Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

3. 11. Şəki və Şirvan xanlıqlarının işğalı
Sisianov əski Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xana çox inamsız yanaşırdı. Gəncənin çökdürülməsindən altı gün sonra (9 yanvar 1804) o, Məhəmmədhəsən xana təhqirlə dolu bir məktub göndərmişdi. Xanı milçək, öz dövlətini isə qartal adlandıran Sisianov burada yazırdı: "Əmin ol, mənim yalnız bir buyruğum yetər və onda Nuxa xanlığı da Gəncə xanlığı kimi yox olacaq". Ancaq bu xanın yerinə göz dikmiş olan Səlim xanın da başına "ağıl qoyurdu". Səlim xan xanlığın ona verilməsi barədə Sisianovun and içib söz verməsini xahiş etmişdi. Baş komandan bu məktuba cavab verməmiş, onun yerinə polkovnik Karyagin xana belə bir məsləhət vermişdi:

“Çoxmu gərəkdir siz Nuxada xan olasız? Axı, gerçəyi budur ki, mərmi və güllə havası altında o, hər hansı bir xanı oynamağa məcbur edə bilər; siz əgər Nuxa xanlığına bərpa olunmaq istəyirsinizsə, pers bicliyi ilə möhürsüz axmaq məktublar yazmalı deyil, onun (Sisianovun) çağırışı ilə Tiflisə yanına gəlib rica etməlisiniz..."

Əhatəli siyasi dərslərdən sonra xanlığa çıxarılan Səlim xan, təbii, İbrahim xanın "köməyilə mərkəzi hökumətə (Rusiyaya) arxalanırdı" (M.Adıgözəl bəy). Şəki xanlığı əslində Qarabağ xanlığı ilə bir gündə, Kürəkçay görüşlərində tabe edildi. M.Adıgözəl bəy də, M.Camal Cavanşir də bunun belə olduğunu yazırlar:

"Kürəkçayın qırağında bir neçə gün bayram, şənlik və qonaqlıq oldu. Sonra traktat və əhdnamə yazıldı. İbrahim xan və Şəki hakimi Səlim xan ona möhür basdılar, böyük sərdar (Sisianov) isə qol çəkdi". Ancaq siyasətçilik işlədərək, Şəki xanlığı haqqında andlaşmanın tarixi bir həftə sonraya çəkildi: 21 may 1805-ci il. Hər iki andlaşma bir-birinə əkiztayı qədər bənzəyişli idi. Şərtləri də eyni. Səlim xan da bir gündə rus ordusunun general-leytenantı oldu, çara baş komandanın vasitəçiliyi ilə ərizə yazıldı. "Dörd aydan sonar (hər iki xana) bu iltifat və daimi məvacibli dərəcələrin verilməsi haqqında fərman gəlib çatdı" (M.Camal Cavanşir).

Şəki xanlığına da 500 rus əsgəri göndərildi. Rus qoşunu üçün ayrıca bir qala tikilməsi nəzərdə tutulurdu. (Ancaq bu qala tikilmədiyindən memarlıq incisi olan Şəki xan sarayı kazarmaya çevrilmişdi). Yalnız bir fərq vardı. Bu xanlıq üzərinə qoyulan bac ödənişi 7000 çervon idi.

1805 – ci ilin iyununda Abbas Mirzə on min əsgər ilə Qarabağ üzərinə hərəkətə başladı. Cəbrayıl yaxınlığında Lisaneviçin rus qoşunlarını darmadağın etdi. Ruslar Şuşa qalasına sığınmalı oldular. Qızılbaş ordusu iki qola ayrıldı. Biri Şuşanın dörd ağaclığında Ağoğlanı , o biri yarısı isə Əsgəran, Şahbulağı qalalarını tutdu. Onlara qarşı baş komandan daha bir alayını çıxardı. Amma on bir günlük döyüş zamanı göndərilmiş qoşunun yarısı qırıldı, polkovnik Karyagin və podpolkovnik Kotlyarevskı yaralandılar. Rus qoşunu Şahbulağı alsa da, çəkilib Gəncəyə getməli oldu.

Fətəli şah da qalan qızılbaş ordusu ilə Ağoğlana gəlmişdi. Ancaq Xəzər dənizi ilə Lənkəran və Rəşt (Gilan) vilayətlərinə rus qoşunu çıxarılması barədə xəbər alan kimi geriyə dönüb Ərdəbilə getdi. Baş komandan Sisianov isə bu zaman qoşunla Tiflisdən Azərbaycanın içlərinə doğru yollandı. Bunu eşidən Abbas Mirzə onunla qarşılaşmadan öz növbəsində Tiflis üzərinə yol aldı, Sisianovun orada olmamasından faydalanmaq istədi. Amma Zəyəm yaxınlığında onun ardınca qoşan Karyaginə üstün gələ bilmədi. Azərbaycam qoşunu burada böyük itki verib, Qazax sultanlığına daxil oldu. Abbas Mirzə, ayrıca bir fərman və xanzadə Aleksandrın vasitəsilə qazaxlılardan onun tərəfinə keçməyi, Tiflis üzərinə yürüşdə ona yardımçı olmağı tələb etdi. Qazaxlılar isə bu zaman artıq Rusiya komandanlığına sadiq qalmağa söz vermişdilər. Onlar Əliağa Avçı oğlu adlı bir bəyi Abbas Mirzə və Aleksandrın yanına guya, danışıq üçün göndərib vaxtı uzatdılar. Qazağın dinc əhalisini Sənain və Əhlatda alban monastırlarına köçürüb, rus komandanlığından yardım istədilər və yalnız bundan sonra Abbas Mirzənin sözünü rədd etdiklərini bildirdilər. Azərbaycan qoşunu yuxarı yol ilə Qazağa yetişdikdə hazırlıq görmüş yerli qoşun çəkinmədən onunla döyüşə girdi. Mirzə Feyzullah bu barədə belə yazmışdır:

