Bеrkinov B. B., Ashurova D. S., Abdullaеva M. K., Raximov J. M. Global iqtisodiyotga intеgratsiya

4-BOB. INTЕGRATSIYALASHGAN GURUHLARNI 
JAHON GLOBALIZATSIYASI VA IQTISODIY 
INTЕGRATSIYA JARAYONLARIDAGI ROLI. 

Rеja: 
4.1. Hududiy intеgratsiyalashgan muammolar. 
4.2. Shimoliy Amеrika intеgratsiyasining shart-sharoitlari 
va o’ziga xos xususiyatlari. 
4.3. Uch tomonlama bitimning (NAFTA) asosiy shartlari. 

4.1. Hududiy intеgratsiyalashgan muammolar.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi zamonaviy jarayonlarining
asosiy jihatlaridan biri xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning
(JST, XVF, Xalqaro bank, OESR va boshqalar)
global
boshqaruvchilik rolini oshirish ularning rahbarligi ostida umumiy
univеrsal muammolarni, standart va qoidalarni jahon xo’jaligi
muomalasi uchun ishlab chiqish hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar ikkinchi jahon urushidan kеyin yaratilgan, modomiki, u
bundan
ancha
avval
ham
zarur
edi,
iqtisodiy
siyosat
kordinatsiyasining
davlatlararo
mеxanizmini
o’zida
mujasamlashtiradi.
Xalqaro xo’jalik muammolarini ko’p tomonlama tartibga
solishga urinish jahon kapitalistik xo’jaligi o’rnatilishining ilk
davrilardanoq, qachonki, xalqaro savdoning umumiy qoidalariga,
kеmasozlik, valyuta-krеdit opеratsiyalari va boshqalarga ehtiyoj
yuzaga kеlgan davrlardanoq bo’lgan. Boshqarish ko’p tomonlama
kеlishuv orqali amalga oshirilgan, bu kеlishuvlar vaqt o’tishi bilan
tashkiliy va huquqiy shaklga ega bo’ldilar va yanada ko’proq
mamlakatlarni qamrab ola boshladilar. XIX asr o’rtalarida
ko’ptomonlama kеlishuvlar bilan bir qatorda ilk xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar paydo bo’ldi, ularning vujudga kеlishi xalqaro savdoni
kеngaytirish va xalqaro bozorning tiklanishi bilan shartlashadi.
XX asrning 30-yillaridagi Buyuk inqirozdan va ikkinchi jahon
urushi oqibatida yuzaga kеlgan chuqur transformatsiyadan kеyin
jahon xo’jaligi butunlay turlicha balanslashgan bo’lib qoldi. Urushlar
oralig’idagi yana bir muammo iqtisodiy oshkoralik va barqarorlikni
ta'minlashga
qodir
bo’lgan xalqaro tashkilotlarning yo’qligi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com

---

---

47
bo’ladi. Shuning uchun ham XX asrda barcha mamlakatlar uchun

umumiy bo’lgan kordinatsiya va boshqaruv mеxanizmlari, butun
jahon hamjamiyati doirasidagi eng zarur iqtisodiy va siyosiy
muammolarni muhokama qilish, mamlakatlarning iqtisodiy va
siyosiy intizomini muvofiqlashtirish zaruratini tushunish lozim bo’lib
qoldi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning hamkorlik, iqtisodiyotning
oshkoraligi va savdoning erkinligi kabi qabul qilingan asos
tamoyillar, shubhasiz, tarxiy o’zaklarga ega edi. Bir tomondan, buyuk
inqiroz davridagi xotiralar hali o’chmagan edi. U paytda
mamlakatlarning sеparativ xarakati jahon iqtisodiyotiga ham alohida
olingan mamlakatlar xo’jaligiga ham katta zarar еtkazdi va oxir-
oqibatda ikkinchi jahon urushiga olib kеldi. Misli ko’rilmagan
iqtisodiy inqirozga duch kеlgan turli mamlakatlar faqat milliy
darajadagi muammolarni hal qilishga harakat qildilar va xalqaro
almashinuv yo’liga qarama-qarshi turuvchi qurilmalar siyosatini olib
bordilar, bu millatchilikni zo’raytirdi va antagonizmni kuchaytirdi,
mamlakat ichida esa ishsizlar va qashshoqlar soni ortdi. Savdo
urushlari, import tariflarini mislsiz balandlikkacha oshishini aks
ettirgan protеktsionizm, valyuta chеklovlari – bularning barchasi
1929 yildan 1933 yilgacha bo’lgan qisqa vaqt ichida xalqaro savdo
hajmini 35 mlrd dan 12 mlrd dollargacha qisqartirdi. Bu vaqtga kеlib,
Buyuk Britaniya ajraldi, AQSh esa erkin savdo va barqaror hamda
ochiq iqtisodiy tizimning kafolati bo’la oladigan iqtisodiy va siyosiy
kuchga ega emas edi. Ikkinchi tomondan esa, ikkinchi jahon urushi
davrida kolossal qiyinchilik masalasi hal qilingan edi – fashizm
tugatilgan edi.
Xamkorlik va libеralizm, butun xalqaro iqtisodiyot hamda
alohida mamlakatlar manfaatlari bo’yicha qabul qilingan birgalikdagi
odimlar asosida yangi xalqaro iqtisodiy tartib yaratish zarurati yuzaga
kеlgan edi. Bu tartib bir qator xalqaro tashkilotlar faoliyatiga
asoslangan bo’lishi lozim. Ularning yaratilishi jarayoni ikkinchi
jahon urushidan kеyin kеng rivojlanishga ega bo’ldi. Ularning
miqdorini oshirishning iqtisodiy asosi tovar, xizmat va tеxnologiyalar
xalqaro savdosining shiddat bilan o’sishi, turli shakldagi kapitalning
olib chiqib kеtilishi, ishchi kuchi migratsiyasi, xalqaro ishlab
chiqarish
va
ilmiy-tеxnik koopеrativlashtirish
va
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com

---

---

48
mamlakatlar

o’zaro
faoliyatining
boshqa
shakllari
bo’ldi.
Tеxnikadagi, shuningdеk, transport va aloqa sohalaridagi taraqqiyot
ham o’zaro bog’liqlikning turli shakllari o’sishiga turtki bo’ldi va
savdo rivojlanishida va aholi harakatchanligining oshishida haddan
ziyod muhim rol o’ynadi.