Fяxrяddиn mustafayev

Həsən bəy Zərdabi  
(1837-1907) 
 
Azərbaycanda  təbiətşünaslıq,  torpaqşünaslıq, 
aqrokimya  elminin,  milli  mətbuatımızın,  teatr-
şünaslığımızın,  ölkəmizdə  torpaq  islahatının 
banisi,  Moskva  universitetinin  fizika-riyaziyyat 
fakültəsinin  təbiətşünaslıq  şöbəsini  bitirmiş,  ilk 
Azərbaycan  qəzeti  «Əkinçi»nin  təsisçisi  və 
redaktoru, 
dahi 
mütəfəkkir, 
ensiklopedik 
şəxsiyyət,  millət  fədaisi  Həsən  bəy  Səlim  bəy 
oğlu Zərdabinin (Məlikovun) müstəsna xidmətləri 
olmuşdur.  Bu  ensiklopedik  alimin  maarifçilik,  fəlsəfə,  biologiya,  əkinçilik, 
aqrokimya,  torpaqşünaslıq,  bitkiçilik,  meyvəçilik,  baytarlıq  təbabəti,  təbabət, 
anatomiya, 
fiziologiya, 
meşəçilik,  coğrafiya,  astronomiya,  geologiya, 
paliontologiya,  heyvandarlıq,  quşçuluq,  seleksiya,  kimya,  iqtisadiyyat  və  s. 
elmləri  bilməsi  və  nailiyyətləri  onu  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  həm  də  dünya 
miqyasında  tanıtdırmış  və  məşhurlaşdırmışdır.  «O,  bizim  mənəvi  atamız  idi» 
(M.Ə.Sabir). O, yaradıcısı olduğu «Əkinçi» qəzetində ilk dəfə olaraq ölkəmizin 
heyvandarlarına  yüksək  məhsuldar  qaramal,  camış  və  qoyun  cinsləri  yaratmaq 
məqsədilə  süni  seçmə  üsulundan  geniş  istifadə  etməyi  tövsiyə  etmişdir.  Alim 
görkəmli seleksiyaçı kimi, müəyyən etmişdir ki, yeni yüksək məhsuldar heyvan 
cinslərinin  yaradılması  üçün  süni  seçmə  zamanı  əlamətlər  nəsildən  nəslə 
verilərkən güclənir və yeni cinslər yaratmaq mümkün olur. H. Zərdabi irsiyyəti 
təbiətşünaslıq  elminin  ən  başlıca  qanunu  hesab  etməklə  onun  bəzi  qanunauy-
ğunluqlarının  -  düz  istiqamətli,  qayıtması  dolayı  (müəyyən  amilin  təsirindən 
yaranan),  dominant  (hökmran,  güclü)  və  resessiv  (zəif)  irsiyyət  növlərinin-
mövcud  olmasını  şərh  etmişdir.  Alim  hibridioloji  üsulu  (çarpazlaşdırmanı) 
heyvandarlıqda  süni  seçmə  aparılarkən  ən  səmərəli  üsul  kimi  dəyərləndirərək 
bəzi  mütərəqqi  fikirlər-damazlıq  üçün  yüksək  məhsuldar  yerli  heyvan  gene-
fondundan  geniş  istifadə  olunması,  yerli  cır  heyvanların  yaxşılaşdırılması 
məqsədilə  xaricdən  törədicilərin  gətirilməsi-irəli  sürmüş  və  onlara  xüsusi  önəm 
verilməsini  heyvandarlara  məsləhət  bilmişdir.  O,  «Heyvanların  rəngi»  adlı 
əsərində  heyvanların  eksteryerinin  (xarici  əlamətlərinin)  seçmə  zamanı  nəzərə 
alınmasının xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu və onun nəzərə alınmasını, eləcə 
də  ekoloji  amillərin  roluna  fikir  verilməsini  ən  prioritet  istiqamət  kimi 
dəyərləndirmişdir.  
Zəmanəsinin  elmi-təcrübi  nailiyyətlərinə  dərindən  bələd  olan  materialist 
alim  "Əkinçi",  "Kaspi",  "Həyat"  və  s.  qəzetlərdəki,  "'Dəbistan"  jurnalındakı 
silsilə  məqalələrində  ailə-məişət  qayğılarının  asanlıqla,  elmi  qaydalarla  aradan 
qaldırıdmasından  tutmuş  təsərrüfatın  müxtəlif  sahələrini  səmərəli  üsullarla 
inkişaf  etdirməyədək  çox  şey  barədə  faydalı  məsləhətlər  verirdi.  Bu  yazılar  bir 
yerə  toplanıb  çap  olunsa,  qalın  bir  kitab  alınar.  Həsən  bəy  sonralar  bu 
fəaliyyətini  sistemli  şəkilə  salaraq  bir  neçə  elmi-kütləvi  əsər  də  yazmış,  onları 

---

 
37 
ayrıca  kitabça  şəklində  xalqa  çatdırmaq  istəmişdi.  "Torpaq,  su  və  hava", 
"Həvasi-xəmsə"  (BeĢ  hiss  üzvü)  adlı  əsərlər  "Həyat"  qəzetində  1905-ci  ildə 
hissə-hissə  çap  olunsa  da,  mükəmməl  gigiyena  vəsaiti  olan  "Bədəni  salamat