"Qazax əhli onların (Azərbaycan qoşunlarının) İrəvana sarı gedişinə dirəniş göstərdi. Demək olar hər fərsəxdə, - bunların isə İrəvan düzənliyinin başlanğıcına kimi toplu sayı 18-dir, - qazaxlılar pusqular qurur və o dərəcədə qorxu bilmirdilər ki, şahzadə Abbas Mirzəyə güllə atmışdılar".

Döyüşlərdən sonra Qazax hakimi rus komandanlığına ayrıca raport göndərdi. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası aktlarının II cildində çap edilmiş (N 1118) bu yazıda deyilirdi:

"Biz bütün qoşunları toplayaraq, öz piyada və atlı (döyüşçülərimizlə) onların üzərinə getdik, ... onları əzərək üzərlərində zəfər qazandıq, ... bir çoxunu öldürdük, falkonet, silah və barıtlarını, güllə, yeyim ehtiyatını və başqa şeyləri, çoxlu at, qatır və dəvələrini əllərindən aldıq".

Azərbaycan ordusunun Tiflis yürüşü Zəyəm və Qazax döyüşləri ilə pozuldu. Abbas Mirzə Dilican dərəsi ilə çıxıb getməli oldu. Fətəli şah çıxıb getmiş olsa da, Sisianov Qarabağda Honaşen və Şuşaya kimi irəlilədi. İbrahim xanın yanına göndərilmiş üç İran elçisini özü llə götürüb, buradan "böyük hörmət və razılıqla" Tiflisə getdi. Yenl yürüş hazırlığına son verib 1805-ci ilin noyabrında Mingəçevir yaxınlığında Kürü keçdi, "Şirvan, Bakı, Quba və Dərbəndi tutmaq üçün Şəkiyə tərəf hərəkət etdi" (Mirzə Camal Cavanşir). Bu zaman onun əli altında 10 topu olan 1500 piyada və bundan az olmayan atlı qoşun var idi. Şirvan torpağına girdikdən sonra Sisianovun tələbi ilə 1500 Qarabağ atlısı da general-mayor Mehdiqulu ağanın başçılığı ilə bu qoşuna qoşuldu.

Sisianov bu yürüşü çox önəmli sayırdı. İrəvan və Meqreli tutmaq, bütün Transqafqazda bərkimək üçün Şamaxı-Bakı-Dərbənd yollarını ələ keçirmək, bununla da Rusiyaya çıxış açmaq onun başlıca istəyi idi. Mirzə Adıgözəl bəy bu barədə belə yazır:

"Onun əsas fikiri bu idi ki, iki dəniz arasında sahə əldə edilsin və hər iki dənizdən xalqın gediş-gəlişi təmin edilsin".

Sisianov bununla bağlı Qara dənizə doğru qoşun göndərsə də, Xəzər dənizi üzərinə çıxmağı başlıca iş sayırdı. Yürüşə çıxmazdan öncə (1805-ci il oktyabrın 29-da) general-mayor P.D.Nesvetayevə yeni qoşun verməkdən boyun qaçıraraq yazırdı:

"... Mən onları (qoşunları) Şirvan xanını və Bakını qorxu altında tutmaq üçün burada saxlamışam... əgər Bakı alınsa və Şirvan əyaləti traktat ilə Rusiya təbəəliyinə keçsə, mən elə bu qış bircə Sevastopol alayı və 200 yegerlə... İrəvan üzərinə gedəcəyəm; indi isə, görünür Bakı üzərinə getmək gərək olacaq".

Şirvan hakimi Mustafa xan yola gəlmək istəmirdi. Köləlik gətirən "dəmir geyimli alayları" öyməkdən yorulmayan o zamankı tarixçimiz M.Adıgözəl bəy yazır:

"Şirvanlı Mustafa xanın ölkəsi, zəfər nişanəli rus qoşunlarının yolu üstündə idi. Buna baxmayaraq o, böyük dövlətin itaətini qəbul etməkdən boyun qaçırdı. Düşmənçilikdən dəm vurub ədavət yolunda sabitqədəm durdu. Cənab sərdar (Sisianov) onu cəzalandırmağı və qəflət yuxusundan oyatmağı lazım bildi".

Mustafa xan yaxın adamlarını, "öz elat və təbəələrini" yığıb qoşunla Lahıc yaxınlığındakı Fit dağına çəkildi. Möhkəm sığnaq olan bu dağda səngər qurub düşərgə saldı. Bir neçə kiçik çarpışmalar sayılmazsa, iş davasız-savaşsız başa çatdı. Mustafa xan Rusiya komandanlığının tələblərini qəbul etdi. Amma rus ordusu düşərgəsinə gəlməkdən boyun qaçırdığı üçün, andlaşma bu düşərgə ilə Fit dağı arasında, düzənlikdə dekabrın 27-də imzalandı. Kürəkçay andlaşmasının bəndləri burada da təkrar edildi: Şirvan xanlığı başqa dövlətlərlə əlaqə saxlamaq hüququndan imtina edir, öz xəzinə gəlirindən 8 min çervon Rusiyaya bac verməyi, rus ordusunun ərzağını ödəməyi və Şirvandan keçən yollarda əmin-amanlıq yaratmağı öhdəsinə alırdı. Rus qoşunlarının Şamaxıda yerləşdirilməsinə Mustafa xan razılıq vermədi. Bunun qarşılığında Cavad bölgəsində, Kür çayının ağzına yaxın yerdə rus komandanlığına qala tikmək hüququ verilirdi. Halbuki danışıqlar zamanı xan, Cavad bölgəsinin Şirvanın tərkibində saxlanılmasını, heç bir zaman Qarabağ xanlığına verilməməsini tələb edirdi.

