakirələr zamanı Herkellə birgə Azərbaycan üzrə həmməruzəçi olan Toni Lloyd 2008-ci ildə keçiriləcək president seçkilərinin növbəti sınaq olacağını söylədi: “2008- ci il seçkiləri Azərbaycanın demokratiyaya, habelə xalqların demokratik quruluşda yaşamasını əsas tutan Avropa Şurası Assambleyası ailəsinə həqiqətən aid olub-olmadığını müəyyən etmək üçün ciddi bir sınaq olacaq.” 160 2008-ci ilin iyununda çıxmış “Demokratik İnstitutların Azərbaycanda fəaliyyəti” adlı hesabatda isə AŞPA təmsilçisi daha güclü şəkildə xəbərdarlıq edirdi:
156
ABŞ Dövlət Katibi, Hilari Rodham Klinton, “Azərbaycanın Xarici İşlər Naziri Məmmədyarovla birgə mətbuat konfransı” (“Joint Press Availability with Azerbaijani Foreign Minister Mammadyarov”), 4 İyul 2010,
http://www.state.gov/secretary/rm/2010/07/143961.htm .
157
Avropa Qonşuluq və Əməkdaşlıq Vasitələri, Azərbaycan: Ölkə üzrə strategiya sənədi 2007-2013,səh. 6, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/country/enpi_csp_azerbaijan_en.pdf
158
Avropa Şurası Parlamentinin 1358 nömrəli Qətnaməsi, 2004 http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta04/ERES1358.htm ..
159
AŞPA-nın 1456 nömrəli qətnaməsi (2005), “Azərbaycan demokratik institutların fəaliyyəti” (“Functioning of democratic institutions in Azerbaijan”), 22 İyun 2005. http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta05/eres1456.htm . 160 AŞPA, “Hesabat: Adi sessiya (İkinci hissə), On birinci sessiya” (“Report: Ordinary Session (Second part), Eleventh sitting”), 16 Aprel 2007, http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/Records/2007/E/0704161500E.htm ..
www.esiweb.org 29
“2008-ci il oktyabr seçkiləri Azərbaycan hökuməti üçün ölkəni hüquq və insan haqlarına hörmət edən demokratiyaya doğru apardığını sübuta yetirmək üçün əsas sınaq olacaqdır. Azərbaycan Avropa Şurası qarşısında götürdüyü öhdəlikləri və seçkilərin demokratik keçirilməsi üçün mövcud olan standartlara məhəl qoymaya bilməz.” 161
Gözlənildiyi kimi, 2008-ci il seçkiləri də demokratik olmadı. Avropa İttifaqının Azərbaycan üzrə hesabatında seçkilərin “Sərbəst toplaşmaq azadlığı, namizədlərin mətbuatda çıxış etmək imkanları, səslərin düzgün sayılması və tabulyasiya nəticələri daxil olmaqla ATƏT standartlarına cavab vermədiyini…ümumilikdə isə seçkiqabağı vəziyyətin pisləşən siyasi mühitlə xarakterizə edildiyini, həqiqi plüralizmin olmadığını” bildirmişdir. 162 2010-cu ildə parlament seçkiləri zamanı Human Rights Watch təşkilatı “azad fikrə olan təzyiqlər nəticəsində qarşıdan gələn seçkiləri də 2003, 2005 və 2008-ci ildə keçirilmiş seçkilərin aqibəti gözləyir” deyə xəbərdarlıq etmişdi. “Bu narahatlıq yenə də özünü doğrultdu. DİİHB-nun 2010-cu il seçkiləri nəticəsində hazırladığı hesabatda deyilir:
“Mənalı və rəqabətli seçki üçün lazım olan müəyyən şərtlər bu seçkilərdə təmin edilməmişdir. Sərbəst toplaşmaq və ifadə azadlığı kimi fundamental azadlıqlar məhdudlaşdırılmış və canlı siyasi diskursa azad və müstəqil mətbuat tərəfindən təkan verilməsi demək olar ki qeyri-mümkün olmuşdur .” 163
