Balansdan tashqari schotlar haqida tushuncha va ularning ahamiyati. Reja

Balansdan tashqari schotlar

Balansdan tashqari hisob- xo'jalik yurituvchi sub'ektga tegishli bo'lmagan, lekin vaqtincha foydalanishda yoki tasarrufida bo'lgan qiymatlarning mavjudligi va harakati to'g'risidagi ma'lumotlarni umumlashtirish, shuningdek, individual xo'jalik operatsiyalarini nazorat qilish uchun mo'ljallangan hisob. "Balansdan tashqari" tushunchasi ham sinonimdir. Ikkinchisi ko'pincha kredit tashkilotlariga nisbatan qo'llaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida tuzilgan shartnomalarning bajarilishi alohida ahamiyatlidir, chunki shartnomaning belgilangan muddatlarda bir me’yorda bajarilishi har ikki tomon uchun moliyaviy holatni yaxshilash, tegishli mablag‘larga bo‘lgan talabini qondirish imkoniyatini beradi. Korxona va tashkilotlarga taalluqli bo‘lgan mablag‘lar holati buxgalteriya hisobining tegishli schotlarida ikki yoqlama yozuv bilan ifodalanadi va har bir mablag‘ turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinib, hisobot davrining oxirgi qoldiq summalari aniqlanib chiqiladi. Demak, buxgalteriya schotlari hisobi yordamida har bir mablag‘ning holati o‘rganiladi, u yoki bu mablag‘ga bo‘lgan talab aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida 1.01.2003- yildan joriy qilingan schotlar rejasi 249- balans va 14- balansdan tashqari schotlarni o‘z ichiga oladi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va auditorlik tashkilotlari 2002-yil 1- yanvardan boshlab yangi schotlar rejasi asosida faoliyat yuritmoqdalar. 2003- yil 1- yanvardan boshlab ularga birjalar, 2004- yil 1- yanvardan boshlab mulkchilikdan qat’i nazar, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar qo‘shiladi. Ko‘rinib turibdiki, joriy qilinayotgan schotlar rejasida korxona va tashkilotlarning joylanishi va tashkil topishi manbalari bo‘yicha 249- balans schotlarida ifoda etiladi. Shunga qaramasdan, 14- balansdan tashqari schotlar tizimi schotlar rejasida ko‘rsatilgan. Balansdan tashqari bu schotlarda ko‘rsatilgan iqtisodiy ma’lumotlar balans moddalarida ifoda etilmaydi, ya’ni balans tizimida hisobga olinmaydi. Ko‘p hollarda balansdan tashqari schotlarda shartnoma shartlarini bajarmaslik oqibatlarida amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalariga mablag‘lar ko‘rsatiladi. Amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini balansdan tashqari schotlarda ifoda etishda ikki yoqlama yozuv usulidan foydalanilmaydi. Balansdan tashqari schotlarda bir tomonlama yozuv beriladi. Misol. Mol yetkazib beruvchilar tomonidan jo‘natilgan tovarlar tuzilgan shartnoma shartlariga to‘liq javob bermaydi. Тovarning bahosi— 50000 so‘m. Тovarni qabul qilish to‘xtatilmaydi. Shartnoma shartlariga javob bermaydigan tovarlar balansdan tashqari 002 „ Mas’ul shaxslarga qabul qilingan tovar moddiy qiymatlar“ schotining debetida ko‘rsatiladi. Bu operatsiyada kreditlanuvchi schot ko‘rsatilmaydi. Demak, balansdan tashqaridagi schotlarda yozuvlar korxona va tashkilot mablag‘larining o‘zgarishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi. Balansdan tashqari (yoki balansdan tashqari) hisobvaraqlar moliya muassasasining mulki bo'lmagan mablag'larni hisobga olish uchun ishlatiladi. Ushbu turning asosiy maqsadi:

• 
  moddiy boyliklar haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirish;
  
• 
  tashkilotning yurisdiktsiyasi ostidagi daromadlar, xarajatlar va moddiy boyliklarning harakatlarini aniqlash;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish.
  

