Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

ll BÖLÜM

AZƏRBAYCAN SƏLTƏNƏTİ (İMPERATORLUĞU)
VAHİD AZƏRBAYCAN XALQININ FORMALAŞMASI

Roma imperiyası ilə əsrlər boyu aparılan uzunmüddətli müharibələrin Parfiya (Türk-Arsaklar) imperatorluğunun zəifləməsindən istifadə edən farslar 224-cü ildə Arsaklar sülaləsi ilə qohumluq bağlarına sahib olan Ərdəşir adlı bir farsın başçılığı ilə üsyan qaldırdılar və romalıların maddi və mənəvi dəstəyi nəticəsində içəridən bu böyük türk imperatorluğunu ələ keçirməyə nail oldular. Döyüşlərin birində sonuncu Arsak xaqanı Artabanı məğlub edən Ərdəşir özünü şah elan etdi və fars-Sasanilər sülaləsinin əsasını qoydu. Beləcə, 500 ildən artıq mövcud olmuş Parfiya türk imperatorluğunun yerində fars-Sasani imperatorluğu yarandı. Atropatena da avtomatik olaraq bu imperiyanın tərkibinə keçdi. Ərməniyyə və Albaniyada hakimiyyətdə olan Arsaklar bu ölkələrin müstəqilliklərini elan etdilrər və bir müddət onların farslar tərəfindən işğalna imkan vermədilər. Beləcə, sözügedən dövlətlər türk dövlətləri kimi varlıqlarını sürdürdülər. Bununla belə, onların hər ikisi Sasanilərlə hesablaşmağa məcbur idilər və farslar onların işinə daim müdaxilə edirdi.

Roma imperiyasının iki yerə parçalanması ilə bu imperiyanın şərqində yaranan Bizans imperiyası ilə fars imperiyası arasında başlayan və müharibələrlə müşayiət olunan güclü rəqabət Qafqaz və ətraf bölgələrin geosiyasi çəkişmələr meydanına çevrilməsinə səbəb olmuşdu. Bu çəkişmələrin başqa bir güclü subyekti də var idi. Bu subyekt rolunda ilk dövrlərdə hunlar, sonrakı dövrlərdə isə xəzərlər çıxış edirdilər. Bölgə uğrunda mübarizə aparan qüvvələr içərisində farslar öz aqressivliyi ilə seçilidilər. Onlar hər vəchlə öz dinlərini-atəşpərəstliyi yaymağa çalışırdılar. Bizanslılar da xristianlığın təbliğatına üstünlük verirdilər. Bu cəhdlərin nəticəsində öncə Albaniyada, bir qədər sonra isə Ərməniyyədə xristianlıq sürətlə yayılmağa başladı.

Bu ölkələrdə xristianlığın yayılmasında həmin ölkələrin hakim sülalələri kimi Arsaklar nəslinə mənsub olan Müqəddəs Georginin son dərəcə böyük rolu olmuşdur. Bu həmin müqəddəs Georgidir ki, onun təsviri bu gün dünyanın bir çox kilsələrini, eləcə də Gürcüstan və Rusiyanın dövlət gerblərini bəzəyir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, xristianlığın türklər arasında yayılması və bu dinin türk kimliyinin məhvində oynadığı rol mövzusu araşdırıcıların diqqətini lazım olan səviyyədə cəlb etməmişdir. Halbuki, məhz bu dini qəbul etdikdən sonra Balkan bulqarlarının slavyanlaşaraq bugünkü bolqarlara, qıpcaq türklərinin bir qolu olmuş urusların və Şimali Qafqaz, eləcə də Ukraynada yaşayan kazakların (qazaxların) da eyni aqibəti yaşayaraq bugünkü ruslara, Macarıstandakı sekellərin, kumanların və yasların (asların) xristian olduqdan sonra macarlaşaraq macarların bir hissəsinə çevrildikləri, yəni türk kimliklərini və dilini itirdikləri məlumdur. Eyni zamanda xristian türk albanların da bir qisminin zamanla (XlX əsr) erməniləşdiyi söylənilir. Maraqlıdır ki, xristanlığın yaradıcısı hesab edilən Həzrət İsaya (ə) ilk iman gətirənlər və səcdə edənlər (təbii ki, Allahdan aldığı vəhy sayəsində onun peyğəmbər olacağını hər kəsdən öncə bilən Həzrət Məryəmdən sonra) üç nəfər azərbaycanlı olmuşlar. Bu barədə İncil məlumat verməkdədir. Belə ki, Matta “İncil”inin ll fəslinin 1 və 2 – ci ayələrində deyilir:

“İsa hökmdar Hirodun (hakimiyyəti) günlərində, Yəhudeya Beytlehemində anadan olduğu zaman, Şərqdən Yerusəlimə (Qüdsə) münəccimlər gəlib dedilər:

-Anadan olmuş yəhudi hökmdarı haradadır? Çünki onun ulduzunu Şərqdə gördük və ona səcdə qılmağa gəldik”

Məlumat üçün bildirək ki, İncildə və ümumiyyətlə Bibliyada “Şərq” dedikdə Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu barədə yuxarda ətraflı məlumat vermişik. Bibliyanın yunanca olan ən əski mətnlərində Azərbaycan türkcəsinə “münəccim” kimi tərcümə edilmiş söz “maq” kimi yazılmışdır. Bibliyanın sonrakı dövrə aid mətnlərində isə “maq” kəlməsi “volxv” (sehirbaz və şah anlamlarına gəlir) kəlməsi ilə əvəz edilmişdir. Maqların isə 6 əsas Midiya (Maday) boyundan biri olduğu məlumdur. Midiya iki yerə - Böyük Midiya və Atropatenaya (Azərbaycana) parçalandıqdan sonra isə bu boyun məhz Atropatenada, yəni Azərbaycanda qaldığı məlumdur. Yəni bütün əski müəlliflər onları maq, mik, muğ adı altında Azərbaycan sakinləri kimi yad etmişlər. Muğanın adı da onların adı ilə bağlıdır. Nəzərə alsaq ki, Muğanın bir hissəsi Kürdən şimalda, yəni əski Albaniya ərazisində, əsas hissəsi isə Kürdən cənubda, yəni əski Atropatena ərazisində yerləşir, tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, maqlar həm Atropatenada, həm də Albaniyada yaşamışlar. Bibliyada və ümumiyyətlə yəhudi və xristian mənbələrində “Şərq” dedikdə, bilavasitə əski Albaniya ərazisinin nəzərdə tutulduğunu göz önündə tutsaq, sözügedən üç nəfərin Atropatenada deyil, Albanyada yaşayan maqlardan olduğunu söyləyə bilərik. Lakin Oruc bəy Bayatn (Don Juann) da xatırlatdığı kimi, müqəddəs Antoni onların Midiyadan olduğunu yazmışdır. Bu halda söhbət, təbii ki, Kiçik Midiyadan, yəni Atropatenadan gedir. Və, əlbəttə ki, “maq” ifadəsi də “sühirbaz, münəccim, volxv” anlamında yox, etnonim kimi işlənmişdir. Yəni bu halda midiyalların (madayların) 6 soyundan biri olan, qədim yunan mənbələrində adları “maqos”, qədim Elam yazılarında “makuiş”, ərəb – fars mənbələrində “muğ”, əski türk mənbələrində isə “moğoç” kimi çəkilən maqlar nəzərdə tutulmaqdadır. Bunu dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə və uyğur türkcəsində gəlib çatan və Matta “İncil”ində söylənilənlərlə üst – üstə düşən əfsanə də təsdiqləyir. Orada “moğoç” etnonimi işlənmişdir.

Həmin üç nəfər midiyalı maq haqqında Matta “İncil”ində daha sonra oxuyuruq:

“...Onların Şərqdə gördükləri ulduz qabaqlarında gedirdi və körpənin olduğu yerə gələrək həmin yerin üzərində durdu. Onlar da ulduzu gördükləri zaman çox böyük sevinclə şadlandılar. Evə girib anası Məryəm ilə körpəni gördülər və yerə sərilib ona səcdə qıldılar. Sərvətlərini açaraq ona hədiyyələr – qızıl, buxur və mirra təqdim etdilər.”

Matta “İncil”ində söylənilənlrlə heyratamiz şkildə səsləşən və çox gümün ki, hansısa başqa bir “İncil” variantının tərcüməsi olan uyğur əfsanəsi isə belədir:

““...Gəlib onun ləyaqətinə sitayiş edək” – deyib otündülər. O zaman Xirodis xan (Romanın Yəhuda canişini Hirod) beləcə deyib, onlara əmr etdi: “İndi, ey sevimli balalarım, yaxşıca yola düşün, ürəkdən can atıb xahiş edin, istəyin. Nə şəkildə tapsanız, geri dönün, gəlib mənə bildirin. Mən də gedib sitayiş edim ona.”