2006-cı ilin yanvarından sonra Azərbaycan demokratiyasındakı davamlı çatışmazlıqlara baxmayaraq Şura assambleyası aşkar saxtakarlıq nəticəsində seçilmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinə yer verməkdən imtina etmək kimi simvolik bir addım atmaq barədə belə heç bir müzakirə aparmadı. Bu, Azadlıq Radiosunun jurnalistləri Kənan Əliyev və Xədicə İsmayılovanı 2008-ci ilin iyununda məqalə yazaraq aşağıdakı sualı verməyə təhrik etdi:
“Azərbaycanın fundamental azadlıqlar, insan haqları və demokratiya sahəsində qeydə alınan aşağı göstəriciləri nəzərə aldıqda təbii olaraq sual yaranır: Avropa Şurası nə ilə məşğuldur və bu təşkilata üzv olmaq nə deməkdir?” 164
Bununla yanaşı, Bakı rəsmiləri xaricdən gələn tənqidlərə qarşı daha inadkarcasına müqavimət göstərməyə başladılar. 23 iyul 2010-cu ildə Prezident Əliyev yeni açılmış Twitter hesabı PresidentAz-dan yazırdı: “Söz azadlığı, demokratik inkişaf və hüquqi dövlətin qurulması Azərbaycanda başlıca məsələlərdir.” Eyni ayda, dövlət tərəfindən mailiyyələşdirilən Mətbuat Şurasının ofisinin açılış mərasimində Əliyev Azərbaycanın 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri müharibə şəraitində olduğunu vurğulayaraq bütün jurnalistlərin qarşısında vətənpərvəlik ruhunun qaldırılması kimi mənəvi bir borc olduğunu bildirdi. Əliyevin qeyd etdiyinə görə, tənqid etmək qorxuludur, çünki bu Azərbaycanın ölkədən kənardakı imicinə zərbədir və ölkənin rəqiblərinə “əlavə arqumentlər” verir:
161
AŞPA, “Azərbaycan demokratik institutların fəaliyyəti” (“The functioning of democratic institutions in Azerbaijan”), 11627 nömrəli sənəd, 6 İyun 2008, http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11627.htm .
162
Avropa Kommissiyası, “Avropa Qonşuluq Siyasətinin 2008-ci ildə həyata keçirilməsi: Azərbaycan üzrə inkişaf hesabatı”, səh. 3, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2009/sec09_512_en.pdf
163 ATƏT/DTİHB, “Azərbaycan Respublikası, Parlament Seçkiləri, 7 Noyabr 2010- ATƏT/DTİHB Seçki Müşahidə Missiyasının Yekun Hesabatı”, Varşava, 25 Yanvar 2011, səh. 1. 164
“Avropa Şurasının Azərbaycana təsiri varmı” (“Does Council Of Europe Matter In Azerbaijan?”), Azadlıq Radiosu, 24 İyun 2008, http://www.rferl.org/content/Commentary_Does_Council_Of_Europe_Matter_In_Azerbaijan/1145037.html .
www.esiweb.org 30
“Mətbuatda yalan məlumatın yayılması qəbuledilməzdir. Keçmiş zamanda bu çox geniş yayılmış yanaşma idi. Sensasiya yaratmaq üçün yalan məlumat yaradaraq sonra bu yalanların ətrafında müzakirə başlamaq... sonra isə yalanları xarici mətbuata ötürmək və daha sonra bunu dəqiq məlumat kimi geri almaq.” 165
Son dövrlərdə isə Azərbaycan açıq-aşkar Avropa Şurası və Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin əhəmiyyətini heçə endirmişdir. Bu xüsusilə dövlət sifarişli istintaq və ən məşhur işlərdən biri olan journalist Eynulla Fətullayevin işində özünü göstərdi. Yüksək vəzifəli dövlət məmurlarını kəskin tənqid edən yazılar yazan jurnalist öz fəaliyyəti dövründə “böhtan” və “deffamasiya”ya görə dəfələrlə cərimələnmişdir. Digər hadisə isə onun yazılarının qarşısını almaq üçün atasının oğurlanması olmuşdur. 2007-ci ilin aprelində Fətullayev sonradan özünün yazdığını inkar etdiyi, internet forumlarda onun adından yerləşdirilən yazıya görə “Azərbaycan xalqına qarşı defamasiya” ittihamı ilə həbs edildi. Daha sonra isə terrorizm və vergidən yayınma ittihamları işə əlavə edildi. Fətullayev 8.5 il müddətinə həsb edildi.
