Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ

Yusif  əvvəlki Yusif deyildi (“İmam”);  Dərviş bir tilsim oxudu, Qaraqaş oldu 

həmişəki Qaraqaş (“Qaraqaşın nağılı”). Bu cümlələrin birincisində təkrarlanan 

ikinci “Yusif” sözünü, yaxud sonrakı cümlədə  təkrarlanan ikinci “Qaraqaş” 

sözünü  ellipsisə uğratmaq olar: Yusif əvvəlki deyildi; dərviş bir tilsim oxudu, 

Qaraqaş oldu həmişəki. 

Qeyd edək ki, bu tipdən olan təkrarlarda bəzən ikinci komponent məz-

munca qeyri-müəyyən olan təyinlə yanaşı, konkret, müəyyənləşdirici təyin iş-

lədilir ki, onlara dəqiqləşdirici təkrar deyilir (11, 321). Məs.: Arvad gördü ki, 

Pirim əvvəlki arvadağız Pirim deyil, bir az o yan, bir az bu yan eləsə, qabırğa-

larını qıracaq (“Ovçu Pirim”). 

Dilin  ən böyük tendensiyalarından olan qənaət nəticəsində yaranan 

sonuncu forma, təbii ki qrammatik-semantik baxımdan daha məqbuldur və di-

lin inkişaf istiqamətlərindən birini təşkil edir. Hətta qənaətin şifahi nitq üçün 

daha məqbul olduğunu düşündükdə folklor dilində elliptik formanın əsas oldu-

ğunu da qəbul etməliyik. Lakin nağıldan verdiyimiz cümlədə geniş formanın 

işlədilməsi birbaşa funksional-üslubi məqsəd daşıyır; daha doğrusu, bu cümlə-

də diqqət mərkəzinə  çəkilən məhz Yusifdir. Hətta “konkret leksik-semantik 

məzmuna malik olan və həmin mətn üçün bu baxımdan əhəmiyyətli olan “əv-

vəlki” təyini işlədilməyə, yaxud müqayisə bildirən “sanki, elə bil ki” modal 

sözü ilə əvəzlənə bilər. 

Qeyd edək ki, təkrar edilən şəxs adının təyinlərlə işlədilməsi onları səciy-

yələndirən xüsusiyyətlərdəndir. Bu təyinlər isə müxtəlif üslubi-funksional 

vəzifələr daşıyır. Bunların bəzilərində təyin yalnız informativ funksiyaya ma-

lik olur və əvvəldə dediyimiz kimi, hətta ikinci təkrar olmadan təyin onu əvəz-

ləyə bilir. Məs.: Nigar elə, doğrudan da Koroğluya layiq Nigar olmuşdu (“Ko-

roğlu”). Burada da “Koroğluya layiq” təyini informativ yük daşıyıb cümlədəki 

fikir üçün əhəmiyyətli olsa da, əsas məqsəd Nigarın təsdiqi olduğundan bu 

sözün ikinci təkrarı tələb olunur. 

Mətndə eyni adın təyinedici sözlə işlədilməsi həmişə emosional-ekspres-

siv məqsədə xidmət etmir. Bu halda adın bir mətn çərçivəsində təkrar olunma-

sı hətta xüsusi məqsəd daşımır, yeni informasiyanın verilməsinə vasitəçi olur. 

Məs.: O gündən Nuşirəvan şah ədalətini gücləndirir, oyudu ki, ona Nuşirəvan 

adil dedilər. 

9 

---

Bəzən təkrarın təyinedici üzvünü ellipsisə uğratmaq olmur, daha doğru-

su, bu halda təkrarla onun təyinedici üzvü semantik və qrammatik cəhətdən elə 

qovuşur ki, onların birini digərindən ayırmaq, deməli hansısa birini ellipsisə 

uğratmaq mümkün olmur. Belə hallarda təyinedici üzv hətta təkrarın ikinci 

komponenti ilə parçalanmayan təyini söz birləçməsi şəklində çıxış edir. Məs.: 

Kürdoğlu cavan, təcrübəsiz, Koroğlu yüz ilin Koroğlusu! (“Koroğlu”). 

Elə konstruksiyalar var ki, onlar tabeli mürəkkəb cümlə formasında olur 

və təkrar olunan şəxs adının hər biri mürəkkəb cümlənin ayrı-ayrı komponent-

lərində  işlənir: yəni təkrarın biri baş, digəri budaq cümlədə olur ki, bu da 

onların emosionallıqdan daha çox, informativliyə xidmət etməsini şərtləndirir. 

Məs.: Eyvaz, oğul, əgər sən, doğrudan da, Eyvazsansa, bəs Bayaziddən ağla-

ya-ağlaya gətirib dəfn elədiyimiz Eyvaz kimdi? (“Koroğlu”). 

Bu cümlədə “Eyvaz” adının hətta üç dəfə  təkrarlanması faktı vardır. 

Birincidən sonrakı iki təkrar ad eynidir, hətta eyni düşünülmüş adama aiddir, 

həqiqətdə isə onların ünvanlandığı  şəxslər başqa-başqadır. Ona görə  də, bu 

təkrarda informativlik əsasdır. 

4) Bəzən şəxs adının təkrarı həmin şəxsin mühüm olan xüsusiyyətlərini 

sadalamaq üçün bir vasitə rolunu oynayır. Bu zaman şəxs adı ayrılıqda və “nə” 

ədatı ilə  təkrarlanır, lakin bu ədatın daxili potensiyasında suallıq məzmunu 

olduğundan təkrar özündən sonra izahedici, cavab xarakterli ifadələrin, hətta 

cümlənin gəlməsini şərtləndirir. Məs.: Amma Eyvaz nə Eyvaz... ərəb atın üs-