3. 12. Rusların Bakıya hücumu və Sisianovun qəhrəman Bakı xalqı tərəfindən cəhənnəmə vasil edilməsi
Abbas Mirzə geri çəkilirkən İsmayıl Damğanini ordunun önəmli bir bölümü ilə Sisianovla savaşmağa göndərmişdi. İsmayıl Damğani ani hücumla Sisianovu Tərtərə tərəf geri püskürtdü. Beləcə, Şuşa və rus ordusunun barındığı hərbi kazarma əraf aləmdən təcrid edildi. Ancaq Kür çayının iki ağaclığında Abbas Mirzəyə sədaqəti ilə seçilən Pirqulu xan az qala çirvanl Mustafa xanın qurduğu tələyə düşəcəkdi. Abbas Mirzə geri çəkilməyə qərar verdikdən sonra şirvan hakimi Mustafa xan rusların tərəfinə keçmişdi.

Bu hadisələrin cərəyan erdiyi vaxtda rus hərbi gəmiləri Ənzəlini ələ keçirmək mqsədi ilə şəhərin sahilində lövbər atmaqdaydı. Bunu görən Gilan əhalisi əhalisi silaha sarılaraq ruslarla savaşa başladı. Ruslar istəklərinə nail olmadıqlarını görüb gəmilərinin yönünü Bakıya tərəf çevirdilər. Abbas Mirzə Bakının düşmən tərəfindən mühasirəyə alındığı və şəhərin qəhrəmanca dirəndiyi xəbərini aldı. Amma bu həssas dönəmlərdə Abbas Mirzə öz islahatlarına başlamışdı.

“Tarix-e Əzodi” dən belə aydın olur ki, Abbas Mirzə döyüşlər zamanı çox sayda əsir almışdı. O, əsirlərlə insan kimi davranılması barədə əmr vermişdi. Kəsilmiş rus başı gətirib mükafat almaq ənənəsini də yasaqlamışdı. Abbas Mirzənin bu cür davranışı əsirlərdə ona qarşı rəqbə oyadırdı. Onlar vəliəhdə ərizə yazaraq onların nümayəndələrini qəbul etməsini istədilər. Abbas Mirzə əsirləri təmsil edən heyəti qəbul etdi. Onlar bu görüşdə Abbas Mirzənin yanında yer alıb, təcrübələrini Azərbaycan ordusuna öyrətmək və ruslara qarşı savaşmaq istəyirdilər:

“Bu əsirlərin çoxu soyca rus olmayan, Rusiya istilası altında olan millətlərə mənsub idilər. Abbas Mirzə onların bu istəklərini qəbul etdi. Beləliklə, rus ordusunda təlim almış əsirlərdən bir alay təşkil edildi. Əsirlərdən oluşan bu alay Abbas Mirzəyə reformlarını gerçəkləşdirmək üçün böyük yardımda bulundu. Bu əsirlərin içində polyak, tatar, gürcü və digər xalqların nümayəndələri də var idi. Bunların çoxu böyük bir minnətdarlıq hissi ilə sona qədər Abbas Mirzəyə sadiq qaldılar. Hətta onlardan bəziləri ömürlərinin sonuna qədər Abbas Mirzədən ayrılmadılar”.

Xəzər dənizinə girmiş rus donanmasına Bakının tutulması tapşırığı verilmişdi. Bu donanma 1805-ci ilin yayında Gilanın Ənzəli və Pəribazar məntəqələrini ələ keçirdi. Ancaq Rəşti götürə bilmədi. Fətəli şahın Qarabağdan buraya yaxınlaşması qızılbaş döyüşçülərinin dirəniş əzmini artırmışdı. Rus donanmasının komandanı general-mayor Zavalişin buradan Bakıya istiqamət götürdü. Avqustun 15-də Bakı şəhəri dənizdən çox kəskin top atəşinə tutuldu. Gəmilərdən quruya çıxarılan desant qoşunu qalanı çevrəyə alıb yaxın məntəqələri ələ keçirsə də, Bakı təslim olmadı. Bakı müdafiəçilərinin igidliyi, Qubalı Şeyxəli xanın qoşunla köməyə gəlməsi Zavalişini donanma ilə Saray adasına çəkilməyə məcbur etdi.

Sisianovun Şirvan xanlığı ilə işi başa vurmağa tələsməsi bununla bağlı idi. 1806-cı ilin yanvarında o, Bakıya yetişdi. Xəzərdə indiyə kimi uğursuz vurnuxan Zavalişin donanması da yenidən buraya gəlib Sisianovun buyruğu altına keçdi. Yubanmadan Bakının verilməsi barədə özünün hazırladığı müqavilə şərtlərini Hüseynquluxana göndərdi. Bu layihədə çox ağır şərtlər irəli sürülürdü: Bakının bütün gəliri Rusiya xəzinəsinə verilməli, xan yalnız Rusiyanın onun üçün ayırdığı aylıqla keçinməli, Bakı şəhəri rusların yaratdığı ayrıca idarə altına keçməli, qalada 1000-ə yaxın rus əsgəri və topları yerləşdirilməli idi. Hüseynqulu xan şərtləri qəbul edəcəyini bildirərək, manevr etmək və rusları tələyə salmaq qərarına gəldi.