İş beynəlxalq aləmdə diqqəti cəlb edərək, bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və hüquq müdafiə qruplarının Fətullayevin azadlığa buraxılması üçün çağırışları ilə nəticələndi. 2008-ci ildə AŞPA- nın monitorinq komitəsi Fətullayevi “dərhal azad etməyə” çağırdı. 166 Fətullayevin vəkilləri işi Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə göndərdilər. Lakin Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi Fətullayevin işini 2009-cu ilin dekabrında yekunlaşdırdığı bir zamanda həbsdə olan journalistə qarşı yenidən, bu dəfə qanunsuz narkotik saxlama ittihamı irəli sürüldü. ( polis onun üstündən həbsxanada narkotik tapdığını iddia eti). 2010-cu il aprelin 22-də Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi Eynulla Fətullayevin dərhal azadlığa buraxılması və ona Azərbaycan hökuməti tərəfindən €27,822 dəyərində kompensasiya ödənməsi ilə bağlı qərar çıxardı. 167 Lakin AİHM- nin qərarına müvafiq olaraq azadlığa buraxılmaq əvəzinə, 6 iyun 2010-cu il tarixində Fətullayev qanunsuz narkotik saxlama ittihamı ilə əlavə 2 il 6 ay müddətinə həbs edildi. Məhkəmə qərarı ABŞ Dövlət Katibi Hillari Klintonun Bakıya səfərindən dərhal sonra elan edildi. Elə həmin ay Azərbaycan hökuməti AİHM-nin qərarından apellyasiya şikayəti verdi. 168 2010-cu ilin oktyabrında AİHM ilkin qərarı qüvvədə saxlayaraq, Azərbaycan hökumətinin apellyasiya şikayətini rədd etdi. Hökumət isə tələb olunan məbləği hesaba köçürsə də, onu Fətullayevin həbsdən sonra dondurulmuş hesabına köçürdü və bununla da Fətullayevin ailəsini bu pullardan istifadə etməkdən məhrum etdi. 169 Fətullayev bu günə qədər həbsdədir. 2010-cu ilin sentyabrlnda Beynəlxalq Böhran Qrupu Azərbaycan üzrə “Zəif Stabillik” adlı hesabat çap etdi. Hesabatda rejimin bütün daxili ziddiyyətlərə baxmayaraq çox əhəmiyyətli bir çətinliyi olmadan ölkəni idarə etməsi deyilir: “rejimin gücünü və müxalifətin zəifliyini nəzərə
165
APA, “Azərbaycan Prezidenti: Biz ifadə azadlığını qoruyub müdafiə edəcəyik”, 23 İyul 2010. http://www.en.apa.az/news.php?id=126688 .
166
AŞPA, 1614 nömrəli Qətnamə (2008), “Azərbaycan demokratik institutların fəaliyyəti” (“The functioning of democratic institutions in Azerbaijan”), 24 İyun 2008, http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta08/ERES1614.htm . 167 AİHM, “Fətullayev Azərbaycana qarşı” (“Case of Fatullayev v. Azerbaijan) (40984/07 nömrəli ərizə)”, Mühakimə, 22 Aprel 2010, səh. 52-53. http://www.icj.org/img/CASE_OF_FATULLAYEV_v_AZERBAIJAN.pdf . 168
APA, “Azərbaycan hökuməti Eynulla Fətullayevin işi ilə bağlı AİHM-nin verdiyi qərardan Avropa Məhkəməsinin Yuxarı Palatasına appelyasiya şikayəti verib” (“The Government of Azerbaijan appeals ECHR decision on Eynulla Fatullayev before the Grand Chamber of the European Court”), 16 İyul 2010, http://www.en.apa.az/news.php?id=126315 . 169 RATİ, “Eynulla Fətullayevin kompensasiyası onun dondurulmuş hesabına köçürülüb” (“Eynulla Fatullayev‟s Compension Funds Transferred to His Suspended Account”), 10 Yanvar 2011, http://www.irfs.az/content/view/5514/1/lang,eng/ .