Beləcə, o moğoçlar Urislıma (Yerusəlimə) necə çıxıb getdilərsə, o ulduz da onlar ilə gedər oldu. O moğoçlar Bidilximə (Vifliyemə) çatanda o ulduz tərpənmdən şax durdu. Sonra orada Msixa tanrını (İsa Məsihi) tapdılar. O zaman yaxına gəlib (mağaraya) girdilər. Öz yüklərini açdılar, üç cür xəzinə - qızıl, zümrüd və səndəl ağacı gətirdiklərini ucadan bildirdilər. Tapınaraq, tanrıya alqış etdilər, ulu Msixa tanrıya (İsa Məsihə) baş əydilər. Fikirləşdilər ki, əgər o, Tanrı oğludursa, zümrüdü, mədhiyyəni götürəcək. Əgər o, xandrsa, qızılı götürəcək. Əgər o, həkimdirsə, onda dava – dərmanı götürəcək. Onlar bu düşüncə ilə (hədiyyələri) sinidə təqdim etdilər. Menqü (əbədi) Tanrının oğlu müqəddəs xan Msixa o moğoçların ürəklərindəkini duyub hədiyyələrin hər üçünü götürdü, onlara belə dedi:

-Ey moğoçlar, üç fərqli düşüncəylə yanıma gəldiniz. Mən həm Tanrı oğlu, həm xan, həm də həkiməm. Siz şübhə etmədən gedin.

O onlara belə buyurdu”.

Bu mətni tərcümə edənlər, o cümlədən onu Azərbaycan türkcəsinə çevirmiş Əlisa Şükürlü Bibliyann son tərcümələrindən çıxış edərək, “moğoç” kəlməsinin bir etnonim olduğunu diqqətə almadan, onu “cadugər” kimi tərcümə etmişlər. Halbu- ki, Radlovun “Qədim türk lüğəti”nə göz yetirmək yetərlidir ki, terminin etnonim olduğunu anlayasan. Uyğurdilli mətnlərdəki moğoçların Midiya maqları olduğunu sübut edən faktlardan biri də odur ki, bu mətnlərdə də eynən antik və ərəb müəlliflərində olduğu kimi, maqlardan (moğoçlardan) oda tapınan xalq kimi söz açılır.

Əgər İncildə yazılanlar doğrudursa, şübhəsiz ki, Albaniyanın bir zaman xristianlığı, keçici də olsa, qəbul etməsi qaçınılmaz idi, yəni bu, ilahi təqdir idi. Hadisə isə deyəsən, doğrudur. Çünki həmin üç nəfərin qurumuş cəsədlərinin qalığı bugünə qədər qalmaqda və xristianlar tərəfindən hörmətlə ziyarət edilməkdədir. Bir vaxtlar İstanbuldakı (o dövrdə Konstantinopol) Aya – Sofiya camesində (o dövrdə kilsə) saxlanılan bu cəsəd qalıqları Konstantinopolun (İstanbulun) xaçlılar (səlibçilər) tərəfindən işğalı zamanı oradan qarət edilərək, Almaniyaya aparılmışdır. Hazırda məşhur Köln kilsəsində qorunub saxlanılır.

Maraqlıdır ki, İncildə türklərin xristianlığı ilk qəbul edən xalqlar içərisində yer aldığını sübut edən çox sayda məlumat vardır. Bu faktlardan biri İncilin “Həvvarilərin işləri” adlı bölümündə yer almaqdadır. Sözügedən bölümün ll fəslininin 1 – 13 – cü ayələrində oxuyuruq:

“Pentikost günü gəldikdə, onların hamısı (həvvarilər) bir yerə toplaşdı. Qəflətən, güclü bir külək əsirmiş kimi, göydən bir səs gəldi və oturduqları evin hər tərəfinə yayıldı. Alovun dillərinə bənzəyən bir şey onların gözlərinə görünüb, parçalanaraq hər birinin üzərinə qondu. Hamısı Müqəddəs Ruhla (Həzrət Cəbrayıl nəzərdə tutulur) doldu və Ruhun (Həzrət Cəbrayılın) onlara verdiyi danışma tərzinə uyğun olaraq, başqa – başqa dillərdə danışmağa başladılar.

Yerusəlimdə (Qüdsdə) yəhudilər, göy altında olan dindar adamlar yaşayırdı. Və bu səs gəldikdə, xalq bir yerə toplaşıb təəccüblənirdi; çünki hər biri onun dilində danışdıqlarnı eşidirdi. Hamı çaşqınlıq və heyrət içində idi və (aralarında) deyirdilər:

-Bu danışanların hamısı qalileyalı (Qalileya qədim yəhudi şəhərlərindən birinin adıdır) deyillərmi? Bəs, necə olur ki, hər birimiz öz ana dilimizi eşidir? Biz parfiyalılar, midiyalılar, elamlılar, Messopatamiyada, Yəhudeyada və Kappadokiyada ....yaşayanlar....kritlilər və ərəblər, onların öz dillərimizdə Allahın möhtəşəm işləri barədə danışdıqlarını eşidirik.

Və hamı heyran – heyran bir – birinə “Bu nə olan işdir?” – deyərək təəccüblənirdi.”

İncilin bu hissəsinə inansaq, elə çıxır ki, Allah öz mələyi Həzrət Cəbrayıl vasitəsi ilə, o da Həzrət İsanın həvvariləri vasitəsi ilə müxtəlif xalqlara, o cümlədən türk mənşəli midiyalı (madaylara) və parfiyalılara (saklara) öz ana dillərində müraciət etmiş və həmin şəxslər də xristian olmuşdular. Şübhəsiz ki, Bibliyanın bu hissəsi onun əksər hissələri kimi uydurmadan başqa bir şey deyildir və bu uydurmada məqsəd Yəhya və Barnaba “İncil”lərində Həzrət İsanın (ə) özündən sonrakı böyük peyğəmbəri, yəni Həzrət Məhəmmədi (s) müjdələməsi faktını ört – basdır etməkdir ki, bu da tamam başqa mövzunun söhbətidir.

Yazılanların uydurma olmasına baxmayaraq, bu məlumatdan belə aydın olur ki, ilk xristianlar içərisində midiyalılar və parfiyalılar da, yəni türklər də olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Musa Kağankatlı öz yazısı olan, yəni ana dilində yazılmış müqəddəs kitablara (Bibliyaya) sahib olan xalqların adını çəkərkən, albanlarla yanaşı midiyalıların da adını qeyd etmişdir.

Əsərində bu mövzuya da yer ayıran Oruc bəy Bayatın (Don Juanın) Perion və Avdiyə istinadən yazdığına görə, təqribən həmin dövrdə Yəhuda Taddeus və müqəddəs Yaqubun qardaşı müqəddəs Simon (Şimon) xristianlığı təbliğ etmək üçün o dövrdə Parfiya imperatorluğunun tərkibində olan Fars və Madaya (Persiya və Midiyaya) ezam edilmişdilər və onların apardıqları təbliğat nəticəsində 70 min insan xristianlığı qəbul etmişdi.

Bu mövzu bu kitabın qarşısında duran məqsəd və hədəflər arasında yer almadığından onun üzərində uzun – uzadı durmaq istəmirik. Fəqət gələcəkdə bu mövzunu davam etdirmək və genişləndirmək arzusunda ola biləcək tədqiqatçılara məsləhət görərdik ki, Musa Kağankatlının “Alban tarixi” kitabnda Yafəs övladlarının yayıldığı və hakim olduğu ölkələrin, xüsusən də Anadolu və Balkanlardakı ölkələrin, eləcə də Aralıq və Egey dənizlərindəki adaların adlarının yer aldığı siyahı ilə İncilə daxil olan “Həvvarilərin işləri” kitabında adı çəkilən və həvvarilərin ziyarət edərək təbliğat apardıqları ölkələrin siyahılarını tutuşdursunlar. Bundan başqa yenə həvvarilərin İncildə yer alan və ayrı – ayrı xalqlara ünvanlanan məktublarını gözdən keçirsinlər, eləcə də Murad Acinin “Avropa, türklər və Böyük Çöl” kitabını oxusunlar.

Azərbaycanın şimalından (Albaniyadan) fərqli olaraq, cənubunda (Atropatenada) tamam başqa bir din, əsası Mani tərəfindən qoyulan manixeizm yayılmaqda idi və bu dini əldə bayraq edən babalarımız farslara və onların dininə, yəni zərdüştiliyə qarşı mübarizə aparırdılar.

Elmi ədəbiyyatda səhvən iranlı kimi qələmə verilən Mani 215 - ci ildə Cənubi Azərbaycanın Həmədan şəhərində doğulmuşdur.

İlk fars - Sasani şahı Ərdəşir türk-Arsaklar sülaləsindən sonuncu Part, yəni Parfiya hökmdarı Ərdabanı məğlub etdikdən sonra Arsakların Ön Asiya, Güney Qafqaz və Mərkəzi Asiya üzərində 500 ildən artıq sürən hakimiyyətinə son qoyuldu və farslar böyük türk imperatorluğunun bütün torpaqlarının sahibinə çevrildilər. Arsakların əlində sadəcə Armeniya və Albaniya qalmışdı.

Məğlub sülalənin əksər üzvləri o dövrdə Arsakların paytaxtı olmuş Həmədan şəhərində yaşayırdılar. Farslar onların xalqı üsyana təhrik edə bilmə ehtimallarını göz önündə tutaraq sülalənin bütün üzvlərini öz imperiyalarının paytaxtına (Mədainə) sürgen etdilər. Sürgün edilən ailələr içərisində Maninin atası Pətiyin ailəsi də vardı. Maninin dünyagörüşü də bu şəhərdə, yəhudi, xristian və zərdüşti filosoflarının mübahisələrinin qızğın keçdiyi Mədain şəhərində formalaşdı.

Mani farsların gücünün onların dinlərində, yəni zərdüştilikdə olduğunu çox tez başa düşdü. Odur ki, bu ideoloji sistemə qarşı onu çürüdə biləcək, eləcə də tükləri fars hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə səfərbər edə biləcək alternativ dini-ideoloji bir sistem qurmaq qərarına gəldi.