Tashkilotga ma'lum turdagi mablag'larning kelib tushishi balansdan tashqari hisobvaraqlarning debetida qayd etiladi va ularni tasarruf etish kredit bo'yicha amalga oshiriladi. Balansdan tashqari hisobvaraqlar bir-biri bilan yoki boshqa turdagi schyotlar bilan kesishmaydi.
Muhim! Ushbu turdagi hisob raqamlari har doim 99 dan boshlanadi. Ikki xonali raqam ikkinchi tartibli hisob raqamlariga, uch xonali raqam uchinchisiga va shunga o'xshash besh xonali raqamlarga beriladi.
Umuman olganda, balansdan tashqari hisobvaraqlarda korxona tomonidan ijaraga olingan, saqlashga, komissiyaga, qayta ishlashga, o'rnatishga va hokazolarga qabul qilingan mol-mulk to'g'risidagi ma'lumotlarni saqlash nazarda tutiladi. Bank-kredit tashkilotlariga nisbatan, Balansdan tashqari hisob quyidagilar bo'lishi mumkin:

• 
  qarz oluvchilarning muddatli majburiyatlari;
  
• 
  tangalar va banknotlarning zaxira fondlari;
  
• 
  bank tomonidan undiriladigan hisob-kitob hujjatlari;
  
• 
  kreditlarni ta'minlash;
  
• 
  qat'iy hisobot shakllari;
  
• 
  undirishning mumkin emasligi sababli hisobdan chiqarilgan qarzlar;
  
• 
  bank tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlarning shakllari;
  
• 
  to'lanadigan akkreditivlar va boshqalar.
  

Umuman olganda, qonunda balansdan tashqari hisobvaraqlarning 11 turi nazarda tutilgan. Bundan tashqari, korxona va tashkilotlarga, zarur hollarda, mustaqil ravishda bunday hisobvaraqlar ochish va ularni hisob siyosatiga kiritishga ruxsat beriladi.
Muhim! Tijorat banklarining buxgalteriya hisobi rejasida, qoida tariqasida, balansdan tashqari hisobvaraqlar bo'limi etti bo'limdan iborat. Bundan tashqari, ulardan biri faqat Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki tomonidan qo'llaniladi.
Balansdan tashqari hisobvaraqlarning tasnifi
An'anaviy ravishda barcha balansdan tashqari hisoblarni bo'lish mumkin uchta toifa:

• 
  tashkilotga tegishli bo'lmagan (ijaraga olingan yoki saqlashga qo'yilgan) mulkni hisobga olish uchun mo'ljallangan;
  
• 
  tashkilotning majburiyatlari va ta'minotini hisobga olish uchun mo'ljallangan;
  
• 
  boshqa moddiy qadriyatlar va kam qiymatli ob'ektlarni hisobga olish uchun yaratilgan.
  

Bank tashkilotlarida ikkinchi guruh hisobvaraqlarida odatda garov to'g'risidagi ma'lumotlar saqlanadi, bank kafolatlari va kafolatlar. Bunda garov ta'minoti garovga qo'yilgan ob'ektning narxidan kelib chiqqan holda hisobga olinadi. Balansdan tashqari hisobvaraqlar kredit tashkilotining balansi to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olmaydigan hisobvaraqlar bo'lganligi sababli, ular uchun odatda ikki tomonlama yozuv qo'llanilmaydi. Yuqorida aytib o'tilganidek, e'lonlar quyidagicha shakllantiriladi:

• 
  hisobvaraqning debet qismida bank ixtiyorida bo‘lgan qimmatliklarning kelib tushishi qayd etiladi;
  
• 
  moliya muassasasi tasarrufidan olingan qimmatbaho narsalarni tasarruf etish - kredit qismida.
  

Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi qoidalari bu schyotlarni iqtisodiy mazmuniga qarab faol va passivga shartli ravishda ajratish imkonini beradi. Agar ularni ikki marta kiritish zarur bo'lsa, 99999 (passiv) va 99998 (faol) balansdan tashqari hisobvaraqlardan foydalanishga ruxsat beriladi. Bunda faol hisobvaraqlar boshliqlari balansdan tashqari 99999 schyot bilan, passivlari esa mos ravishda 99998 schyot bilan korrespondensiya qilinadi. Bunday holatlar, masalan, valyuta kursining o‘zgarishi munosabati bilan balansdan tashqari qoldiqlarni qayta baholashda yuzaga kelishi mumkin.
Muhim! Balansdan tashqari hisobvaraqlarning aksariyati faoldir. Passiv toifaga faqat majburiy zaxira fondiga kiritilmagan mablag'lar, bank tashkilotining kapital qo'yilmalarini moliyalashtirish manbalari, shuningdek bank kafolatlari hisobga olinadiganlar kiradi.