www.esiweb.org 31
alan zaman, azərbaycanlıların çoxu dərhal və köklü dəyişikliyi qeyri-mümkün sayır.” 170
2010-cu ilin sonunda isə İlham Əliyev rejimi məğlubedilməz görünürdü. Çünki hələ də neft var idi. Cəmiyyətin passiv olması barədə təəssürat yaranırdı. Belə bir fikir yaranmışdı ki, ABŞ və Rusiya kimi güclü xarici dövlətlər rejimi olduğu kimi qəbul ediblər. Avropa Birliyi isə söhbət demokratiya və insan haqlarından getdiyi zaman məsələyə başqa tərəfdən - enerji məsələləri üzərində diqqəti yönəltməklə yanaşır. 171 Əliyev İrsaili də Qafqazda özünün əsas regional müttəffiqi etmiş və özünü İranla gələcəkdə münaqişəsi yarana biləcək bir dövlət kimi təqdim etmişdir. Bu uğurlu kombinasiyaya bənzəyirdi: bir tərəfində ABŞ, Rusiya, AB və İsrail, digər tərəfdə isə susdurulmuş Avropa Şurası var idi, burda nə qorxu ola bilərdi ki ?
Belarusiyadakı repressiyalar zamanı, Minsk rəsmiləri ən azı beynəlxalq tənqidlərlə mübarizə aparmalı olurdular. Bakıdakı rejim isə sanki hər şeyin ən yaxşısını əldə edə bilmişdi: avtoritar rejim və beynəlxalq güzəşt. O zaman, Azərbaycan dissidentləri kimə müraciət edə bilərdilər?
Buz sınır 1980-ci illərin əvvəllərində yazdığı əsərlərində Timoti Qarton communist Çexoslovakiyasını “nazik buz qatıyla örtülmüş göl” kimi təsvir edərək, bildirir ki, “bu qat tərpənmir. Lakin buzun altında filosof-fəhlələr, pəncərə təmizləyən jurnalistlər və gecə növbətçisi olan rahiblər arasında həyat hərəkətdədir” 172
Qarton Eşin haqqında yazdığı dissident hərəkatı “Xartiya 77” kimi tanınırdı ki, onun da 1977-ci ildə qəbul edilmiş orijinal deklarasiyası onu “azad, qeyri formal, müxtəlif əqidəli, inanclı və müxtəlif peşələrə sahib insanların açıq cəmiyyəti” kimi təsvir edərək insan haqlarının müdafiəsində durduğunu bildirirdi. Xartiyanın müəllifləri Vatslav Havel, Jdenek Mlinar və Yan Patoçka yazırdı: “Ölkədə insan hüquqlarının qorunması təbii olaraq, ilk əvvəl siyasi və möhkəm hakimiyyətin üzərinə düşür. Amma yalnız onun üzərinə yox. Bizim aramızda olan hər bir kəsin ümumi vəziyyətin bərqərar olunmasında müəyyən məsuliyyəti var, ona görə də imzalanmış razılıqları həm hakimiyyət, həm də vətəndaşlar öz üzərlərinə götürdükləri öhdəlik kimi qəbul etməlidirlər” 173
Mətbuat dəyişmişdir. Bu gün dissidentlər artıq çap makinalarında 12 nüsxədə samizdat ədəbiyyat çap etməyə məcbur deyillər. Bunun yerinə onlar bloq yazıları yazır və Facebook vasitəsilə ünsiyyət qururlar. Fundamental dinamika isə özünün normaları və dəyərləri ilə dəyişməz olaraq qalmışdır. 1978-ci ildə Vatslav Havel özünün “Gücsüzlərin gücü” adlı essesində yazırdı:
“„dissident‟... yayılmağa başladığı sistemin indiki tarixi mərhələsinin təbii və labüd nəticəsidir. Minlərcə səbəbdən, sistem artıq özünə qarşı müqavimətin bütün özünüifadə formalarını məhv edərək, hakimiyyətin zalım, despot xarakterini əsaslandıra bilməyən şəkildə ortaya çıxmışdı …sistem siyasi cəhətdən elə qəddarlaşmışdı ki, faktiki olaraq, rəsmi strukturlar içində buna qarşı çıxmağa heç bir yol yox idi. .”