Görüş qoşa qala qapısı yaxınlığında fevralın 8-də oldu. Qala açarlarının guya Sisianova təhvil verilməsi səhnəsi oynanıldı. Gizli plandan xəbəri olmayan və tora düşən mənfur Sisianov, xanın xalası oğlu İbrahim bəyin tapança atəşi ilə cəhənnəmə vasil edildi. Bunun ardınca qala divarlarını tərk edən Baknn qəhrəman xalqı işğalçıların üzərinə atıldı və rus əsgərlərini doğramağa başladı. Sisianovun kəlləsi leşindən ayrıldı. Ruslar vahimə və təlaş içərisində təcili gəmilərə doluşub Hacı Tərxana qaçdılar. (M.Adıgözəl bəy).

Əminə Pakrəvan yazır:

“Soyuq qış gecələrinin birində Bakı xanı Hüseynqulu xanla Sisianov arasında görüşün baş verməsi üçün zaman bəlirlənmişdi. Xan və əmisi oğlu İbrahim Xan və bir də iki başqa əsilzadə bu görüşə çox hazırlıqlı gedirdilər. Onlar qalanın dənizə tərəf açılan darvazasına tərəf yola düşdülər. Görüş üçün nəzərdə tutulan yerdə general Sisianov və üç zabit silahlı vəziyətdə gözləməkdəydilər. Aralarında mübahisə düşdü. Çox qısa zaman içində hər iki tərəf yüksək səslə danışmağa başladı. Bir neçə zəfərindən dolayı məmnun və məğrur olan Sisianov onlardan qalanı təslim etmələrini istəyirdi. Üzərinə çığrılmasına alışmamış Hüseynqulu xan əmisi oğlu İbrahim Xana öncədən aralarında anlaşdıqları işarə ilə atəş əmri verdi. Sisyanovun üç gürcü cangüdəni güllələnib yerə sərələndilər. Sonra da Sisianova atəş açıldı. Yaralı Sisyanovu qalanın içinə gətirib başını kəsdilər və zəfər ərməğanı kimi Abbas Mirzəyə göndərdilər ki, o da Fətəli Şaha göndərsin. Abbas Mirzə Sisianovun başının bu şəkildə kəsilməsindən rahatsız olmuşdu. O, savaş qaydalarının dəyişilməsindən yana idi. Bununla belə, Azərbaycanda qorxu və fəlakət yaradan Sisianovun öldürülməsi hər kəsi məmnun etmişdi”.

Rus tarixçisi A.V.Fadeyev Sisianovu belə xarakterizə etməkdədir:

"...O buraya "sərdar" - çarın canişini qismində gəlmişdi, yenicə işğal edilmiş geniş bir ölkənin hakimliyi bütünlüklə ona verilmişdi. Şöhrətsevər, alçaq yaltaqlıq düşgünü olan Sisianov, özünü hər şeyə gücü çatan bir satrap kimi aparır, qarşısında qul kimi duran yerli feodallar ilə dikbaş və saymazyana davranırdı".

Bir vaxtlar Fit dağında müdafiə olunan Mustafa xan yazışmasının birində ona peyğəmbərcəsinə belə yazmışdı:

"Bu cür (şəstlə) gəzməkdən sizə və xoşbəxt vücudunuza ziyan toxunar".

Şirvan xanınn sözləri həqiqətə çevrilmiş və düşmənin kəlləsi vücudundan ayrılmışdl. Sisianov ölüm hökmünü öz amansızlığına və dikbaşlığına görə qazanmışdı. Ançaq, onun cəhənnəmə vasil edilməsi, təssüf ki, Bakını xilas edə bilmədi, sadəcə şəhərin işğalını bir qədər geriyə çəkdi.

3. 13. Azərbaycan-Fransa diplomatik əlaqələri
Hindistana hücumun hazırlığı içərisində olan Fransa bölgədəki əsas müttəfiqlərindən hesab edilən Qacar hökuətindən arxayın olmaq istəyirdi. Bu üzdən də bu ölkənin İstanbuldakı baş konsuluna bu məsələni dərindən araşdırmaq tapşırılmışdı. Azərbaycanla bütün əlaqələr onun üzərindən həyata keçirilməkdəydi. Həmin dönəmdə xüsusi tapşırıq almış bir fransız “tacir” bir neçə dəfə İstanbula varmadan Azərbaycana getmişdi. Fransanın İstanbuldaki səfiri Marşal Bron onun vasitəsilə bu dövlət haqqında bilgi əldə edə bilmişdi. Eləcə də Fransanın Bağdaddaki əski konsulu Rosso da bir çox məlumat əldə edə bilmişdi. 1805-ci ildə isə baş konsul şahla görüşmək üçün Tehrana iki nümayəndə göndərdi. Onların şahla görüşlərinin gizlin qalması barədə razılıq əldə edilmişdi. Azərbaycan tərəfi bu nümayəndələrə Rusiya və İngiltərə casusları törədilə biləcək hər hansı təhlükənin önlənməsi üçün geniş tədbirlər görmüşdü.

