Fяxrяddиn mustafayev

saxlamaq düsturüləməli" müəllifin sağlığında nə mətbuatda, nə də ayrıca kitab 
şəklində  çap  olunmamışdır.  Həsən  bəyin  ölümündən  sonra  bu  gərəkli  işi 
Kiyevdə  təhsil  alan  azərbaycanlı  tələbələr  həyata  keçirmişlər.  Nəşriyyat 
qrupunun rəhbəri gənc Yusif Vəzir Çəmənzəminli ilk nəşrin girişində yazmısdır:   
"Mərhum  Həsən  bəy  Məlikzadə  tərəfindən  qələmə  bir  çox  elmi  əsərlər  alınıb, 
lakin  indiyədək  onlar  camaatımızın  himməşsizliyindən  çap  olunmayıb  qalırdı.  
"Kiyev  islam  tələbələrinin  nəşriyyat  heyəti"  bu  əsəri  Həsən  bəyin  möhtərəm 
zövcəsinin  (Hənifə  xanım  Abayeva-Zərdabi)  razılığı  ilə  nəşr  etməyə  şüru  etdi. 
Əvvəl "Torpaq, su və hava" ünvanlı kitabça təb olunub, indi isə oxucularımıza 
"Bədəni  salamat  saxlamaq  düstürüləməli"ni  təqdim  edirik.  Bu  kitaba  "heyət" 
tərəfindən  haşiyə  olaraq  bəzi  şeylər  artırılıb,  bir  də  bir  neçə  sözün  dərci 
namünasib görüldüyündən bilmərrə ötürülüb,  yerləri nöqtələr ilə nişanə olunub, 
qalanı  isə  mərhum  Həsən  bəyin  əlyazılarından  yazılıb  eynən  dərc  olunur.  
Student:  Yusif  Vəzirov".  Kitab  Bakıda  İ.Aşurbəyovun  "Kaspi"  mətbəəsində 
1912-ci ildə «N 2», 1914-cü ildə «N 3» işarəsi ilə təkrar çap olunmuş və böyük 
uğur  qazanmışdir.  Təəssüf  ki,  sonrakı  illərdə  bu  qiymətli  əsərin  tirajının 
kütləviləşdirilməsi  davam  etdirilməmiş,  Sovet  hakimiyyətinin  ilk  40  ilində  isə 
kitab  bir  dəfə  də  nəşr  olunmamışdır.  İ  Stalinin  ölümündən  və  "şəxsiyyətə 
pərəstişin  pislənməsı"  prosesindən  sonra  millətçı  damğası  vurulmuş  Həsən  bəy 
Zərdabinin  irsi  də  bəraət  almış,  onun  fəalıyyəti  geniş  tədqiq  olunmağa 
başlanmış,  əsərləri  çapa  hazırlanmışdır.  Bu  işdə  professorlar  Ziyəddin 
Göyüşovun,  Mirəli  Axundovun,  Abbas  Zamanovun,  İzzət  Rüstəmovun 
gördükləri  işlər  zərdabşünaslıq  üçün  möhkəm  özül  olmuşdur.  «Bədəni  salamat 
saxlamaq  düstürüləməli»  əsərinin  indiki  nəşri  mərhum  Ziyəddin  Göyüşovun 
tərtib  və  qeydləri  ilə  1960-cı  ildə  "Azərnəşr"də  işıq  üzü  görmüş  "Həsən  bəy 
Zərdabı,  seçilmiş  əsərləri"  kitabından  götürülmüşdür  və  ötən  46  ildə  ilk
 
belə 
təşəbbüsdür.    Alimin  «Natural  gigiyena»  adlı  biliklər  sistemi  insanların  təbiət 
qanunları ilə yaşamasını əsas götürərək aşağıdakı 9 şərti əhatə edir: 
1-təmiz hava, 2-saf su, 3-Günəşlə təmas, 4-təbii qidalar, 5-fəal hərəkət, 6-az 
yemək və aclıq, 7-istirahət və yuxu, 8-düz qamət, 9-ağıl və sağlam ruh. Şərtlər 
müxtəlif  kitablarda  fərqli  sıralansa  da  sağlam  yaşamaq  qaydalarına  verilən 
tələblər  dəyişməz  olaraq  qalır,  təbiətdən  güc  almaq,  təbiət  qanunlarına 
uyğunlaşmaq  kimi  əsas  məsələləri  əhatə  edir.  1980-ci  ildə  Hənifə  xanım  öz 
mənzilində  məktəb  açaraq  yetim  və  kasıb  uşaqların  təhsil  alması  ilə  məşğul 
olmuşdur.  1901-ci  ildə  H.Zərdabi  və  Hənifə  xanımın  səyi  və  H.Z.  Tağıyevin 
maliyyə  dəstəyi  ilə  Bakıda  ilk  rus-müsəlman  məktəbi  açılır,  Hənifə  xanım  isə 
onun direktoru təyin olunur. H.Zərdabi çar məmurları tərəfəindən dəfələrlə həbs 
olunmuş, onların təqibləri nəticəsində Bakını tərk edərək 16 il doğma Zərdabda 
yaşamış, hətta bəzən təndirdə gizlənməli olmuşdur. Onun oğlanları Sifət, Mitəd 
və qızı Qəribsoltan xanım da repressiyaya məruz qalmışlar. H.Zərdabi dahi rus 
yazıçısı  Lev  Tolstoyla  yaxın  dostluq  və  əməkdaşlıq  etmişdir.  H.Zərdabinin 

---

 
38 
böyük qızı Tiflisdə rus qızlar gimnaziyasında təhsil alan ilk azərbaycanlı qadın 
Pəri xanımın həyat yoldaşı, parlamentin birinci sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov 
(1865-1934) olmuşdur.