170
Beynəlxalq Böhran Qrupu, Azərbaycan-Zəif Stabillik (Azerbaijan - Vulnerable Stability), N°207, Avropa Hesabatı 3 Sentyabr 2010, səh. 20. http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/caucasus/azerbaijan/207%20Azerbaijan%20- %20Vulnerable%20Stability.ashx
171
Avropa Kommissiyasının Azərbaycandakı Nümayəndəliyi, “Prezident Barossonun səfəri”, http://ec.europa.eu/delegations/azerbaijan/eu_azerbaijan/president_barosso_visit_to_azerbaijan/index_en.htm . 172 Timoti Qarton Eş, Çətin Ģərtlərdən istifadə: Mərkəzi Avropanın taleyi haqqında esselər (The Uses of Adversity: Essays on the Fate of Central Europe), Granta, 1989, səh. 57. 173
Xartiya 77, 1 Yanvar 1977-ci ildə imzalanmışdır, səh. 3, http://libpro.cts.cuni.cz/charta/docs/declaration_of_charter_77.pdf .
www.esiweb.org 32
1984-cü ildə yazdığı “Siyasət və Vicdan” essesində Havel bu cür şərtlər altında fərdlərin gücünü təsvir edirdi. “Sovet ittifaqında “dissident”lik xüsusi müasir təcrübədir, qeyri insani gücün vallarındakı həyatın təcrübəsi,” deyə yazırdı. Onun effekti
“Qərbin siyasi uğur adlandırdığı məfhumdan tamamilə fərqlənir.... Lakin getdikcə daha aydın olur (və mən düşünürəm ki, bu mühüm və universal əhəmiyyəti olan bir şeydir) ki, tək, ilk baxışdan gücsüz görünən insan həqiqəti söyləməyə və bütün həyatı boyu bunun arxasında durmağa hazırdır. Nə qədər təəccüblü olsa da formal olaraq hüquqlarından məhrum olsa da, minlərlə anonim seçicidən fərqli olaraqən ağır cəriməni ödəməyə hazır olan həmin adamın buna daha çox gücüçatır.” 174
Nəhayət Şərqi Avropada Sovet kommunizminin sonunu gətirən də normativ inqilab oldu. Şərqi Avropa dissidentləri çox zaman hökumətlərinin 1975-ci ildə imzaladığı Helsinki Yekun Aktının insan haqları prinsiplərinə əsaslanırdılar. 1980-ci ildə Polşadakı etirazçıların əsas tələblərindən biri də hökumətin Helsinki Yekun Aktının 50000 nüsxədə paylanmasını təmin etməsi idi. 175
O zaman nə blogerlər, nə Facebook nə də Twitter var idi, lakin ifadə azadlığı uğrunda mübarizə o zaman da problemlərin mərkəzində idi. Sonralar Lex Valensanın yazdığı kimi: “Ən mərkəzdə duran problemlərdən biri də ifadə azadlığı idi (Helsinki Razılaşmasının təbii nəticəsi). Bu fundamental azadlıq olmadan insan həyatı mənasızlaşır; və bircə dəfə bu həqiqət mənim ağlıma gələndən sonra qalan ömrüm boyu düşüncəmin bir hissəsinə çevrildi.” 176
Bu normativ inqilab və tənqidi və cəsarətli düşünən insanların cəhdləri hakim elitaya da öz təsirini göstərirdi. Bir təhlilçinin qeyd etdiyi kimi, Sovet İttifaqı və Şəqri Avropada partiya liderlərinin çoxu “dissident düşüncəsini rahat həzm edirdi” 177 Sonradan Qorbaçovun yaxın məsləhətçisi olmuş Georgi Arbatovun 1983-cü ildə yazdığı kimi, “Bu günümüzdə necə ola bilər ki, insan haqlarına qarşı olasan? Bu analığa qarşı olmağa bərabər bir şeydir.” 178