Elçilərdən biri General Rumio idi. O, Hələb-Bağdad yolu ilə Qacariyəyə gəlməyi lazım bilmişdi. Bağdaddaki ingilis konsulluğu onun Tehrana gedişindən xəbər tutmuş və ölkəyə girişini önləmək istəmişdi. Ancaq Rumiyo bu əngəlləri aşaraq səfərinə davam etməyi bacardı. 1805-ci ilin oktyabr ayında Tehrana çatdı. Rumionu Fətəli Şahın iqamətgahında çox hərarətlə qarşıladılar. Ancaq o, şahın adamlarını xəyal qırıqlığına uğratdı. Çünki səlahiyyəti çox sınırlı idi. Üstəlikdə Tehrana gəldikdən bir neçə həftə sonra bərk xəstələndi və öldü.

Digər elçi isə məşhur şərqşünas Jauber idi. O, Misir savaşında baş konsulun yanında bulunmuşdu. Bu elçi Azərbaycan yolu ilə getməyi tərcih etdi. Azərbaycanda ilk öncə Abbas Mirzə tərəfindən qəbul edildi. Bir neçə ay sonra Qacar hökuməti və Fransa hökuməti arasında bağlanan Finknaştayn anlaşmasının gerçəkləşməsində onun böyük rolu oldu. Finknaştayn anlaşmasından sonra Napoleon Bonopart general Gardanın başçılıq etdiyi heyəti Fəthəli şahla görüşmək üçün Tehrana göndərdi. Anlaşmaya görə Fransa özünü Rusiya qarşısında müdafiə edə bilməsi üçün Azərbaycana hərbi yardım etməli idi. Lakin Rusiya və Fransa arasında imzalanan Tilsit barış anlaşması səbəbindən bu anlaşmada qeyd olunanlar həyata keçmədi.

Belə olan halda İngiltərə öncələr elə də böyük əhəmiyyət vermdiyi Qacar hökuməti ilə yaxın münasibət qurmağa cəhd göstərməyə başladı. Yauberin xatirələrində yazdığına görə, Qacarlarla Fransanı bir-birinə yaxınlaşdıran anlaşmalrın imzalanması Londonda və Kəlküttədə narahatlıq yaratmaya bilməzdi. O zaman Hindistanın hakimi olan Lord Minto təmsilçisi Con Molkolmu Tehrana göndərməyə qərar verdi. Ancaq Con Molkolm Buşəhrdən irəli gedə bilmədi. Çünkü həmin vaxt Tehranda olan və Qacar hökumətinə böyük təsiri olan general Gardan, Fəhtəli şahı Molkolmu qəbul etməməsi barədə razı salmışdı:

“Bu uğursuz səfərindən əsəbləşən Molkolm təhdidlər yağdıraraq Bəsrə körfəzi yolu ilə ölkəni tərk edib Kəlküttəyə qayıtdı. Orada Lord Montonu inandırdı ki, Bəsrə körfəzində bir neçə adanı işğal etməsək bu ölkəyə yol tapa bilməyəcəyik. O, Fəthəli şahla görüşüb və anlaşma yapa bilmənin ancaq zor yolu ilə mümkün olduğu qənaətində idi. Hindistan hakimi Molkolmun bu təklifini müsbət qarşıladı. Lakin London hərbi müdaxilənin tərəfdarı deyildi. London Harfurd Conzbrigezi görüşmələr təşkil edmək üçün Tehrana göndərdi”.

1806-ci il may ayının əvvəllərində Amedee Jauber İstanbuldan Tehrana doğru hərəkət etdi. Xoy ovalığından keçən Jauber insanların, xüsusən kəndlilərin çox xoşbəxt və sevinciçində olduğunu gördü. Çünkü Abbas Mirzə bölgəni kürd quldurlarının hücumundan qurtarmış və kəndlərdə kəndli təsərrüfatlarının inkişafı üçün bir çox islahatlar gerçəkləşdirmişdi. Kəndlilərdə, maldar və əkinçilərdə çalışmağa, əməyə olan həvəs açıq şəkildə sezilməkdə idi. Abbas Mirzənin bölgədə yaratdığı güvən və istiqrar rahat çalışmaq üçün imkan yaratmışdı. Osmanlının Azərbaycan ilə sərhəd postunun komandanı Jauberin mühafizəsini kürd cangüdənlərə tapşırmışdı. Bu da Xoyda əhali arasında ciddi narahatlıq yaratmağa başladı. Bu üzdən də Xoyun darvazaları Jauberi gətirən karvana qarşı qapandı. Ancaq müsafirin, gözlədikləri fransız olduğunu öyrəndikdə vəziyyət dəyişdi. Jauber, Napaleon Bonopartın öz əli ilə Fətəli Şaha yazdığı məktubu Tehrana gətirməkdə idi. O, türk dilinin həm Anadolu, həm də Azərbaycan şivələrində rahatca danışa bilirdi. Bu şivələrdən başqa fars dilində də heç bir çətinlik çəkmədən özünü ifadə edə bilirdi.

