Bayramov Rəşid Mahir oğlu «Dövlətin sosial siyasətinin maliyyə təminatında büdcənin rolu»

Cədvəl 2.1.
(mln.man)

	2013	2014	2015	2016
Dövlət büdcəsinin xərcləri – cəmi	19143,5	18708,0	21100,0	18495,0
O cümlədən:
Sosial müdafiə və sosial təminata	1750,4	1971,2	2040,5	2698,8
Büdcə xərcləri nisbətən %-lə	9,2	10,5	9,7	14,4
O cümlədən:
Sosial müdafiə	1730,9	1946,8	2006,7	2663,4
Büdcə xərcləri nisbətən %-lə	9,1	10,4	9,5	14,4
Sosial təminat	19,4	24,4	33,8	35,3
Büdcə xərcləri nisbətən %-lə	0,1	0,1	0,2	0,2

Cədvəldən göründüyü kimi, sosial müdafiəyə və sosial təmina fonduna büdcədən ayrılan vəsaitin məbləği 2013-cü ildəki 1750,; milyon manatdan 2016-cı ildə 2698,8 milyon manata çatmışdır ki, bu da 2013-cü ilə nisbətən 54,2 % çoxdur. 2015-ci ildə büdcədən bu fondlara ayrılan vəsait büdcə xərclərinin 9,7 faizini təşkil etmiş, 2016-cı ildə sosial müdafiə və sosial təminata ayrılan büdcə vəsaiti 2015-ci illə müqayisədə 4,7 faiz çoxdur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, sosial müdafiə və sosial təminatın maliyyələşdirilməsi ümumi şəkildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun vəsait mənbələri 2015-ci ildə aşağıdakı kimi xarakterizə oluna bilər.


Cədvəl 2.2.
AR DSMF-nun 2015-ci ildə daxilolmaları
(mln.manat)

	Məbləğ (mln.man)	Yekuna görə %-lə
Cəmi gəlirlər	3056,3	100
Gəlirlərin mənbələri: 1.Məcburi dövlət sosial sığorta haqqları	1950,2	63,8
O cümlədən: 1.1.Büdcədən maliyyələşən təşkilatlar üzrə	604,1	19,8
1.2. Büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda işləyənlər üzrə	82,4	2,7
1.3.Büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitləri üzrə daxilolmalar	12,5	0,4
1.4.Digər sığorta edənlər	1251,3	40,9
2.Sair gəlirlər	6,1	0,2
Dövlət büdcəsindən ayırmalar (transfertlər)	1100,0	36,0

Cədvəldən göründüyü kimi, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun gəlirlərinin 1950,2 milyon manatı və ya 63,8 faizi məcburi dövlət sosial sığorta haqqları hesabına, 36,0 faizi dövlət büdcəsindən transfert (ayırma) və 0,2 faizi sair mənbələr hesabına formalaşmışdır.

Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun təşkil olunmasında sair gəlirlər işçilərin sanatoriya-kurort yollayışlarının dəyərinin qismən ödənilməsi üzrə daxilolmalar, cərimələr və s. maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilməsindən gələn mədaxillərdən ibarətdir ki, bu da 2015-ci ildə 6.1 mln.manpat və ya 0.2 faiz təşkil etmişdir.