Bu günkü Azərbaycanın 1970-1980-ci illərin Şərqi Avropası ilə bölüşdüyü cəhətlər çoxdur: mətbuat azadlığının ciddi şəkildə məhdudlaşdırılması, bir partiyanın hakim olması, korrupsiya, və, gəncliyin qeyri-konformizmə qarşı dözümü. Yaxın keçmişin Şərqi avropalı dissidentləri kimi azərbaycanlı fəallar da partiya siyasəti və yaxud ənənəvi jurnalistika vasitəsilə dəyişikliyə yol açılmasını qeyri-mümkün hesab edirlər. Onlar hazırki siyasi rejim çərçivəsində keçirilən seçkilərə inanmırlar. Adnanın ESİ-a müsahibəsi zamanı söylədiyi kimi, dəyişikliyin formal siyasi partiyaların mübarizəsi nəticəsində deyil, insan haqları hərəkatlarından gələcəyini gözləmək lazımdır. 179
Bu fikrə Azərbaycanda “siyasi partiyaların dövranının bitdiyini” və müxalifətin xalqın etimadını itirdiyini düşünən insanların əksəriyyəti qatılır. 180 Buna görə də dissidentliyin digər formaları axtarılmağa başlayır.
Bakıdakı Facebook nəsli özlərindən öncəki tarixi nəsildən xəbərdardır. 2010-cu ilin dekabrında Eminin ESI-yə söylədiyi kimi başlanğıcda onun fəaliyyəti sadəcə bir təşəbbüs idi, lakin indi “mən çoxlu kitab oxudum, və gördüm ki, bu mənə bir çox başqa yerlərdə görülən işləri
174
Çıxarışları internetdən əldə etmək mümkündür: http://www.fragmentsweb.org/stuff/10havel.html .
175
Tomas Ris, Stefen S.Rop və Ketrin Sikkink (red-lar.), Ġnsan Hüquqlarının Gücü: Beynəlxalq Normalar və Yerli DəyiĢiklik (The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change), Cambridge University Press, 1999, səh. 220. 176
Ibid., p. 217. 177
Ġnsan Hüquqlarının Gücü: Beynəlxalq Normalar və Yerli DəyiĢiklik (The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change), səh. 229. 178
Tomas Rise, Stefen S.Rop və Ketrin Sikkink (red-lar.), Ibid., səh. 229. 179
ESI-ın Adnan Hacızadə ilə müsahibəsi, Bakı, Dekabr 2010. 180
ESI-ın Vəfa Cəfərova ilə müsahibəsi, Istanbul, Yanvar 2011 www.esiweb.org 33
xatırladır” 181
Azadlığa çıxdıqdan bir az sonra öz dostlarına göndərdiyi elektron məktubda Emin həbsdə olarkən oxuduğu və onu təəssüratlandıran kitabların siyahısnı təqdim etmişdi: siyahının ən yuxarısında Eminin mütləq oxunmalı olan kitablar sırasına aid etdiyi Vatslav Havelin “Gücsüzlərin gücü” essesi dururdu. O diqqəti xüsusi bir sitatın üzərində cəmləşdirirdi: “Posttotalitar sistemdə münaqişə xətti de fakto HƏR BİR ŞƏXSə toxunur, onun yolunda olan hər şəxs həm qurban, həm də sistemin dəstəkçisidir.” 182
Gələcəkdə hər hansı bir məqamda sülh yolu ilə demokratik dəyişikliyin gəlməsi həm də miras olaraq ötürülmüş dissidentlik mədəniyyətindən asılıdır. Kommunist dövründə Polşanın məşhur dissidentlərindən biri olan Adam Miçnikin həbsxanadan yazdığı bir məktubda qeyd etdiyi kimi,
“Burada, bir yaz səhərində, insan tamamilə ayrı bir ölkədə yuxudan ayıla bilər… Tarix göstərir ki, kommunistlər bəzi şərtlər altında rasional davranmağa və kompromislərə getməyə məcbur olurlar. ... bizim bu barədə fikrimiz aydın olmalıdır: davam edən münaqişə özq- özlüyündə dialoq və yaxud partlayışa çevrilə bilər.” 183
1989-cu ilin dekabrında qeyri-zorakı etirazların heç bir cinayət istintaqı və cəzalarla nəticələnməməyəcəyi barədə vəd alan kommunist hökumətləri hakimiyyəti keçmiş dissidentlərə verməyə razılaşdılar. Bu gün Polşa və Çexiya Avropanın demokratiyaya keçid mərhələsində olan ölkələri arasında ən uğurlu olanlarıdır. Bu cür rahat enişi təmin edə bilən insanlar dissidentlər idi.