Xoy hakimi Jauberin Abbas Mirzə ilə görüşməsini təklif etdi. Jauber də şöhrəti bütün Şərqi dolaşan bu şahzadə ilə dərhal görüşmək istədiyini bildirdi. Jauber Abbas Mirzə və ordusunun durumu barədə mərkəzə bilgi verməyə mükəlləf idi. Onlar birlikdə Mərəndə tərəf yola düşdülər. Mərənddə dincəlmək üçün qısa sürə bulunan Jauber bu kiçik şəhərdə əcayib olaylarla rastlaşdı. Diplomatın yazdığına görə, burada gənc adamlar əzbərdən şeir oxuyur və Avropa haqqında maraqlı sorular sorurdular. O da onların bu davranışından xoşlanır və Mərənd hakimindən xahiş edirdi ki, insanların ona yaxınlaşmasını əngəlləməsin. Çünkü Jauber bir şərqşünas idi və bölgə insanlarını, onların mədəniyyətini öyrənmək istəyirdi. O, eyni zamanda ölkəsinə hərtərəfli bilgilərlə dönmək istəyirdi. Bir neçə gündən sonra Mərənddən Təbrizə yola düşən diplomatı daha öncə Con Molkolmu müsafir emiş bəylərbəyi Əhməd xan qarşıladı.

Jauber xatirələrində Təbrizin süfrə və mətbəx mədəniyyətinə də geniş yer ayırmaqdadır və bu mədəniyyətlə onu bəylərbəyinin yardımçısı, qonaqpərvərlikdə tayı-bərabəri olmayan təbrizli Fəthəli xan tamnış ermişdi. Şərqşünas alim onun barədə bu sözləri yazmışdır:

“Fəthəli xan o qədər açıqgörüşlü, geniş düşüncəli idi ki, onun Avropada təhsil aldığını sanmışdım.”

Jauber Abbas Mirzə ilə görüşməyənədək bütün gördüklərinin şahzadənin yaratdığı nisbətən demokratik şəraitin məhsulu olduğunu anlaya bilmirdi. Təbrizdə bir neçə gün istirahət edən Jauber bu şəhərdən Ərdəbilə tərəf yola düşdü. O, bələdçidən bütün yol boyu hökm sürməkdə olan sabitliyin və istiqrarın səbəbini soruşduqda bələdçi əskidən bu istiqrarın olmadığını və bütün bunların hamısınn səbəbkarının şahzadə olduğunu söylədi. Jauber yol boyunca rastlaşdığı kəndlilərlə danışır və onlardan Abbas Mirzə haqqında soruşurdu. Cavablar əksər hallarda bir-birinə çox bənzər olurdu:

“Tanrı onun ömrünü uzun etsin, kölgəsini başımızın üstündən əksik eləməsin, o olmasaydı Azərbaycanda gördüyünüz bu arxayınlıq olmazdı.”

Bir vaxtlar Abbas Mirzənin müəllimi və indi isə vəziri olan, “Böyük Mirzə” adı ilə anınan İsa Fərahani Ərdəbildə özünə yaxşı bir iqamətgah təsis etmişdi. Jauber onun evində qonaq oldu və çox xoş qarşılandı. Bir gün keçdikdən sonra xəbər gəldi ki, Şahzadə Jauberi qəbul etmək üçün hazırdı.

O dövrdə 21 yaşında olan Abbas Mirzə yaraşıqlı paltar geyinməkdən zövq alırdı. Xüsusən də xaricilərlə görüşərkən ən sevdiyi paltarını geyinərdi. Jauber onu Xorasan xalısının üstündə oturmuş vəziyədə və çox yaraşıqlı geyimdə gördü. O, yazır ki, vəliəhdin qılıncının qınındaki ziynətlər par par parıldayırdı.

Qonağı çox böyük hörmətlə qarşılayan Abbas Mirzə Jauberlə türk dilində danişmağa başladı. Abbas Mirzə fikirlərini bütün Qacarlara xas olan bir məharətlə türk dilində daha rahat anlada bilirdi. Türk dilində gözəl bir üslubda danişmaq bütün Qacarlara məxsus bir özəllik idi. Şərqlilərin məhrum olduqları dinləmə, qulaqasma mədəniyətinin əksinə olaraq, Abbas Mirzə hər kəsi çox diqqət və səbrlə dinləməyi bacarırdı. Bu baxımdan Jauber də istisna deyildi. Şahzadənin Avropa ilə bağlı dərin sualları geniş cavablar istəyirdi ki, qonaq da bu missiyanın öhdəsindən çox bacarıqla gəlirdi. Vəliəhd də onu çox diqqələ dinləyirdi. Söhbət əsnasında Jauber Abbas Mirzəni İrəvandaki qələbəsi münasibətilə təbrik etdi, fəqət həmin an Abbas Mirzənin gözlərindən sevinc əvəzinə kədər oxudu.

Abas Mirzə bildirdi ki, Azərbaycan ordusunun bütün fədakarlıqlarına rəğmən rusların texnoloji üstünlüyü ələfatın gözlənildiyindən daha çox olması onu üzür. O, qəlbinə hakim kəsilən kədərin buradan qaynaqlandığını etiraf etdi. Jauberin yazdığına görə, Abbas Mirzə dərin bir ah çəkərək ona bu sözləri söylədi:

“Hansi şəhəri almışam? Utancımdan əsgərlərimin üzünə baxacaq halım yoxdur. Hansı intiqamımı almışam? Rus ordusu hələ də Azərbaycanın bir çox bölgələrini əlində bulundurmaqdadır. Rus gəmiləri Xəzərdə sərbəst şkildə cövlan edir. Niyə biz texnologiya istehsal edə bilmirik, bunun səbəbi nədir, ey yabancı, danış. Niyə biz beləyik? Məgər günəş Şərqdən doğub öncə bizim başımızı isitmirmi? O zaman nədən bizim insanların başı çalışmır, nədən? Cavab ver, ey yabancı, bağrım çatlayır. Azərbaycanın bir bölümü və Xəzər dənizi işğal altındadır. Nə etməliyəm ki, biz də sizin kimi imkanlardan bərxurdar olaq? Fransa ordusunun durumunu bildikdən sonra anladım ki, rus ordusu onun qarşısında acizdir. Ancaq mənim islahatlarımı Tehranda əngəlləyirlər. Sizin üstünlüyünüzün və bizim zəifliyimizin səbəbi nədir? Nədən siz hər an tərəqqi edir, biz isə cəhalət içində donub qalmışıq? Nədən sizin gələcəklə bağlı planlarınız var, lakin biz isə gələcək haqqında heç düşünmürük? Məgər Tanrı bütün insanlara ağıl verməyib? Biz niyə ağlımızdan istifadə edə bilmir, ağlımızı özümüzlə bərabər məzara aparır, məzara gömürük. Danış, yabancı adam, danış. Söylə, mən necə Azərbaycanı bu cəhalət girdabından qurtara bilərəm?”

Abbas Mirzənin bu səmimi eirafını heyrətlə dinləyən Jauber sonraki görüşlərdə də şahzadə ilə bir çox mövzular haqqında söhbə edərək, onun çoxsaylı suallarını cavablandırmağa çalışmışdı. Şahzadənin narahatlığı başa düşülən idi. XVll əsrin ortalarına qədər hər baxımdan Avropadan üstün vəziyyətdə olan Türk-İslam dünyası həmin əsrdən etibarən öz üsün mövqelərini əldə verməyə başlamış, XVIII əsrin əvvəllərində vəziyyət təqribən bərabərləşmiş, daha sonra isə əks istiqamədə dəyişməyə başlamışdı. Abbas Mirzənin yaşadığı XIX əsrdə isə mənzərə çox acınacaqlı idi. Ortada sürətlə inkişaf edən Avropa və cəhalət və nadanlıq girdabında batan qoca Şərq var idi.

Abbas Mirzə bir çox ədəbi, tarixi, fiqhi kitablar oxumuşdu. Oxuduğu kitablar içində rusların inkişafını təmin etmiş islahatların banisi I Pyotrun həyatı onu çox maraqlandırırdı. Düşünürdü ki, məmləkətinin inkişafı üçün Pyotr kimi bütün keçmiş dəyərlərin, ənənələrin üstündən qələm çəkmək, ölkənin tərəqqisini önləyən əski adə və ənənələrlə vidalaşmaq lazımdır. Bunu necə etmək lazım olduğu barədə düşünür, beynində doğan çoxsaylı suallara cavab axtarırdı. İslahatların zəruri olduğunu dərk edir və bir çox işlər də görürdü. Bu işlər içərisində şəhər və kəndlərin abaalaşdırılması, yol, körpü və kanalların çəkilməsi, kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın inkişafı da var idi. I Pyotrun “saqqal inqilabı” ona çox maraqlı gəlməkdəydi.

Pyotrun Rusiyanı modernləşdirmək üçün gerçəkləşdirdiyi inqilablardan biri də “saqqal inqilabı” idi. O, fərman fermişdi ki, saqqalını qırxmayan hər kəsə şallaq vurulsun. Nəticədə bitli-birəli saqqalların yerini təmiz sifətlər almağa başladı. Abbas Mirzə bu davranışı hörmətlə qarşılayırdı. Lakin onda “saqqal inqilabı”na bənzər hər hansı bir işi gerçəkləşdirmək gücü yox idi. Çünkü Pyotrun Rusiyasında din xadimləri Azərbaycanda olduğu qədər söz sahibi deyildilər. Azərbaycanda və bütün İslam dünyasında ilahiyata xidmət etməyən elm məqbul sayılmır və küfr damğası alırdı. Abbas Mirzə bilirdi ki, saqqalla bağlı bircə söz danışsa din xadimləri tərəfindən həmən an kafir elan ediləcək, mürtəd damğası yeyəcəkdi.

Əminə Pakrəvan yazır ki, bu kimi “inqilabları” gerçəkləşdirmək üçün daha böyük səlahiyyətə, Pyotrun sahib olduğu qədər bir səlahiyyətə sahib olmaq lazım idi. Yəni səltənətdə bir nömrəli şəxs, başqa sözlə, şah olmaq lazım idi. Odur ki, Abbas Mirzə Azərbaycan hakimliyinin ona verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində edə biləcəklərini edir, beynində tutduğu daha böyük islahatları isə gələcəyə saxlayırdı. Belə etmək məcburiyyətində idi. Şahzadə zahirlə batinin bir-biri ilə sıx vəhdədə olduğunu düşünürdü. Yəni saqqal məsələsi zahirən bəsit və zahiri bir məsələ görünsə də, bunun ardınca yeni düşüncə tərzinin də ortaya çıxacağına əmin idi. Şahzadəyə görə səltənətdə yayğın olan zahiri görünüş çalışqan, yaradıcı bir batinin daşıyıcısı və göstəricisi ola bilməzdi. Bu zahiri görünüş tənbəlliyin, geriliyin, ətalətin göstəricisi idi. Şahzadə bu qiyafə dəyişilməyincə düşüncələrin də dəyişilməyəcəyinə inanırdı:

“O, yeni, Avropasayağı bir insan tipini oluşdurmaq istəyirdi. Görüşdüyü bütün avropalıların tərtəmiz surətləri, zahiri görünüşləri, səliqəli, yaraşıqlı və yığcam geyimləri şahzadəni heyran qoymuşdu. “Nədən biz də bu şəkildə təmiz bir görünüşə sahib olmayaq” deyə düşünürdü. Düşünürdü, ancaq şiə din xadimlərinin və qeyri-insani ənənələrin hər cür yeni düşüncəyə və tərəqqiyə qarşı olduğunu da bilirdi. O, qiyafət devrimini yavaş-yavaş öncə orduda yaratmaq istəyir, sonra da zamanı gəldiyində bütün ölkəyə tətbiq etmək niyyətində idi. Mövcud mədəniyyət və şərait yeni düşüncə və fikrin əsas düşməni idi”.