Maninin dininin əsil mahiyyətini başa düşməyə bizə Bötürmüş Tərxanın qələminə mənsub "Xuastuanift" əsəri kömək edir:

"Hörmüz tanrı beş tanrı ilə bütün tanrıların gücünü toplayıb şeytanlara qarşı vuruşmağa enib, gəldi. Bəd əməllər şeytanı Şimnu beş cür şeytana qarşı vuruşdu. Tanrı, şeytan işıq o vaxt bir-birinə qarışdı. Hörmüz tanrı əsgərləri, beş tanrı bizim ruhumuz günah şeytanları ilə vuruşub başlarından yaralandılar."

"Xuastuanift" məhz bu cümlələrlə başlayır. Əsərdə zərdüştiliyin baş tanrısı Hörmüzün adı çəkilir və o, əsərin, eləcə də maniçilik fəlsəfəsinin əsas personajlarından biri kimi çıxış edir. Elə bu fakt da bir çox tədqiqatçıları maniçiliyi zərdüştiliyin bir təriqəti və bu dinin törəməsi hesab etməyə sövq etmişdir. Məsələ də elə bundadır. Yəni bütün səhf mülahizələr də elə buradan qaynaqlanmaqdadır. Fəqət tədqiqatçıların gözdən qaçırtdıqları və ya böyük əhəmiyyət vermədikləri bir detala xüsusi diqqət yetirmək kifayədir ki, məsələnin tamam başqa cür olduğunu anlayasan. Məsələ burasındadır ki, maniçilikdə "Avesta"dakı Əhrimən obrazının yerinə türk mifologiyasının ən məşhur mənfi qəhrəmanlarından biri olan, ayrı-ayrı türk əfsanə və nağıllarında bəzən Şimnu, bəzən Şimnus və ya Şulbus, bəzən də Çulbus, Kəlləgöz və ya Təpəgöz adları ilə adlandıran obraz daxil edilmişdir. Maniçilikdə bu obrazın "Şimnu" adından istifadə edilmişdir. Görəsən, Əhrimən obrazını Təpəgözlə, yəni Şimnu ilə əvəzləmək Maninin nəyinə lazım idi?

Məlumat üçün bildirək ki, "Avestada" iblis, şeytan, şər qüvvələrin başçısı kimi təqdim edilən Əhrimən bu varlığın yeni fars dilindəki adıdır. Zərdüştilərin müqəddəs kitabında, yəni Avestada bu qüvvənin adı Anqra Manyudur. "Anqra Manyu" adı isə türk Tenqrisinin farsca bir qədər təhrif edilmiş adıdır.

Qədim türklər sitayiş etdikləri tək Tanrıya çox vaxt "Tenqri Menqu" da deyirdilər. "Menqu" qədim türk dilində əbədi deməkdir. Odur ki, bu halda söhbət əbədi olan Tanrıdan gedir. Bəzi türk ləhcə və şivələrində, o cümlədən yakut türkcəsində "Tenqri Menqu" ifadəsi "Tanqra Menqu" kimi səslənməkdədir.

Qatı bir fars milliyətçisi olan və əsərindən də göründüyü kimi, türklərə dərin nifrət bəsləyən Zərdüşt öz saxta dinində Tanqra Menqunu "Anqra Manyu" adı altında iblis elan etmiş, ona qarşı Babil-Aşşur mifologiyasından götürdüyü Ahura Məzdanı, yəni Hörmüzü, eləcə də Arti, Anahid, Mitra, Vritraqan və sairə hind - fars tanrılarını qoymuş, Hörmüzü və hind - fars tanrılarını xeyrin, işığın rəmzi kimi qələmə vermişdi. Avestada turanlılar, yəni türklər şərin və qaranlığın , iranlılar, yəni farslar isə xeyrin və işığın əsgərləri kimi qələmə verilir, turanlıların Anqra Manyuya sitayiş etdikləri qeyd edilir.

Maninin öz dinində Əhrimənin, yəni Anqra Manyunun yerinə Şimnunu, yəni təpəgözü iblis elan etməsinin əsil səbəbi türk Tanrısını Zərdüştn ona biçdiyi iblis obrazından xilas etmək idi. Türk Mani bununla da yetinməmiş, Tenqrini Hörmüzdən də, digər hind - fars tanrılarından da yuxarı qaldırmış, ikinci yerə türk mifologiyasından götürdüyü Gün, Ay tanrılarını və Yer-Suyu yerləşdirmiş, Hörmüzü və onun beş tanrısını, yəni hind - fars tanrılarını isə onlardan aşağı tutmuşdur:

"...Gün, Ay tanrılara, iki işıqlı sarayda əyləşən tanrılara, bütün bürhanların müqəddəs adının, ləyaqətli ruhların, Yer-Su nurunun əsası Tanrı məkanına gedəndə ilk qapı Gün, Ay tanrısının olacaqdır. Beş tanrını qurtarmaq, işığı-zülməi ayırmaq üçün işıq göydə dolanır.

"Maninin təliminə görə, beş tanrı Şimnu ilə, yəni təpəgözlə və onun beş şeytanı ilə döyüşdə yaralandıqları və murdarlandıqları üçün onların qurtarılmağa, təmizlənməyə ehtiyacları var. Yalnız bundan sonra onlar Gün, Ay qapılarından keçib Tanrı dərgahına qalxa bilərlər. Gördüyümüz kimi, maniçilikdə Əhrimənin yerini Şimnu tutduğu kimi, Hörmüzün də yerini işıq tanrısı, yəni türk Tenqrisi tutur. O, Tanq Tenqri, yəni dan tanrısı adlandırılır.

Maninin yaratdığı dinin əsas kitabı onun öz qələminə mənsub “Nom” kitabı idi ki, o bu kitabın Tanrının kitabı (Tanrı bitiyi) olduğunu iddia edir və hər kəsi bu kitabı oxumağa, orada yazılanlara əməl etməyə dəvət edirdi:

"Tüzün bilgə kişilər, üriləlim,

Tenqrinin bitiqin biz işidəlim.

Törən iliq tenqrilərkə tapınalım,

Tört uluq emgəkdə kurtulalım.

Tört iliq tenqrilərdə tanıqmalar,

Tenqri “Nom”un todaqmalar.

Tünerliq yeklərkə tapunuqmalar,

Tümənliq irincü kılıqmalar

Tüpüntə olunma ölməki bar,

Tünərliq tamuğa tüşməki bar.

Tümərlq yeklər gəlir tiyür,

Tumanlıq yeklər ayar tiyür."

Tərcüməsi:

" Düzülun bilikli kişilər, nəfəs dərəlim,

Tanrının kitabını biz eşidəlim.

Təntənə ilə tanrılara tapınalım,

Dörd ulu əzabdan qurtulalım.

Dörd ...tanrını tanımayanlar,

Tanrı qaydasına (Nom kitabına) uymazlar.

Dörd zülm iblisinə tapınanlar,

On min günaha baş vurarlar.

Dibində olumun ölməyi də var,

Qaranlıq cəhənnəmə düşməyi də var.

Zülmət iblisləri gəlir deyir,

Duman iblisləri iş görür deyir."

Nizami Cəfərovun yazdığına görə, Maninin təlimində qədim türk mifologiyası, xüsusilə dünyanın yaranması haqqındakı təsəvvürlərlə səsləşən məqamlar kifayət qədərdir. Tanrının qaranlığın, şərin, bədənin deyil, məhz işığın, xeyrn, ruhun yaradıcısı olması; insanın mahiyyətinin bədəndə yox, ruhda təzahürü, dünyanın xaos, mükəmməl insanın kosmos səciyyəsi daşıması qənaətinə gələn Mani, görünür, yalnız müqəddəs kitabları öyrənməklə kifayələnməmiş. öz təlimini yaradarkən qədim təsəvvürlərdən, miflərdən də istifadə etmişdir:

"Qədim türk ədəbiyyatına hiss ediləcək qədər təsir göstərmiş gəlmə dini dünyagörüşlərdən birincisi, yəqin ki, manilikdir. lll əsrdə Şərq ölkələrində yayılmağa başlayan maniliyin əsasında zərdüştilik - xeyirlə şərin, işıqla qaranlığın mübarizəsi dayansa da, burada qədim dövrün müxtəlif dinlərindən əxz olunmuş ideyalar komolektləşdirilmişdir. Özünü "Həqiqət Tanrısının elçisi" sayan Mani dünyada mövcud olan bütün dini dünyagörüşlərini birləşdirərək universal "dünya dini" yaratmaq iddiası ilə çıxış edirdi ki, bu da "Dünya dövləti" qurmaq istəyən türklər üçün maraqlı olmaya bilməzdi."

Maninin dili özündən 1000 il öncə ərsəyə gəlmiş "Alp Ər Tonqaya ağı"nın dilindən, cüzi də olsa, fərqlənir. Bu, sak dilinin qərb şivəsidir. Əgər Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağı oğuz elitasının dilində yaranmışdısa, Maninin əsərləri 500 ildən artıq Ön və Mərkəzi Asiyada qüdrətli bir dövlət quran, dünyanı Roma imperiyası ilə öz arasında bölən sak elitasınn dilində idi. Məhz bu dil sonrakı əsrlərdə Türküstanda ümumtürk ədəbi dili rolunu oynamış, Türk xaqanları bu dildə fərmanlar vermiş və Kaşğarlı Mahmud da onu "Xaqaniyyə türkcəsi" adlandırmışdı. Həmin dil Göytürkləriin və Qaraxanlıların rəsmi dili kimi də çıxış etmişdir.

Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində eyni ləhcə və şivədə danşan və ədəbi əsərlər yaradan vahid türk xalqından danışmaq mümkün deyildir. Əksinə, biri – biri ilə yola getməyən, çəkişən ayrı – ayrı türk soy və boylarından və onların danışb yazdıqları fərqli şivə və ləhcələrdən söhbət açmaq daha doğru olar. Deyilənləri YUNESKO tərəfindən Vlll əsr abidəsi kimi təsdiq ediln “Kitabi – Dədə Qorqud” da təsdiq edir. Orada vahid türk xalqından deyil, İç Oğuz, Daş Oğuz və qıpçaqlardan, eləcə də, epizodik də olsa, bulqar (balqar), kanqlı və alpanlardan (albanlardan), yəni ayrı – ayrı türk soy və boylarından, özü də fərqli dinlərə mənsub soy və boylardan söz açlır. Bununla belə, artıq Vlll əsrdə bütün soy və boylar üçün ortaq ədəbi dil rolunda “Kitabi – Dədə Qorqud” dilinin, yəni oğuz türkcəsinin çıxış etməyə başladığını söyləyə bilərik. Bu isə vahid xalq olmaq üçün ilk zəruri şərt idi.

Əlbəttə, həmin dövrdə türkçülük və türküstançılıq (turançılıq) şüurunun da varlığı danılmaz faktdır. Bu, özünü “Kitab”da Bayandur xanın və Salur Qazan xanın qürurla “Türküstanın dirəyi” adlandırılmasında açıq şəkildə göstərməkdədir. Lakin bu əsərdə azərbaycançılıq şüurundan əsər - əlamət belə yoxdur, əvəzində Türküstana, başqa sözlə Turana mənsubluq hissi vətənpərvərlik və hətta dövlətçilik səviyyəsindədir. Maraqlıdır ki, “Kitabi – Dədə Qorqudla eyni dövrdə qələmə alınmış Musa Kağankatlının “Alban tarixi” isə bütünlüklə albançılıq və xristiançılıq məfkurəsi ilə yoğrulmuşdur. Burada qeyri - xristianlara, o cümlədən qeyri – xristian türklərə qarşı sevməzlik, digər xristian xalqlara, o cümlədən gürcülərə və ermənilərə rəğbət hissi duyulur. Türkçülük və azərbaycançılığın isə iyi – tozu da yoxdur. Azərbaycanın xristian əhalisi, yəni albanlar ən azı XlX əsrə qədər ədəbi dil kimi qıpçaq türkcəsindən istifadə etmiş və mənsub olduqları ölkəni də “Albaniya” adandırmaqda davam etmişlər. Bununla belə, artıq Xll – Xlll əsrlərdə bəzi albanların ənənəvi xristian adları əvəzinə təmiz türk adları daşıması diqqət çəkir ki, bu da onların şüurunda baş verən müəyyən dəyişikliklərdən xəbər verir. Bu baxımdan Xll əsrdə yaşamış alban məliyi Əsən Calalın anasının adının Aruz Xatun (Arzu Xatun), arvadının Mina Xatun, oğlunun Ağ Buğa, nəvəsinin Dursun olmasını göstərmək olar. Eyni dövrdə albanlar içərisində Alp Quş, Altuntaş, Tuğ Təkin və s. təmiz türk adları qeydə alınmışdır. Qərbi Azərbaycandan, daha dəqiq desək, Sisianın Urud kəndindəki müsəlman qəbristanlığında tapılmış XVl əsrə aid iki qəbirüstü abidədnin üzərində yazılanlardan belə məlum olur ki, artıq XVl əsrdə albanların bir qismi İslamı qəbul etmişdi. Fəqət onlar hələ də alban kimi tanınırdılar. Albanların tədricən İslama keçməsinin tarixinin ən azı Vlll əsrdən başladığını söyləmək olar. “Kitabi – Dədə Qorqud”da albanlardan müsəlman Qazan xanın atlıları kimi söz açılması deyilənlərə ən gözəl sübutdur. Eyni zamanda, qıpçaqların da bir qisminin İslamı qəbul etdikləri danılmaz faktdır. Xll əsrdə Azərbaycanı səltənət, yəni imperatorluq elan etmiş İldəgizlərin qıpçaq mənşəli bir müsəlman sülaləsi olduğu məlumdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, oğuz türkcəsi ədəbi dil kimi hələ Eneolit dövründən və ondan da əvvəl məhsuldar fəaliyyətdə olmuş və dövrümüzədək minillər öncə Azərbaycan ərazisində yaranmış çox sayda folklor nümunəsi (əsasən ovsunlar) gəlib çıxmışdır. Lakin bu nümunələrin heç biri, o cümlədən “Dədə Qorqud” eposu yazılı ədəbiyyat nümunəsi deyil. Onların hamısı, o cümlədən Alp Ər Tonqaya həsr edilmiş ağı çox – çox sonralar yazıya köçürülmüş ağız ədəbiyyatı nümunələridir. Amma bu heç də o demək deyildir ki, oğuzlar yazıdan istifadə etmirdilər və oğuz türkcəsində ilk yazılı ədəbiyyat nümunələri, iddia edildiyi kimi, Xlll əsrdə yaranmışdr. Bu, qətiyyən belə deyil və bu halda söhbət heç də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən tapılmış və haqlarında F. Ağasıoğlunun “Azər xalqı” kitabnda məlumat verilən türk – run və digər tipli türk yazılarından getmir. Hərçnd ki, bu faktlar artıq müəyyən fikir söyləmək üçün yetərlidir.

Türklərin istifadə etmiş olduqları əlifbaların, demək olar ki, hamısı (İssık, Orxun – Yenisey, manixey, soğd, uyğur, xəzər, krımçak) elm aləmində “arami əlfbası” adı ilə tanınan, ilk fonetik tipli əlifbalardan biri hesab edilən və samilərin icadı olduğu düşünülən əlifbayla genetik cəhətdən qohumdur. Hər halda, bu tipli əlifbaların ən qədimi “Qlozel kitabələrinin əlifbasıdır və bu kitabələrin türkcə olduğu da artıq sübut edilmişdir. Təkcə bu fakt fonetik əlifbanın yaradıcısının türklər olduğunu söyləmək üçün yetərlidir. Fəqət bunun başqa bir dəlili də var. Bu da əski türk dilində “yazı”, “kitab”, “əlifba” mənalarında işlənmiş “biti” və “bitiq” sözləridir.

Məlum olduğu kimi, dilimizdəki “əlifba” kəlməsi ərəb dilindən alınma sözdür və bu söz ərəb əlifbasının ilk iki hərfinin adından alınmışdır: ( ﺁ ) əlif + ( ﺏ ) ba. Avropa dillərinin əksəriyyətində eyni anlama gələn “alfabet” ifadəsi də yunan əlfbasının ilk iki hərfinin – alfa (α) və betta (β) hərflrinin adından törəmişdir. Rus dilində isə bu kəlmənin bir qədər təhrifə uğramış “alfavit” kəlməsindən başqa bir də “azbuka” termini işlənməkdədir. Bu termin də əski slavyan əlifbasının ilk hərflərinin adından yaranmışdır: А (az) + Б (buki). Şübhəsiz ki, türk dilindəki “biti” (əlifba, yazı, kitab) sözü də eyni şəkildə yaranmışdır və ən qədim fonetik əlifbanın ilk iki hərfinin adlarından törəmişdir. İşin ən diqqətcəkiçi tərəfi isə budur ki, yuxarıda misal çəkdiyimiz terminlərin (əlifba, alfabet, azbuka) hamısının birinci hissəsi “a” səsini ifadə edən hərfin adını (əlif, alfa, az) əks etdirdiyi, yəni sait səslə başladığı halda, türkcədəki “biti” kəlməsi “a” saitini ifadə edən hərfin adı ilə deyil, bütün qədim fonetik əlifbalarda ikinci yerdə duran “b” samit səsinin adını ifadə edən “bi” ilə başlayır. Elə bu fakt da onun daha əski çağların əsəri olduğunu sübut edir. Çünki əldə olan ən qədim fonetik əlifbalarda sait səslərin hərfi işarəsi olmayıb. Bu işarəlr çox – çox sonrakı əsrlərdə yaranmışdır.

Saitli ilk əlifbalarda hərflərin düzülüş ardıcıllığı a, b, c, d... və ya a, b,v, g (q)... şəklində olmuşdur. Saitdən öncəki düzülüş barədə təsəvvürü isə arami mənşəli ən qədim ərəb əlifbalarından almaq mümkündür: b, t, t΄, g (q)... İohannes Fridrix bu ardıcıllığın elmə məlum bütün ardıcıllıqlardan, o cümlədən ərəb əlifbalarına xas ənənəvi ardıcıllıqdan əsaslı surətdə fərqləndiyini yazmışdır. Məhz bu düzülüşdə “b” – dən sonra “t” gəlir ki, bu da türkcədəki “biti” kəlməsinin ən qədim fonetik əlifbanın adı olduğunu sübut edir. Eyni düzülüş “bitiq” kəlməsinin də mənşəyini anlamamıza köməkçi olur.