Azərbaycandakı vəziyyətlə tanış olan hər bir kəs üçün Qarton Eşin “donmuş göl” bənzətməsi həyəcan təbili olmalıdır. Sosial reallığın boz, monolit fasada malik olub gözə çarpmadığı Çexoslovakiya və yaxud Polşanın əksinə olaraq Azərbaycan Əliyevləri məmnun edən demokratik vitrinlər əldə edə bilmişdir. 2003-cü ildə Marina Ottavayın qeyd etdiyi kimi,
“[Heydər] Əliyev demokratiya dilini çox asanlıqla yarada bilmişdir - onun Qərb auditoriyası qarşısındakı performansı çox mükəmməldir – lakin o dediklərini reallaşdırmır … Əliyevin məqsədi göründüyü kimi, Misirdə olduğu kimi yarı-avtoritar institutlaşmış, oğlu İlhamın prezidentliyi vasitəsilə əbədiləşdirilmiş rejim qurmaqdır.” 184
İlham Əliyev üçün isə, xüsusilə son zamanlarda Misir bənzətməsi qorxulu bir bənzətməyə çevrilmişdir. Misirdə olduğu kimi, Azərbaycanın da əhalisinin əksər hissəsi gənclərdən ibaərtdir, 25 yaşdan aşağı olanların sayı 43 faizdir. 185 Əliyevin daimi prezidentliyini təmin edən 2009-cu il referendumu yuxarıdan hər hansı siyasi dəyişikliyin olacağı ümidlərinə də son qoydu. Son parlament seçkilərinə gələn seçicilərin sayı ilə bağlı qeydə alınan göstəricilər çox aşağı idi-2005- ci ildə 42.2 faiz, 2010-cu ildə isə 49.56 faiz. 186
Vəfa Cəfərova bunu nəzərə alaraq Əliyevə müraciət edərək deyir:
“Bu sizə heç nə demir? Diqqətlə oxuyun: Heç kim sizə inanmır! Sizi sevmirlər! Sizdən yalnız qorxurlar! ... Heç bir diktatura əbədi deyildir” 187
181
ESI-ın Emin Milli ilə müsahibəsi, Bakı, Dekabr 2010. 182
ESI-ın Emin Milli ilə elektron yazışması, Yanvar 2011. 183
Adam Miçnik, “Qdansk həbsxanasından məktub”, New York Review of Books, 18 İyul 1985, http://www.nybooks.com/articles/archives/1985/jul/18/letter-from-the-gdansk-prison/?pagination=false . 184
Marina Ottavay, Demokratiya Sınağı: Yarı-avtoritarizmin dirçəliĢi, Beynəlxalq Sülh Kamegi Fondu, 2003, səh. 52. 185
2010-cu ilin məlumatı. Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, “Əhali”, http://www.azstat.org/publications/azfigures/2010/en/004.shtml .
