Balalarda nutq nuqsanlarinin` tiykarg`I sebeplerin 3 toparg`a ajiratiwimiz mumkin

Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemkerinde sózlik isi bul balalardıń jetik sózligin olarǵa tanıs emes yamasa qıyın sózler esabınan rejeli keńeytiw bolıp tabıladı. Biz óz pikirimizdi gáp arqalı bildiremiz. Gáp sózlerden dúziledi. Sóz bolsa tildiń qurılıs materialı bolıp tabıladı. Sonıń ushında sózdi bilmey turıp, tildi biliw múmkin emes. Sóylew kemshiliklerin úyreniw, anıqlaw, olardı saplastırıwda logopedlerimiz barlıq didaktikalıq principlerge tayanǵan halda jumıs alıp baradı. So`ylew bul joqari psixikaliq process bolip adamlardin` o`z pikirin bayan etiwge xizmet qiladi. Tildin` tiykarg`I waziypalarinan biri bul komunikativlik xizmet. So`z payda bolg`ang`a shekem adamzat ha`r qiyli im siltewler menen, ma`nissiz dawislar menen, belgiler menen xabar almasqan. Bara bara adamzat rawajlaniwi na`tiyjesinde so`z payda bolg`an. So`lew uzaq jillar dawaminda qa`liplesken process. Adamnin` so`lewine qarap ol insannin` qanday ekenligi,oylaw da`rejesin, pikirin bilip alsaq boladi. Insandi gozzal etetip ko`rsetetug`in na`rselerden biri ol onin` shirayli,temp penen, intonaciya menen, ma`deniyat penen soylew nutqi. Sonin` menen qatar ayrim sebeplerge ko`re nutq buziliwlarida ushrap turadi.
Balalarda nutq nuqsanlarinin` tiykarg`I sebeplerin 3 toparg`a ajiratiwimiz mumkin:
1. Ekologiyaliq sebepler: ishki ha`m sirtqi radiyatciya, awil xojalig`indag`I pesticidler ha`m gerbicitler, avtotransporttan shig`atug`in gazler, a`skeriy poligonnin` ziyanli ta`sirleri, aziq-awqat ha`m ishimlik suwinin` sapasizlig`i.
Ha`zirde Respublikamiz ekologik zonag`a aylanip baratirg`anlig`I sebepli vitaminlerge, paydali minerallarg`a bay bolg`an awqatlar menen aziqlaniwimiz kerek. Ha`r qiyli keselliklerdin` aldin aliw ushin ana bolmastan aldin tayarlaniw yaki bala ana qarninan baslap jaqsi awqatlaniw, waqtinda dem aliw, shipaker koriginen o`z waqtinda o`tiwi kerek.
2. medicinaliq-socialliq sebepler: kelin kuyewdin` ag`ayinlig`I, ata-ananin` rawajlaniwindag`I arqada qaliwi, jaraqatlar(fizikaliq, ruwhiy), ata-analardin` sozilmali kesellikleri, ziyanli a`detleri(toksomaniya, alkogolizm, na`shebendlik,), shan`araqti naduris rejelestiriw, abortlar, ananin` ginekologiyaliq kesellikleri, erte ha`m kesh tuwiw( birinshi ha`mlenin` 16 jastan aldin ha`m 40 jastan keyin boliwi); tuwiwdan aldin`g`I jaraqatlar, balardag`i somatic kesellikler, bacterial-virusli infeksiyalar, ana-balanin` toliq aziqlanbaslig`I, shan`araqqa medicinaliq tashxis ha`m korreksion ja`rdemnin` o`z waqtinda berilmesligi.
3. psixikaliq-socialliq sebepler ata-analar ta`repinen diqqat-itibardin` pa`sligi, balalarg`a menen qatti qolliliq, shan`araq ha`m xaliq intelektual savyasinin` to`menligi, shan`araqtin` toliq emesligi, baxitsiz jag`daylarda, ruwhiy-pedagogik tashxis ha`m korreksiyanin` sipati,o`lshemi ha`m ha`zirgi zaman talablarina juwap bermewi.
Ba`rshe nutq buziliwlari kelip shig`iwina ko`re eki toparg`a bo`linedi.
1.organik xarakterdegi so`ylew buziliwlari;
2. funkcional xarakterdegi so`ylew buziliwlar.
Organikaliq so`ylew buziliwlari o`z na`wbetinde belgili bir so`ylew organi orninin` ziyanlaniwina ko`re orayliq ha`m pereferik xarakterde boladi.
Orayliq buziliwlar: orayliq nerv sistemasindag`I ol yaki bul bo`limlerinin` buziliwi, ziyanlaniwi na`tiyjesinde kelip shig`adi. Orayliq xarakterdegi organic so`ylew buziliwina : alaliya, afaziya, dizartriya siyaqli so`ylew kemshilikleri kiredi.
Pereferik buziliwlar: artikulacion apparattin` naduris duziliwi yaki yaki pereferik nerv artikulacion organlar inervatsiyasinin` buziliwinan kelip shig`adi. Pereferik xarakterdegi so`ylew buziliwllarina : rinolaliya, prognatiya, progeniya kiredi.