Öz xatirələrində yazdığına görə, Jauber bu gənc şahzadənin zəkası və istedadı qarşısında heyran qalmışdı. Xüsusən də Abbas Mirzə fransız yazıçısı Fenlonun “Telemax” romanı haqqında Jaubere sual verdiyində o, heyrət və təəccübün gizlədə bilməmişdi. Demək ki, gənc şahzadə ölkəsində Avropa tipli islahatlar həyata keçirmək üçün Qərbi bütün incəliklərinə qədər öyrənməyə səy göstərmişdir. Lakin kimsə onun bu romanı nə zaman və hansı dildə oxuduğu haqda bilgi sahibi deyildi.

Abbas Mirzə Jauberin qəlbini fəth etməyi bacarmışdı və o da imkan çatdığı qədər şahzadənin bütün suallarına ətrafl şəkildə cavab verməyə çalışırdı. Eyni zamanda özünün tarixi missiyasının da nə qədər önəmli olduğu haqda təlqinlərdə bulunmağı da unutmurdu. Çünkü Azərbaycan ilə geniş ittifaqa hazırlaşan Fransa, Abbas Mirzənin daha da güclü olmasının tərəfdarı idi. Fransanın Orta Şərqdə, Qafqazlarda ruslara qarşı öz planlarını gerçəkləşdirə və Hindistanda öz məqsədinə çata bilməsi üçün Abbas Mirzə kimi güclü bir müttəfiqə ehtiyacı vardı. İngiltərə və Rusiya ilə rəqib olan bu dövlət üçün Abbas Mirzə kimi geniş dünyagörüşlü şəxsiyət bir müttəfiq çox lazımlı idi. Abbas Mirzə Jauberin Misir savaşında olduğunu bildiyi üçün bu savaş haqqında geniş bilgi öyrənmək istəyirdi. Jauber bu arada şahzadənin din mövzusundaki görüşündən də heyrətlənmişdi. Abbas Mirzə şiə fanatiklərindən fərqli olaraq, xristiyanlığa da normal münasibət bəsləməkdə idi. Bir sözlə, şahzadə cahilanə dini təəssübkeşlikdən çox uzaq idi.

Jauberin yazdığına görə, Ərdəbil Abbas Mirzənin orada olması səbəbindən yeni bir canlanmaya səhnə olmuşdu. Türk dilində rahatca danişa bilən fransız diplomat insanlarla əlaqə qurmaqda heç bir çətinliklə rastlaşmırdı.Bu üzdən də Abbas Mirzədən başqa digər səlahiyyət şəxsiyətlərlə də görüşürdü. Hətta Kəşmirdən və Lahordan gələn dərvişlərlə də görüşə bilirdi. O dövrdə türk dili Balkanlardan Çin səddinə, Hindistandan Volqa boyuna qədər geniş bir məkanda aparıcı ünsiyyət vasitəsi olduğundan onlarla münasibət qurmasında da heç bir çətinlik yox idi:

“Ərdəbildə bütün qapılar dərvişlərin üzünə açıq idi. Çünkü Ərdəbil əhalisində bu dərvişlərin həyatın ən çətin çağlarında insanlara mistik bir şəkildə yardımçı ola biləcəklərinə dərin inam var idi. Kimsə bu dərvişlərin cadu və sehir güclərinin şeytandan, yoxsa Tanrıdan qaynaqlandığı mövzusunda soru sormazdı”.

Əminə Pakrəvanın fikrincə, Vəliəhd Səfəvi mirası olan bütün bu kimi cəhalət və nadanlığı ortadan qaldırmaq, xüsusən də hakimiyyəti altında olan Azərbaycandan rədd etmək istəyirdi. Lakin iki səbəb üzündən hələlik susmaq məcburiyyətində idi:

“Birincisi, Tehranda din adamları Abbas Mirzənin kafir ölkələrə meyllənməsindən, avropalılar kimi davranmasından rahatsız idilər. Daima bu haqda Fəthəli şaha şikayət edirdilər. Fəthəli şah da ölkədə mənəvi söz və fətva sahibi olan bu adamlarla hesablaşırdı. Abbas Mirzə düşünürdü ki, Azərbaycanda dini reformlara başlarsa, dərhal Tehrandan etiraz səsləri yüksələcək və rəqib qardaşları da bu fürsətdən yararlanıb onun səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması üçün əllərindən gələni edəcəklər. Abbas Mirzə Tehran mollalarına qarşı Azərbaycan mollalarınından yardım almaq istəyirdi. Ancaq bütün bunların hamısı dərin bir gizlilik içində edilməli idi, çünkü bu qədər ciddi bir iş ifşa olunsaydı şahın şübhəsinə səbəb ola bilərdi.