2.2.Təhsilin inkişaf strategiyasının maliyyə təminatı məsələləri.
Azərbaycanda təhsilin inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi dövlətin sosial siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi daim diqqət mərkəzindədir. Təhsilə ilbəil artan diqqət dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin «maddi dəyərlərimizi, iqtisadi potensialımızı insan kapitalına çevirməliyik» fikri ilə bilavasitə bağlıdır.
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının bütün istiqamətlərində olduğu kimi təhsilin inkişafında da mühüm uğurlar qazanılmışdır. 2009-cu ilin iyunun 19-da vətəndaşların təhsil hüququnun təmin edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini və təhsil fəaliyyətinin tənzimlənməsinin ümumi şərtlərini müəyyən edən «Təhsil haqqında» Qanun qəbul olunmuşdur. Təhsilin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və təhsildə aparılan islahatlar nəticəsində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermiş, təhsilin səviyyəsinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün bir sıra məqsədyönlü işlər həyata keçirilmişdir.
Təhsil sistemində aparılan islahatlar nəticəsində əhalinin təhsil səviyyəsi artır və bu gün 15 və yuxarı yaşda olan əhalinin hər 1000 nəfərindən 766-sı ali və tam orta təhsilə malikdir. 15 və yuxarı yaşda olan əhalinin savadlılıq səviyyəsi 99,6 faizə çatmışdır.
2014-2015-ci dərs ilinin əvvəlinə ölkədə fəaliyyət göstərən 1629 dövlət və 37 qeyri-dövlət məktəbəqədər təhsil müəssisəsində 713 min uşaq və ya müvafiq yaşda olan uşaqların 14,9 faizi tərbiyə alır. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin 96 faizi Təhsil Nazirliyinin sisteminə daxildir və onların 23 faizi Bakı şəhərində yerləşir.
2014-2015-ci tədris ilinin əvvəlinə ölkənin 4498 dövlət və 18 qeyri-dövlət əyani ümumi təhsil müəssisələrində 1,№ milyon şagird təhsil almışdır. Bundan əlavə, sağlamlıq imkanları məhdud olan 6483 uşağın təhsil aldığı 19 xüsusi məktəb və ya ümumi təhsil müəssisələrində xüsusi siniflər fəaliyyət göstərmişdir.
Hazırda Azərbaycanda 53 min tələbənin təhsil aldığı 59 orta ixtisas təhsil müəssisəsi və 143 min nəfər tələbənin təhsil aldığı 57 dövlət və 15 qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir.
2015-ci ildə ölkənin ali təhsil müəssisələrində 29,7 min və ya əvvəlki ildəkindən 1,0 min nəfər, yaxud 3 faiz çox tələbə qəbul olunmuşdur.
Qloballaşma proseslərinin fəal iştirakçısı olan Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminin tərkib hissəsinə çevrilməsi öz növbəsində təhsil sisteminin yeni tələblər səviyyəsində qurulması və yeni tipli kadrlar yaradılmasına tələbat yaratmışdır. Ona görə də ölkəmizdə müasir təhsil Konsepsiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi dövlətin strateji vəzifələrindən biri kimi müəyyən edilmişdir.
Azərbaycanda təhsilə dövlət qayğısı ildən-ilə artır. Bu da onunla bağlıdır ki, təhsilə çəkilən xərclər ölkənin ahəngdar inkişafı üçün, kadrların və ümumiyyətlə intellektual cəmiyyət üzvlərinin hazırlanması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Məlumdur ki, Azərbaycanda elm və təhsilin maddi-texniki bazası və kadr potensialı əsasən XX əsr ərzində formalaşmışdır. 1970-1980-ci illərdə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xüsusi qayğısı sayəsində SSRİ-nin müxtəlif ali məktəblərinə gənclərikn kütləvi şəkildə göndərilməsi, yüksəki ixtisaslı mütəxəssislərə təminat baxımından respublikanın qabaqcıl mövqelərə çıxmasına imkan vermişdir.
Məlum olduğu kimi, hazırda elmi-texniki tərəqqi sürətlə inkişaf edir. Sürətli elmi-texniki tərəqqi müasir istehsal və xidmət sahələrində çalışan işçilərin yüksək xüsusi peşə təhsilinə və yüksək mədəniyyətə malik olmasını tələb edir.
Ölkəmizdə təhsilin inkişafı və əhalinin təhsil hüququnun həyata keçirilməsi ali qanunvericiliklə təsbit edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında vətəndaşların təhsil hüququ müəyyən edilmişdir. Konstitusiyanın 42-ci maddəsində qeyd edildiyi kimi, hər bir vətəndaşın təhsil hüququ var və ölkədə icbari ümumorta təhsil dövlət tərəfiındən təmin edilir və təhsilin minimum standartları dövlət tərəfindən müəyyən edilməklə, ona əməl olunmasına da dövlət nəzarət edir, eyni zamanda maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı uşaqların təhsili davam etdirməsini dövlət himayə edir.