Maraqlıdır ki, arami əlifbasında 22 hərf olmuşdur ki, bu da oğuz boylarının ilkin sayına uyğundur. Xatırladaq ki, Mahmud Kaşğarlı məhz 22 boydan söz açır:

“Oğuz: bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar 22 boydur. Hər bir boyun ayrı bir işarəsi və heyvanlarına vurulan tamğası var. Bir – birilərini bu işarələrlə tanıyırlar”.

Yalnız sonrakı müəlliflərdə, o cümlədən Rəşidəddində bu say 24 kimi qeydə alınmışdr. Bu da Əndəlipin ilk hərflərin oğuz boylarının tamğaları əsasında yarandığı barədə söylədiyi fikrini təsdiqləyir.

Bilavasitə oğuzlarn yazılı ədəbiyyatından danışmaq lazımsa, ilk növbədə adı və məzmununun məlum olmasına baxmayaraq, özü dövrümüzədək ulaşmayan Uluq xan Ata Bitiqçinin qələminə məxsus “Oğuznamə”ni misal çəkmək lazım gələcəkdir. Sözügedən kitab barədə Məmlüklər dövründə Misirdə yaşamış tanınmış türk tarixçisi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək üd – Dəvadari məlumat vermişdir. Onun yazdığna görə, vaxtilə “Uluq xan Ata Bitikçi adında bir kitab yazılmış, bu kitabı tapan Cəbril ibn Bxtəşyu adlı fars tarixçisi onu türk dilindən fars dilinə (Sasanilər dövrünün ora fars – tat dilinə) tərcümə etmişdir. Uzun müddət Abbasi xəlifəsi Harun ər – Rəşidin (Vlll əsr) kitabxanasında qorunan, sonra it-bat olan bu kitabın farsca tərcüməsi sonralar Dəvadarinin əlinə düşmüş və o, həmin kitabın içindəkiləri bütünlüklə öz əsərinə köçürmüşdür. Elə bunun sayəsində də əsərin məzmunu dövrümüzədək ulaşmışdır.

Eynən “Kitabi – Dədə Qorqud”da olduğu kimi bu kitabda da Təpəgözlə bağlı mif yer almaqdadr. Əsərin ən maraqlı hissəsi isə ilk insanların yaradılması barədə türk mifidir. Misirli türk tarixçisi onu öz əsərində belə qələmə almşdır:

”İlləri sayılammaz, çox – çox əski bir çağmış,

Göylər sanki dəlinmiş, çoxlu yağışlar yağmış,

Dünya seldə boğulmuş bu şiddətli yağmurla,

Yer üzü tam örtülmüş sürüklənən çamurla.

Sellərin önündəki çamurlar bir yol bulmuş,

Qara Dağçı dağında bir mağaraya dolmuş.

Mağaranın içində qayalar yarılmışmış,

Yarıqların bəzisi insanı andırırmış.

Qayaların yarığı insan qəlibi olmuş,

Qəliblərin içi də gillə, çamurla dolmuş.

Aradan zaman keçmiş, illər, əsrlər dolmuş,

Yarıqlarda bu torpaq su ilə həll olmuş,

Yengəc bürcü deyirlər, bu bürcə gəlmiş günəş,

Havalar çox isinmiş, atəş ilə olmuş eş.

İnsan qəlibindəki su ilə torpaq bişmiş,

Bir – birinə qarışmış, zərrələriysə şişmiş.

Onlara görə sanki mağara bir qadınmış,

İnsana vücud verən içi də bir qarınmış.

Günəşin atəşiylə su ilə torpaq bişmiş,

Doqquz ay müddətində sərin bir rüzgar əsmiş.

Su, atəş, torpaq, ruzgar, dörd ünsür derlər buna,

Bunlar təməl olmuşdur ilk insan vücuduna.

Tam doqquz ay keçincə ondan bir insan çıxmış,

Nədənsə adını da “Ay Atam” deyə almış.

Ay babayla, Ay Dədə türkcəyə burdan qalır,

Insanın ilk cəddi də kökünü aydan alır.

Ay Atam adlı ata göylərdən yerə enmiş,

Bu yerin suyu dadlı, havası da sərinmiş.

Sonra başlamış yenə böyük sellər, yağışlar,

Mağaranı doldurmuş yenə gillər, çamurlar.

Sünbülə adlı bürcə günəş də gəlmiş, enmiş,

Bu bürcsə Yengəcdən daha aşağı imiş.

Günəş alçaq bürcdəykən yenidən torpaq bişmiş,

Bu ikinci varlıq da birinciyə tam eşmiş.

Birincisi Ay Atam necə idisə kişi,

Bu ikinci şəxs də yaradılmışdı dişi.

Ay Va demişdir hər kəs bu dişinin adına,

“Ağ üzlü” anlamı var ad qoymuşlar qadına.

Ay Atam ilə Ay Va birləşib evlənmişlər,

Qırx uşaq doğuurmuşlar, toplanıb yığılmşlar.

Qırx uşağın yarsı nədənsə, oğlan olmuşdur,

Digər yarısı təsadüflə qız olmuş.

Evlənmişlər uşaqlar, nəsilləri bollaşmış,

Soyları böyüyərək ulusları çoxalmış.

Ana və ataları bir gün ölüb getmiş,

Uşaqlar mağarada onları da dəfn etmiş.

Amma bu mağaranı kimsə unutmamış,

Heç bir müqəddəs onun yerini də tutmamış.

Qızıl qapılar ilə qaplamışlar ağzın.

Çiçəklə süstləmişəlr mağaranın yanın.”

Uluq xan Ata Bitiqçinin kitabı oğuzlara məxsus yeganə yazılı ədəbiyyat nümunəsi olmamışdır. Mənbələrdən belə məlum olur ki, xəlifə Harun ər – Rəşidin xanımı, əslən təbrizli bir türk qızı olan Zübeydə xatun da türkcə şerlər yazmışdır. Lakin çox təəssüflər olsun ki, həmin şerlər də dövrümüzədək ulaşmamışdır. Əvəzində isə uyğurların yazıya köçürdüyü və folklorçu alimlərimizin topladığı saysız – hesabsız ağız ədəbiyyatı nümunəsi məlumdur ki, onların bir qisminin yaşı minillərlə ölçülür.

Ağdam yaxınlığındakı “Qarğalar təpəsi” Enolit məskənindən (E.ə. Vlll – Vl minilliklər) tapılan magik daşlar və dildən – dilə keçərək dövrümüzədək ulaşan müvafiq ovsun mətnləri (yağış yağdırma və yağış kəsmə) folklor ədəbiyyatımızın, şerimizin, ədəbi dilimizin ən azı 8 min il bundan öncə formalaşdığını sübut edir.

E.ə. Vll əsrdə ərsəyə gələn və Alp Ər Tonqaya ithaf edilən ağı isə bu dildə yaradılmış əsərlərin ən mükəmməl nümunələrindən biridir. “Dədə Qorqud“ dövrünə qədər (Vlll əsr) bu, sadəcə, oğuzların dili idi. Vlll əsrdən etibarən, yəni İslamın ölkəmizin ərazisinə ayaq açmasından sonra isə o, tədricən Azərbaycanda ümumxalq dilinə çevrilməyə və yerli xristianlar üçün ortaq dil olan qarqar – qıpçaq (alban) və manixeyçilərin istifadə etdikləri sak (uyğur) türkcələrini sıxışdırmağa başladı. Hər halda, artıq X əsrdə onun Azərbaycanın bütün türk və qeyri – türk soy və boylarının ortaq dili rolunu oynadığını tam yəqinliklə söyləmək mümkündür. Ərəb müəllifləri onu bəzən “Azərbaycan dili”, bəzən “azəri”, eləcə də “azərbi” adlandrmışlar.

İbn Hövqəl (X əsr) yazır:

“Azərbaycanın dağları Xarisdən və Xuvayrisdən başlamış Aqara Varzaqan silsiləsinə qədər, sonra şimala tərəf Tiflisə doğru uzanır, orada bu silsilələrlə Kabk (Qafqaz) sıra dağları birləşir. Bu dağlar çox böyükdür. Deyirlər ki, orada 360 dildə danışılır. Əvvəllər çox şəhərlər görənə qədər mən bunu inkar edirdim. Buradakı (Qafqaz dağındakı) hər bir şəhərin Azərbaycan və fars dillərindən başqa öz dilləri var.”