186
ATƏT/DTİHB, “Yekun Hesabat-Azərbaycanda Parlament seçkiləri”, 7 Noyabr 2010”,səh. 28. 187
Vəfa Cəfərovanın bloqu, ―Cəmiyyət, seçkilər, şərəfsizlik – YAPistan, http://vafajafarova.wordpress.com
www.esiweb.org 34
2011-ci ildə ərəb dünyasını silkələyən inqilablar Bakıdakı idarəçilərə də, dissidentlərə də Əliyev hökumətini dünyanın bütün avtoritar rejimlərinin gec-tez üzləşdiyi aqibətin gözlədiyinin qaçılmaz həqiqət olduğunu xatırlatdı. Yunanıstandakı polkovniklər, İndoneziyada Suharto, Filippindəki Markos, Serbiyada Miloşeviç, Çilidə Pinoçet və Tunisdə Ben Əli: uzun müddət məğlubedilməz kimi görünən bu güclü insanlar indi artıq tarixdə qalıblar.
Misir, Tunis və Orta Şərqdə baş verənlərin hamısını bir hadisə kimi qiymətləndirərkən Azərbaycandakı elitanın da onların özlərinin düşündükləri qədər güclü olmadığını təxmin etmək olar. Onların yaratdığı parlaq görüntünün altında liderlərdən hüquqların əvəzində əl payı və demokratiya əvəzinə stabillik almaqdan daha çox şey gözləyən bir nəsil yaşayır. Bu Azərbaycanın yaxın gələcəkdə Avropanın ən demokratik ölkəsinə çevriləcəyi ilə bağlı vədlərə ümidini itirməyən bir nəsildir. Onların göstərdikləri səylər xüsusilə demokratik standartların öz üzvləri arasında təmin edilməsini öhdəlik kimi götürmüş Avropa Şurası kimi təşkilatlardan dəstək almağa layiqdir. Nəticə olaraq, ölkənin öhdəlik olaraq götürdüyü qanunlara hörmət etmək Azərbaycan hökumətinin özünün maraqlarına uyğun olardı.
www.esiweb.org 35
ESI-ın Türkiyə və Qafqaz üzrə seçilmiş nəşrləri
Anadoludakı ölüm hadisəsi. Xristian missionerləri və Türk ultramilliyyətçiliyi (Yanvar 2011)
Xüsusi münasibətlər. Türkiyənin AB-nə qəbul edilməsi prosesi nədən davam etdiriləcək? (Noyabr 2010)
Böyük Debat – Almaniya, Türkiyə və Türklər. I Hissə: İntellektuallar (2010) Gürcüstanı yenidən kəşf edərkən: Libertarian İnqilabının Hekayəsi (Aprel 2010) Birinci hissə: Gürcüstan model kimi İkinci hissə: Bendukidze və Rusiya Kapitalizmi Üçüncü hissə: Yakobinlər Tiflisdə Gürcüstan inqilabı və buradakı demokratiyanın gələcəyi: Gürcüstan haqqında ədəbiyyat üzrə bələdçi turu
İmtiyazlı Maraq? Cənubi Qafqaz haqqında Rusiyanın debatı (Dekabr2009) Türkiyənin xarici siyasəti: status quo-dan yumşaq gücə qədər (2009)
Birinci hissə : Rusiyanın Çap Mətbuatı və İnternet
İkinci hissə : Rusiyanın Think Tank-ları
Üçüncü hissə : Rusiyanın Audiovizual Mətbuatı
Ermənistan-Türkiyə: Böyük Debat (Avqust 2009) Nuhun Göyərçini Qayıdır. Ermənistan, Türkiyə və Genosid ətrafındakı debatlar. (Aprel 2009)
Peter Nasmisin Gürcüstanı (Yanvar 2009) Türkiyədə cinsəllik və güc. Feminizm, İslam və Türkiyə demokratiyasının yetkinləşməsi. (2007)
Genişlənməyin yorğunluğu? Türkiyənin qəbul edilməsiylə bağlı Holland müzakirələri (2006) İslamçı Kalvinistlər. Mərkəzi Anadoluda Dəyişiklik və Mühafizəkarlıq (2005)
Bütün bu (və digər) materialları www.esiweb.org səhifəsindən pulsuz əldə etmək mümkündür. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|