Azərbaycanda təhsilin inkişafına, onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə, məktəblərin tikilməsi və əsaslı təmir olunmasına, yeni məktəb binalarının tikilməsinə son illərdə diqqət daha da gücləndirilmişdir.
Elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, və onun əsasında istehsalın ictimai əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi və milli gəlirin artması işçilərin xüsusi ixtisas və peşə hazırlığının səviyyəsilə müəyyən edilir. Ona görə də təhsilin və peşə hazırlığının vahid sistemin yaradılmasına dövlət xüsusi qayğı göstərir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli sərəncamı ilə «Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası» təsdiq edilmişdir. Dövlət strategiyasında Azərbaycan təhsilinin yeni keyfiyyət mərhələsinə keçidi istiqamətində genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, həmin sənəddə təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, təhsili idarəetmə sisteminin yenidən qurulması, insan resurslarının inkişaf etdirilməsi, müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması, müəllimin fəaliyyətinin stimullaşdırılması, müasir təfəkkürlü Azərbaycan vətəndaşının yetişdirilməsi əsas məqsədlərdəndir. Dövlət strategiyası, həmçinin təhsilin infrastrukturunun Azərbaycanın perspektiv inkişaf konsepsiyasına uyğun yenidən qurulmasına imkan verəcək, ölkədə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın və informasiya cəmiyyətinin təşəkkülünü və davamlı inkişafını təmin edəcəkdir.
Son illər ərzində ölkədə təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirilmiş, onun maddi-texniki bazası daha da möhkəmləndirilmişdir. Son 11 ildə ölkədə 3000-dən çox məktəb binası tikilmiş və əsaslı təmir olunmuşdur.
Ölkə Prezidentinin "Azərbaycan Respublikasının təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nın həyata keçirilməsi ilə bağlı Fəaliyyət planının təsdiq edilməsi haqqında 19 yanvar 2015-ci il tarixli sərəncamı təhsil sisteminin inkişafında əsaslı dönüşün yaranmasına imkan yaratmışdır.
Ölkəmizdə təhsil sisteminin yenidən qurulması, onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi təhsilin demokratikləşdirilməsi, humanistləşdirilməsi, milli-mənəvi dəyərlərə əsaslanan yeni məzmun kəsb etməsi, dünya standartları səviyyəsində çatdırılması istiqamətində fundamental tədbirlər həyata keçirilir.
Hazırda təhsilin ən mühüm məsələlərinin həlli istiqamətində 16 inkişaf proqramı icra edilir.
Azərbaycanda "Təhsil islahatı Proqramı" hələ 1999-cu ilin iyun ayında Ümummilli Lider H.Əliyev tərəfindən imza edilmişdir. Onun göstərdiyi kimi, "Təhsil millətin gələcəyidir".
Ulu öndərin strateji kursunu uğurla davam etdirən ölkə Prezidenti İlham Əliyev dövlət strateji vəzifəsi kimi təhsilin inkişafına böyük əhəmiyyət verir və xüsusi qayğı göstərir.
Heydər Əliyev fondunun təhsil sahəsindəki fəaliyyəti öz əhatəli və rəngarəngliyi ilə seçilir. Fondun Prezidenti Mehriban xanım Əliyeva "Yeni Azərbaycana yeni məktəb" proqramının ikinci mərhələsinin təqdimatına həsr olunmuş müşavirədə çıxış edərək demişdir.:
"Müasir dünyada hər bir ölkənin inkişafı, onun dünya birliyinə inteqrasiyası üçün təhsilin rolu əvəzsizdir. Məhz buna görə Heydər Əliyev Fondu yarandığı ilk gündən təhsilə yardımı öz fəaliyyətinin prioritet istiqaməti elan etmişdir".
Ölkə Prezidentinin 2007-ci il 16 aprel tarixli sərəncamı ilə 2007-2015-ci illərdi Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir. Həmin proqrama əsasən 2015-ci ilədək dövlət vəsaiti hesabına 5 min azərbaycanlı gənclər ali təhsil almaq üçün dünyanın ən nüfuzlu ali məktəblərinə göndərilmişdir.
Təhsilin inkişafına dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin həcmi ildən-ilə artmışdır. Təhsilin maliyyə təminatında büdcənin rolunu aşağıdakı məlumatlar əsasında xarakterizə etmək olar.