Bu məlumatdan göründüyü kimi, artıq X əsrdə Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı bütün Azərbaycan ərazisində, - Azərbaycan isə o dövrdə bugünkü Gürcüstan, Abxaziya və Dağıstan ərazilərini də əhatə edən böyük ölkə idi, - ortaq ünsiyyət vasitəsi idi. Bu faktı təhlil edən və digər mənbələrə istinad edən Elməddin Əlibəyzadə haqlı olaraq yazır:

“Buradakı “Aderbeycan – Ad(h)əbeycan dili” istilahının müasir “Azərbaycan dili” istilahında işləndiyinə şübhə etmirik; bu dilin türk – oğuz dili olmadığına dair başqa dəlil də yoxdur. “Azərbaycan dilinin ərəb mənbələrində göstərilən bu nüfuz dairəsi “Dədə Qorqud kitabı”nın yazıldığı dilin o vaxtkı nüfuz dairəsinə tam uyğun gəlir. “Dədə Qorqud”da danışılan dilin sərhəddi Kür – Araz üstü, Böyük Qafqazın cənub və şərq ətəkləri və Kiçik Qafqaz dağları boyunca uzanıb gedirdi. Bu sərhəd şimal şərqdən Dərbənd ağzına, cənub qərbdən Göyçə gölünə (Dastanlarda “Kökçə dəniz), qərbdən Baş keçidə - Dumanisiyə (Dastanlarda: “ Tomanın qələsi”), Gürcüstan ağzına və Abxaziya sahillərinədək çatırdı. Həm də diqqətdən yayına biməz ki, dastanlarda qonşu xalqların da türk dilində danışdığına, oğuzların öz dillərində onlarla ünsiyyətdə olduqlarına, qopuzla çalınıb oxunan şerlərə ləzzətlə qulaq asdıqlarına, hətta özlərinin də bu dildə şer qoşduqlarına dair faktlar, işarələr çoxdur... Əgər X əsrdə “Azərbaycan dili” istilahı işlənibsə və bu dil “360 dildə” danışan müxtəlif tayfa və qəbilələrin ümumi ünsiyyət vasitəsi olubsa, maraqlı və təqdirəlayiqdir ki, bu istilah ölkənin bütünlükdə adı ilə əlaqədar formalaşmışdı; bu, qanunauyğun prosesdir.”

Şübhəsiz ki, buradakı “360 dil” məsələsi bir qədər şişirdilmişdir. Lakin fakt budur ki, Qafqaz daim azsaylı xalqların qaynaşdığı bir ərazi olmuşdur və bu gün də həmin ərazidə 40 – dan artıq dildə danışılır. Məsudi (X əsr) “Müruc əz – zəhab əl – cəvahir” adlı əsərində İbn Hövqəldən fərqli olaraq, 72 dildən söz açır:

“Kabk (Qafqaz) dağları bütün yerləşim boyu çox sayda xalq və şahlığı əhatə edən byük bir silsilədir. Bu dağlarda hər birinin öz dili və hökmdarı olan və dilləri başqaları tərəfindən anlaşılmayan 72 tayfanın yaşadığı söylənir... Kabk ətrafına səplənmiş tayfaların gerçək sayını isə yalnız Allah – Təala bilir.”

Əl – İstəhri isə yazmışdır:

“Bab əl – Əbvab (Dərbənd) məşhur və önəmli sərhədyanı ərazilərdən biridir. Çünki hər tərəfdən müxtəlif dillərdə danışan çox sayda müxtəlif düşmən millətlərin əhatəsindədir. Şəhərin yanında Dzıb adlı bir dağ ucalır.... Deyirlər ki, Bab əl – Əbvabın yanındakı dağların başında 70 müxtəlif tayfa yaşayır və onların hər birinin öz dili var və onlar bir – birinin dilini anlamırlar.”

Əl – Müqəddəsidə bu dillərin sayı 60-dır:

“Azərbaycana gəlincə, bu diyarın sərhədlərini Azərbaz ibn Böyürasif ibn Əsud ibn Sam ibn Nuh çızmşdır... Onun paytaxtı... Ərdəbil şəhəridir. Onun (Azrbaycanın) yanında 140 frsəng məsafədə uzanan, çoxsaylı kənd və əkin yerləri olan Qabk (Qafqaz) dağı uzanr. Orada 60 dildə danışılır.”

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ərəblər Azərbaycan əhalisinin dilini bəzən “Azərbaycan əhalisinin dili”, bəzənsə “azəri dili” və ya “azərbi dili” adlandırmış və bu terminləri sinonim kimi işlətmişlər. Bu baxımdan Yaqut əl - Həməvi (Xll – Xlll əsrlər) yazır:

“Bəzi qrammatiklər deyirlər ki, Azərbaycan sözünün nisbi sifəti “azəridir”, bəziləri isə deyirlər ki, “azərbi”dir. Onların fikrincə, həmin söz “azər” və “bican” hissələrindən ibarətdir. Buna görə də sifət kimi sözün ancaq birinci tərəfini götürür və bunu “azərbi” kimi də işlədirlər.”

Yaqut əl - Həməvinin son dərəcə böyük dəyərə sahib bu məlumatından belə aydın olur ki, ərəblər tərəfindən dövriyyəyə salınmış “azəri” və “azərbi” ifadələri Azərbaycan adının qısaldılması ilə yaranmış və “Azərbaycan dili” ifadəsinin sinonimi kimi işlənmişdir. Fəqət bəzi türk düşmənləri siyasi məqsədlərdən çıxış edərək, “azəri” kəlməsini spekulyasiya mövzusuna çevirərək, bu adla guya fars dilinin ləhcələrindən birinin (talış, kürd və ya tat) adlandığını iddia etmişlər və çox təəssüflər olsun ki, bəzi kəmsavad “alim”lərimiz də onlara züy tutaraq, düşmən dəyirmanına su tökmüşlər. Halbuki, elə Yaqut əl - Həməvi Azərbaycanın, daha dəqiq desək, onun Muğan əyalətinin əhalisindən söz açarkən bunları yazmışdır:

“Muğan çoxlu kənd və otlaqları olan əyalətdir. Bu əyalətdə türkmənlər (oğuzlar) məskundurlar, onlar burada öz sürülərini otarırlar. Türkmənlər (oğuzlar) buranın əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edirlər”.

Mahmud Kaşğarlı da Azərbaycan şəhərlərindən Qəzvinin adının etimologiyasını Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) qızı Qazın adı ilə əlaqələndirərək onu türk şəhəri adlandırmışdır. O, eyni zamanda, Qum şəhəri barədə də eyni sözləri söyləmişdir:

“Qaz. Əfrasiyabın qızının adı. Qəzvin şəhərini o saldırmışdır. Əsli “Qaz oynı”dır. Çünki Əfrasiyabın qızı orada yaşayır, orada oynayırmış. Buna görə də bəzi türklər Qəzvini türk şəhəri sayr, türk ölkəsinin sərhədini oradan başlayrlar. Qum şəhəri də türk ölkəsi hüdudları içində sayılır. Çünki “qum” sözü türkcədir. Üstəlik, Əfrasiyabın qızı tez – tez oraya gedərək, orada ov edərmiş.”

Eyni müəllif “Səprən” adlandırdığı Səbran (ərəbləşmiş variantı Şabran) şəhərindən də oğuz şəhəri kimi söz açaraq yazmışdır:

“Səprən. Oğuz şəhərlərindən birinin adıdır. Xalq ﺺ"“ sad hərfi ilə “ﺎن‎‎ﺼڊﺮ” Səbran deyir.”

Bəri başdan deyək ki, “azəri dili”nin məzmununun hansı anlama gəldiyi, yəni hansı dil olduğu barədə ilk yazılı izahat Nəsirəddin şah Qacarın dövründə alimlər kollektivi tərəfindən qələmə alınan və dərc ediln “Name – i Daneşvaran” kitabında verilmişdir. Həmin kitabda “azəri dili”nin “zəbani - torkan”, yəni türklərin dili olduğu bildirilir. Görkəmli ingilis şərqşünası G. L. Strange də eyni fikri söyləmişdir. Fəqət şovinist fars – Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə, İran şahının sifarişi ilə yazılmış bir sıra kitablarda (Mirzə Mühəmmədin “Bist məqaley - i Qəzvini”, Seyid Əhməd Kəsrəvinin “Azəri və ya zəban – i bastani Azərbaycan”, Nasih Natiqin “Azərbaycan dili və İranın milli birliyi” və s) məsələ tamam başqa cür şərh edilməyə və sapdırılmağa başlandı. Elmi deyil, siyasi məqsədlərlə ortaya atılan bu saxta konsepsiya ruslara sərf etdiyindən sonralar rus “alim”ləri tərəfindən də eyni məqsədlərlə qəbul edildi və inkişaf etdirildi. Bu konsepsiyaya görə, “azəri dili” termini talış və tat dillərinə aid edilirdi. Məsələn, sovet dövründə nəşr edilmiş “Böyük Sovet Ensiklopediyası”nda azəri dili ilə talış dili arasına bərabərlik işarəsi qoyulur.

Maraqlıdır ki, bu yanlış, qeyri – elimi, siyasi məqsəd daşıyan konsepsiyanın əsas müəlliflərindən biri, əslən azərbaycanlı olan Seyid Əhməd Kəsrəvi sonradan vicdan əzabı çəkərək, yazdıqlarnın doğru olmadığını, onları hakim dairələrin sifarişi ilə yazmağa məcbur edildiyini etiraf etsə də, keçən illər ərzində onun ardıcıllarının sayı zərrə qədər də azalmamışdır.

Konsepsiyanın tərəfdarlarının, demək olar ki, hamısı Xl əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan alimi Xətib Təbrizlinin nəql etdiyi və Əbdülkərim ibn Mühəmməd əs – Samaninin “kitab əl - ənsab” adlı kitabında əksini tapan bir hadisəni misal çəkirlər:

“Xətib Təbrizi nəql etmişdir ki, Nəməndə Məərə məscidində mən onun (Abdullanın) qarşısında oturub ona kitabların birindən nə isə oxuyurdum. Birdən məscidə namaz qılmaq üçün daxil olan qonşularımdan birini gördüm və tanıdım. Sevincdən halım dəyişdi. Abdulla dedi:

-Sənə nə oldu?

Mən ona iki il ərzində öz ölkəmdən heç kəsə rast gəlmədiyimi, indisə bir qonşumu gördüyümü söylədim. O mənə dedi:

-Get, onunla söhbət et.