Funkcional buziliwlar. Bunda soylew processinde qatnasatug`in ag`zalar du`zilisinde hesh qanday o`zgerisler bolmaydi. Funkcional xarakterdegi so`ylew buziliwlarina: dislaliya,tutlig`iw siyaqli so`lew buziliwlari kiredi.[149]
Awizeki soylew buziliwlarina:
Disfoniya(afoniya)- dawis apparatinin` potologiyaliq o`zgeriwleri aqibetinde fonotsiyanin` joq boliwi yaki a`zzilesiwi.
Bradilaliya- so`ylewdin potologiyaliq a`stelesken tu`ri. Ja`ne de oni bradifaziya dep te ataydi.A`stelesken formadag`I soylew sozilip, bir tempte boladi.
Taxilaliya- so`ylewdin` potologik tezlesken tu`ri. Artikulaciyaliq so`ylew da`stu`rinin` tezlesken jag`dayda a`melge asiriwda ko`rinedi.Tezlesken formadag`I so`ylew buziliwinda asig`is,intiliwshen` ekenligi ko`zge taslanadi. So`ylewdin` tezlesiwi agrammatizmler menen birge ju`z beriwi mu`mkin.
Tutlig`iw yamasa logonevroz- so`ylew apparati muskullarinin` ha`m iqtiyarli shemirshek tartisiwi na`tiyjesinde temp-seslerdin` buziliwi.
Dislaliya- sesti aytiwda normal esitiw ha`m so`ylew apparatinin` saqlang`an innervatsiyasi waqtinda buziliw.So`ylewdin` duris emes sesli tu`rlesniwinde: dawislardi buzip aytiwda, dawislardin` almasiwi yaki olardin` joqlig`inda ko`rinedi.
Rinolaliya- dawis tembri ha`m aytiwdin` so`ylew apparatindag`I anatomic-fiziologik nuqsanlar menen baylanisli halda buziliwlar. Ma`mleket logopediysinda tan`lay jariqlari, artikulacion apparattag`I qopal anatomic buziliwlar rinolaliya kiritiw qabil etilgen. Dawis tembrinin` potologik o`zgerislerinde ko`rinedi. Bul jag`day shigarilip atirg`an dem aliw ag`iminin` ba`rshe so`ylew so`zlerin aytiw waqtinda murin boslig`ina o`tiwi ha`m onda qaytalaniwi aqibeti.
Dizartriya- so`ylew aytiliwi ta`repinin` jetispewshiligi menen baylanisli haldag`I buziliw. Dawisli so`ylewdi islep shig`iwdin` imkani bolmag`an waqitta payda bolatug`in anartriya dizartriyanin` awir tu`ri esaplanadi. Jen`il dizartriya waqtinda qashan nuqsan ko`birek artikulaciyaliq, fonetik buziliwlarda ko`ringeninde onin` bilinbeytug`in formasi haqqinda so`z ju`ritiledi. Bunday jag`daylardi dislaliyadan ajiratiw kerek.
Alaliya- Nas miy qabig`indag`I so`ylew zonalarinin` balanin` ana qarnindag`I yaki da`slepki rawajlaniw da`wrinde organ ziyanlaniwi na`tiyjesinde so`lewdin` joq boliwi yaki rawajlanbay qaliwi.So`ylewdin` quramali nuqsanlarinan biri bunda nutqiy bayannin` payda boliwi ha`m oni qabil etiwdin` ba`rshe basqishlarinda tanlaw ha`m rejelestiriw operatsiyalari buzilg`an boladi. Onin` natiyjesinde balanin` soylew processi rawajlanbay qaladi.
Afaziya- bas miydin` belgili bir jeri ziyanlaniwi menen baylanisli halda so`ylewdin` toliq yaki toliq emes joq jog`aliwi.Bala so`ylewinin` bas miy jaraqatlaniwi, neyroinfeksiya yaki miydin` isini`wi na`tiyjesinde jog`aliwi so`ylewdin` qa`liplesip bolg`aninan son` ju`z berse, onda balalar afaziyasi dep ataladi.[55]
Joqarida aytilip o`tilgen so`ylew buziliwlari tu`rleri ha`m sebeplerin xaliq arasina ele de ken`nen tu`sindiriwimiz kerek. Bul keleshekte nuqsanlardin` kemewine alip keledi. En` da`slep bolashaq ata-analarimizg`a teren` tu`sindiriw jumislarin alip bariwimiz kerek. Bala ana qarninda rawajlanip baslag`an waqittan-aq jaqsi ku`tiniwi infeksiyali kesellikler,viruslar,jaraqatlaniwlardan saqlaniwi kerekligin tusindirip xaliqtin` sawatqanlig`in asiriwimiz kerek. Keleshek jaslardiki,olardi biyik shoqqilar ku`tpekte sonin` ushinda olardi saw salamat etip ta`rbiyalap ja`miyetke paydasi tiyetug`in insan sipatinda jetildiriwimiz kerek.
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1.L.R. Mo`minova, Sh.M. Amirsaidova, Z.N. Mamarajabova, M.U. Xamidova, D.B.Yakubjanova, Z.M.Djalalova “Maxsus psixologiya” Tashkent-2013;
2.M.Y. Ayupova “Logopediya” Tashkent-2007-jil.