B.Ə. Bağırov Neft-qaz mədən geologiyası bakı-2010 Bağırov Bağır Əli oğlu, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Bağır Əli oğlu Bağırov Neft-qaz mədən geologiyası bakı-2010

Yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatının hesablanması
Qeyd olunduğu kimi, nefti digər faydalı qazıntılardan fərqləndirən əsas göstəricilərdən biri onun ehtiyatının tam realizə edilə bilinməməsidir. Ən müasir texnologiyanın yataqların ideal təbii şəraitində tətbiqi onların ilk (balans) ehtiyatının 60-70% - dən artıq hasil edilməsinə imkan vermir.
Laylarda toplanmış neftin ümumi miqdarından onun realizə oluna bilən hissəsi – yataqların çıxarılabilən neft ehtiyatı adlanır.
Yatağın çıxarılabilən ehtiyatının onun balans ehtiyatına nisbəti son neftvermə əmsalı ilə ifadə olunur.

Bu göstəricinin qiymətinin etibarlı təyin edilməsi üçün müxtəlif üsullar təklif olunmuşdur.
Analogiyalar üsulu. Bu üsul yataqların son neftvermə əmsalını onların təbii (geoloji) rejimlərinə görə müəyyən edir. M.A.Jdanov və E.A.Polambus MDB və ABŞ-nın yataqları üçün, onların təbii rejimlərindən asılı olaraq, aşağıdakı qiymətləri daha real sayırlar (М.A. Жданов, 1981; М.М. Иванова və b.,1985).

Müxtəlif təbii rejimlərdə neftvermə əmsalının göstəriciləri.

Cədvəl II.8.

Təbii rejimlər	Son neftvermə əmsalı
	M.A. Jdanov	E.A. Polambus
Subasqı	0,6 – 0,8	0,35 – 0,65
Elastik subasqı	0,5 – 0,7	-
Qaz “papağı“	0,4 – 0,6	> 0,25
Neftdə həll olmuş qaz	0,2 – 0,4	0,5 – 0,35
Qravitasiya	0,1 – 0,2	-
Qarışıq	-	< 0,6

Qeyd etmək lazımdır ki, lay rejimləri və onların istismar prosesində dəyişilməsi haqqında çox vaxt birmənalı qərarlar qəbul etmək olmur. Odur ki, yeni kəşf edilmiş yataq üçün son neftvermə əmsalının bu üsulla hesablanması bir çox hallarda ciddi səhvlərə gətirib çıxarır.

Hidrodinamika üsulu. Bu üsulun effektli tətbiq olunması öyrənilən yataq haqqında müxtəlif xarakterli geniş məlumatlar olduğu şəraitdə mümkündür. Azərbaycanın neft və qaz yataqlarında isə belə məlumatların olmaması və ya məhdudluğu hidrodinamika üsulları ilə son neftvermə əmsallarının təyininə imkan vermir.
Qrafika üsulu. Bu üsulla son neftvermə əmsalının təyini müxtəlif qrafiklərin qurulmasına istinad etdiyindən, şərti olaraq onu qrafika üsulu adlandırırlar. Üsul yataqların son neftvermə əmsalının əsasən neftin nisbi özlülüyündən asılılığına əsaslanır.
Nisbi özlülük - neft və suyun özlülüklərinin nisbəti olub, quyuların sulaşma tempini səciyyələndirən vacib göstəricidir (bu göstəricinin qiyməti nə qədər böyük olarsa, kollektorda toplanmış neftin hərəkəti bir o qədər çətinləşir). Qeyd edək ki, lay şəraitində neftin özlülüyü geniş miqyasda dəyişdiyi kimi, lay sularının özlülüyü də temperatura, minerallaşma, qaz tərkibi və təzyiqdən asılı olaraq 0,2-1,5 mPa·s hüdudlarında dəyişilə bilər.
Qrafika üsulunun tətbiqi üçün hər şeydən əvvəl layları geoloji müxtəliflik dərəcəsinə görə bölmək lazımdır. Burada dörd tipin ayrılması təklif olunur (Справочник по нефтепромысловой геологии, 1981).

Layların geoloji müxtəliflik dərəcələrinə görə bölünməsi.

Cədvəl II.9.

Tip	Qumluluq əmsalı	Bölünmə əmsalı	Layların təsnifatı
I	>0,73	<2,3	Bircinsli
II	0,73 – 0,5	2,3 – 3,5	Qeyri-bircinsli - 1
III	0,5 – 0,3	3,5 – 5,0	Qeyri-bircinsli - 2
IV	<0,3	>5,0	Yüksək qeyri-bircinsli

I tip bircinsli, II-III tiplər – qeyri-bircinsli və IV tip isə yüksək qeyri-bircinsli layları əhatə edir. Burada bircinsli və qeyri-bircinsli tipli laylardan süxurların keçiriciliklərinə görə bir neçə yarımqrup ayrılmışdır. Keçiriciliyi 80 mkm²- dan çox , 30 - 80 mkm², 10- 30 mkm², 5 -10 mkm² və 2,5 mkm² qədər olan işlənilmədə olan yataqlar üçün layların son neftvermə əmsalları müəyyən edilmişdir (şəkil II.28). IV tip qeyribircinsli laylar üçün isə kifayət qədər məlumatın olmadığına görə qrafika üsulunun tətbiqi mümkün deyil.

1. 
   –nisbətən bircinsli; b) – qeyribircinsli.
   

Şəkil II.28. Geoloji müxtəlifliyə görə son neftvermə əmsalının təyini.


Layların neftvermə əmsalının modelləşdirilməsi üsulu. Bu üsul çoxölçülü statistik modellərin istifadəsinə əsaslanır. Riyazi aparat kimi burada korrelyasiya-reqressiya analizindən istifadə olunur. Üsulun tətbiqi, işlənilməsi praktiki olaraq başa çatmış yataqların geoloji-texnoloji parametrləri haqqında məlumatların olmasını tələb edir. Qrafika üsulundan fərqli olaraq, burada neftverməyə daha çox lay parametrlərinin təsirini nəzərə almaq mümkündür. Tənliklərdə neftvermə əmsalı ilə ayrı-ayrı parametrlər arasında müxtəlif formalı asılılıqlar göstərilir ki, bu da öz növbəsində analoji quruluşlu yeni yatağın çıxarılabilən neft ehtiyatının hesablanmasında əsas götürülür. Hazırda müxtəlif təbii və texnoloji şəraitlərə malik istismar obyektlərini əks etdirən neftvermənin riyazi modelləri yaradılmışdır.