Mən dedim:

-Qoy, dərsimi bitirim, sonra”

O dedi:

-Dur, mən səni gözləyərəm.

Mən qalxdım və onunla (qonşmla) “azərbicidə”ilə danışdım və məni maraqlandıran hər şey barədə onu sorğu – sual etdim. Sonra qayıdıb onun (Abdullanın) önündə oturdum. O, danışdığımız dilin hansı dil olduğunu soruşdu. Mən cavab verdim:

-Bu, Azərbaycan əhalisinin dilidir.

O dedi:

-Mən bu dili bilmirəm və başa düşmürəm, amma danışdıqlarınızın hamısını əzbərlədim.

Sonra o bizim söhbətimizi sözbəsöz təkrar etdi. Qonşum onun bütün bunları əzbərləməsinə təəccübləndi”

Bu hekayətdən öz məqsədləri üçün istifadə edən və saxta konsepsiyanı sübut etmək istəyən saxtakarlar mətndəki “Azərbicidə” kəlməsini “azəri dilində” kimi tərcümə edir, bu dilin Azərbaycan əhalisinin dili olduğunu deyərək, bu halda söhbətin talış (və ya tat) dilindən getdiyini iddia edirlər. Halbuki, mətndə “azəri dilində” yox, “azərbicidə ilə” ( ڊﻼﺯﺮڊﻴﺠﻴﺪﻩ ) yazılıb və bu halda “azərbi” istilahından istifadə edilib. “Azərbi”nin isə nə anlama gəldiyini Yaqut əl - Həməvidən sitat gətirməklə yuxarıda göstərdik. Bu dilin nə olduğunu, eyni zamanda, mətnin ərəb dilində qələmə alınmış olmasına baxmayaraq, “azərbi” kökünə qoşulan və ərəb dilində heç bir məna ifadə etməyən, türk dilinə xas sözdüzəldici “-ci” (-cə, -ca) və “-də” yerlik hal şəkilçilərinin qoşulması açıq – aşkar ortaya qoymaqdadır. Buradakı “-ci” (-cə, ca) şəkilçisi ana dilimizdə etnonimlərin arxasına artılaraq həmin etnosun dilini göstərməyə xidmət edən sözdüzəldici şəkilçidir: rusca, türk-cə, almanca və s. Yerlik hal şəkilçisin artırılması isə bu və ya digər dildə danışıldığına işarədir: ruscada (rus dilində), türkcədə (türk dilində), azərbicədə (azərbi dilində). Bizcə artıq bir şərhə ehtiyac yoxdur. Hər şey göz qabağındadır.

Xətib Təbrizlinin yaşamış olduğu Xl əsrdə “azəri”, “azərbi” və ya “Azərbaycan əhalisinin dili” dedikdə məhz Azərbaycan türkcəsinin nəzərdə tutulduğunu Xətib Təbrizlinin müasiri və həmşəhərlisi olan Qətran Təbrizlinin qələminə məxsus “Fars dilinin izahlı lüğəti” birmənalı və təkzibedilməz şəkildə sübut etməkdədir. Fars dilinin ayrı –ayrı istilahlarnın izahı zamanı bu böyük alim öz ana dilinin, yəni türk dilinin materialından da gen – bol istifadə etmiş və “dağ”, “tağ”, “ataq”, “sürmə”, “xan”, “muncuq”, “tuğ”, “tapança”, “xatun”, “xıl”, “bol”, “qar”, “qır”, “çöp”, “cağan”, “bəkməz”, “çuval” və s. sözləri misal çəkmişdir.

Bənzər halla Nizami Gəncəli, Xaqani Şirvanlı və Fələki Şirvanlının da əsərlərində də üzləşmək mümkündür. Xll əsrdə yaşamış Rəvəndinin “Rahət əs – südur və ayət əs – sürur” adlı əsərində isə türk sözlərinin sayı yüzlərlədir. Görkəmli türkoloq alim Fərhad Zeynalov yazmışdır:

“Xlll əsrdən qabaq Azərbaycan ədəbi dilinin olmasını, bu dildə bədii əsərlərin (xüsusilə nəzm əsərlərinin) yazıla biləcəyinə dəlalət edən çoxlu məlumatlar vardır. Əvvələn, bu dövrdə dünya miqyasında parlayan Qətran Təbrizinin, Ə. Xaqaninin, N. Gəncəvinin və farsca yazıb yaradan başqa azərbaycanlı mütəfəkkir – şairlərin əsərlərində dilimiz üçün səciyyəvi olan yüzlərlə söz , söz birləşmələri, atalar sözü, zərb – məsəllər, rəngarəng frazeoloji birləşmələr fikrimizi sübut üçün əsas ola bilər. İkincisi isə Şirvanşah Əxsitanın “Leyli və Məcnun”u türkcə (azərbaycanca) deyil, farsca yazmağı tələb etməsi, Nizaminin bundan qəzəblənməsi, “Beyninə qan vurması, dodağı əsməsi” fikri də dilimizdə bu qəbildən olan əsərlər yaratmağın mümkünlüyünə dəlalət edir.

Bundan əlavə, X – Xlll əsrlərdə farsca yazılmış tarix əsərlrində, iki və üçdilli lüğətlrdə dil faktlarının bol – bol işlənməsi də Azərbaycan ədəbi dilinin çox – çox qədimlərdən fəaliyyət göstərdiyini sübut edən tutarlı dəlillərdəndir.”

Şübhəsiz ki, bu faktlar “azəri”, “azərbi” və “Azrbaycan əhalisinin dili”nin türk dilindən, daha doğrusu onun yerli şivəsndən başqa bir şey olmadığını göstərməkdədir. Deyilənləri dövrün, demək olar ki, bütün ərəb müəlliflərinin Azrbaycanda danışılan dilin fars (orta fars, yəni pars, başqa sözlə, tat dili nəzərdə tutulur) və dəri (yeni fars) dillərindən əsaslı surətdə fərqləndiyini qeyd etmələri də sübut edir. Onların yazdıqlarından belə məlum olur ki, o dövrdə bugünkü İran (Əcəm) ərazisində farslar hələ pars, yəni orta fars (tat) dilində danışırdılar, dəri (yeni fars) dilində danışanlar da var idi. Bu barədə ətraflı məlumat verən Əl – Məqdisi (lX əsr) yazır ki, Azərbaycan əhalisinin dili bu dillərdən fərqlənir və çətin başa düşülür.

Yaqut əl - Həməvi isə yazır:

“Azərbaycanın əhalisi səmimi, çəhrayı sifətli, zərif dərili bir xalqdır. Onlar başqalarının başa düşmədiyi bir dildə - azəri dilində danışırlar.”

Bununla belə, “azəri dili”nin guya fars dilinin bir ləhcəsi olduğunu “sübut etməyə” çalışanlar hələ də var və onlar faktları təhrif etməkdən də çəkinmirlər. Məsələn, bir çox hallarda X əsr ərəb müəllifi Yaqubinin Azərbaycan şəhərlərinin əhalisindn danışarkən işlətdiyi “azəriyyə əcəmləri” (ərəblər ərəb olmayanlara “əcəm” deyirdilər) ifadəsi “azəriyyə farsları” kimi tərcümə edilərək təqdim edilir. Bu saxtakarlığa və ya səhvə ilk dəfə Əl – Yaqubinin kitabı 1908 – ci ildə rusca nəşr edilərkən yol verimişdir. Ümumiyyətlə, ərəbdilli mənbələrin tərcüməsi zamanı “əcəm” (qeyri - ərəb, ərəb olmayan) sözünü “İran” və “fars” kimi tərcümə etmək geniş dəb halını almışdır. Bu isə kökündən səhvdir və səhv nəticələrin əldə edilmsinə gtirib çıxarır. Halbuku, ərəb müəllifləri əcəmləri “fars əcəmləri” və “azəri (Azərbaycan) əcəmləri” deyə iki yerə ayırırdılar və onlar arasındakı fərqi də dəqiq bilirdilər. Eyni dövrə aid olan, klassik fars nəsrinin şedevri hesab edilən və farslar tərəfindən yaradıldığı heç bir şübhə oyatmayan “Qabusnamə”də farslarla əcəmlər bir – birindən fərqləndirilir:

“Əcəmi tapsan fars alma”.

Bu fakt “əcəm” kəlməsinin ayrı – ayrı müəlliflərin fərqli mənalarda işlətdiklərini sübut etməkdədir. Bəzi hallarda “əcəm dili” ifadəsinin bilavasitə Azərbaycan türkcəsini ifadə etdiyini də söyləyə bilərik. Belə ki, Xlll əsrdə tərtib edilən, müəllifi bilinməyən, T. Hautsman tərəfindən nəşr edilən “Kitabi – məcmu – e –tərcüman türki və əcəmi və moğoli və farsi” adlanan lüğətdə Misirin Məmlük türkcəsi “türk dili”, Türküstan türkcəsi, yəni uyğur dili “moğol dili”, Azəbaycan türkcəsi isə “əcəm dili” kimi təqdim edilir. Lüğətin adından da gördüyümüz kimi, əcəm dili ilə fars dili tamam fərqli dillər kimi tqdim edilir.

“Əcəm” termini ilə bağlı Yeni Türk Ensiklopediyasında yazılıb:

“Əcəm. Ərəblərə görə özlərindən, yəni ərəb olmayan kimsə və ya topluluq... Osmanlılarda iranlı azəri türklərinə də... “əcəm” deyilirdi”.

Yuxarıda Yaqut Həməvidən misal gətirərək göstərdik ki, ərəblər “azəri” və ya “azərbi” kəlmələrini “Azərbaycan” adının qısaltması kimi işlətmişlər və bu kəlmələrlə azərbaycanlıları və onların dilini ifadə etmişlər.

Opponentlrimiz haqlı olaraq sual verə bilərlər ki, ərəblərə “türk dili” anlayışı məlum ola – ola, nədən onlar Azərbaycan əhalisinin dilini “türk dili” yox, məhz “azəri” dili adlandırıblar? Bəli, ərəblər bunu bilirdilər və bildikləri üçün də Müaviyənin Azəbaycana hücum ərəfəsində bu ölkə barəsində verdiyi suala Azrbaycanın ən qədim zamanlardan türklər ölkəsi olduğu cavabı verilmişdi. Bəs, görəsən, Azərbaycan türkləri birdən – birə nə üçün azəriyə çevrildilər? Sualın cavabı çox sadədir və onun cavabını Türkiyə alimi, professor Osman Turanıın “Türk Cahan hakimiyyəti məfkurəsi” kitabında tapırıq. Görkəmli alim yazır:

“...X əsr coğrafiyaçıları “türk” adını sadəcə şamanist (müsəlman olmayan) türklərə şamil elədiyi və müsəlman türkləri onlardan ayırdığı üçün “Türküstan” adını İslam hüdudlarından kənarda qalan və Fərab, hətta Talasın o tayında bulunan türk məmləkətlərinə verirdilər. İslamiyyətin yayılması və hüdudların dəyişməsi ilə bu xəta qaynaqlarda da təkrarlanmışdır.”

X əsrdə Azərbaycan əhalisi artıq çoxdan müsəlman idi və bu üzdən də onlar “türk” yox, “azəri”, yəni azərbaycanlı adlandırılırdılar. Türk adı isə müsəlman olmayan qıpçaqlara, o cümlədən xəzərlərə aid edilirdi. Xəlifə Müaviyənin dövründə isə Azərbaycan türkləri hələ müsəlman olmadığı üçün adları mənbələrə “türk” kimi düşmüşdür.

Azərbaycan xalqının guya öncə türk olmadığını və guya sonradan, yəni Səlcuqlulardan sonra türkləşdiyini iddia edənlər ərəb müəlliflərinə istinad edərək başqa bir “arqument” də ortaya qoyurlar. Söhbət Əl – İstəhrinin Bərdədə arran (aran) dilində danışıldığını söyləməsi faktından gedir. Bir çoxları buradakı “Arran dili”nin Qafqaz mənşəli bir dil, daha dəqiq desək, guya udin dili olduğunu önə sürmüşlər. Biz bu fikrin sahiblərinin adını sadalamaq və onların cəfəng fikirlərindən sitatlar gətirmək düşüncəsindən uzağıq. Çünki “Arran” dili dedikdə, alban dilinin nəzərdə tutulduğunu bilirik. Çünki Atropatenanın (Azərbaycanın) Arazdan cənub hissəsi fars – Sasanilər tərəfindən tutulduqdan sonra onun tərkib hissəsi olan Arran vilayəti və Bərdə şəhəri Albaniyann tərkibinə keçmişdi. Bərdə də bir müddət Albaniyanın paytaxtı olmuşdu. Alban ədəbi və rəsmi dilinin əsasında isə, məlum olduğu kimi, qıpçaq – qarqar dili dururdu. Qıpçaq türkcəsi isə Azərbaycan əhalisinin böyük əksəriyyətinin ortaq dili rolunda çıxış edən oğuz türkcəsindən (azəri, azərbi dilindən) fərqlənirdi. Elə bu fakt da Əl – İstəhrini Bərdədə danışılan türkcəni Azərbaycan türkcəsindən fərqləndirməyə və “Arran dili” ifadəsindən istifadə etməyə məcbur etmişdi. Hər halda, Mxitar Qoşun dövrümüzədək alban dilində (qıpçaq türkcəsində) çatan “Törə bitiki” kitabı sübut edir ki, albanlar ən azı Xlll əsrə qədər öz ana dillərində yazıb – oxumuşlar. Bunun belə olduğunu həmin əsrdə yaşamış erməni tarixçisi Etum da “Qayton” adlı əsərdə təsdiq etməkdədir.

İslamdan öncə manixeizm qısa bir zamanda Azərbaycanın həm cənbunda, həm də qismən şimalında yayılmışdı və türkləri fars hakimiyyətinə qarşı səfərbər etmişdi. Fəqət hər şey Maninin dərisinin soyulması və manixeistlərin qəddarcasına təqibi ilə nəticələnmişdi. Bu dinin tərəfdarlarının bir qismi Albaniyaya, bir qismi isə Orta Asiya tərəflərə mühacirət etməli olmuşdular. Albaniyada xristianlığın qəbulundan sonra orada da təqiblərə məruz qalırdılar.

Sasani hakimiyyətinə qarşı Məzdəyin başçılığı ilə Xorasanda baş qaldıran və tez bir zamanda Azərbaycanı da bürüyən üsyançılar da eyni dinin daşıyıcıları idilər. Onlar tez bir zamanda söz sahibinə cevrilib, bir müddət hakim kimi davransalar da, üsyan tezliklə qanlar içində boğuldu. Məzdək də Maninin taleyini yaşamalı oldu. Yalnız İslamın tarix səhnəsinə çıxmasından sonra vəziyyət dəyişdi. Ərəblər farsların hakimiyyətinə son qoyub tədricən onların imperiyalarının ərazilərini ələ keçirməyə başladılar.

Ərəblər Azərbaycanda yerli əhalinin çox güclü müqaviməti ilə rastlaşdılar. Albaniyadakı müqavimətə xəzərlərin yardımına arxalanan Cavanşir başçılıq edirdi. Bu, mahiyyətcə dini və milli bir müqavimət idi, müsəlman ərəblərə qarşı xristian albanların müqavməti idi. Cənubda isə öncə Cavidanın, daha sonra isə Babəkin başçılıq etdikləri böyük bir üsyan baş qaldırdı. Xürrəmilər adlandırılan üsyançılar da məsələyə dini və milli prizmadan yanaşırdılar. Onların dini görüşlərinin əsasında Maninin və onun davamçsı Məzdəkin təlimi dururdu. Əslində Babəkin dövründə müqavimət hərəkatı artq dinilikdən və millilikdn çıxaraq beynənmiləlləşmişdi, çünki bu hərəkata tədricən başqa milltlərin və dinlərin nümayndələri də qatılmışdılar.

Babək illərcə ərəb xəlifələri ilə döyüşdü. Nə Harun ər-Rəşid, nə də oğlu Məmunun dövründə ərəblər üsyançılarla bacara bilmədilər. Vəziyyət yalnız Harun ər-Rəşidin digər oğlu, xəlifə Mütəsimin dövründə dəyişdi. Mütəsimin anası Zübeydə Xatun Təbrizdən olan bir türk qızı idi. Mütəsimin də uşaqlığı türklərin əhatəsində keçmişdi. Odur ki, o, yalnız türklərə güvənirdi və ordusu da türklərdən ibarət idi. Təsadüfi deyil ki, sözügedən xəlifənin saray şairi Əli ibn Cəhmə onu “ox atmaqda cəld olan 20 min türkün xidmtində durduğu imam” kimi vəsf etmişdir. Bu barədə F. M. Əsədov özünün “Ərəb mənbələri erkən orta əsrlər türkləri barədə” adlı kitabnda yazır:

“Türk hərbi komandanlar xilafət ordusunda çox erkən vaxtlardan xidmt etməkdə idilr. Dövrümüzədək Əl – Mənsurun (754 - 775) hərbi komandanı olmuş Həmmad ət – Türki və Əl – Məhdinin (775 – 785) xidmətində olmuş Mübarək ət – Türki və digərlərinin adı çatmşdr. Türk hərbi hissələrinin yaradılması və geniş istifadə edilməsini xəlifə Əl – Mütəsimin adı ilə bağlayırlar. Əl - Mütəsimin türk qvardiyasının nüvəsi, çox güman ki, Əl – Məmunun hakimiyyəti illərində təşkil edilmişdi... Əl – Mütəsimin taxta oturmasından sonra (833 -842) türk qvardiyası xəlifəyə ən yaxın hərbi qüvvəyə çevrilir...

Türk qvardiyasının ölkənin hərbi gücündəki rolu artdqca, türk ordu əmirlərinin də nüfuzu artırdı. Məsələn, xəlifə Mütəsim şəxsən Məhdi bin Əlvana qarşı müstəqil hərbi əməliyyatlar aparmış Aşinası böyük hörmətlə öz yanında oturtmuş və onun başına zəfər çələngi taxmışdı. Xəlifə Əl – Vasiqin dövründə türk əmirlər xilafətin böyük əyalətlərinin canişinlərinə çevrildilər. Elə sözügedən Aşinas xəlifə sarayının qapısından xilafətin ən qərbdəki torpaqlarna qədərki ərazilərin hakimi təyin edilmişdi. Başqa bir türk hərbi əmiri İtaxa Xorasan və Sind verilmişdi”.

Bütün xilafət ordusuna türk komandanlar başçılıq edirdilər. Mütəsimin hakimiyyəti dövründə bir çox türk, ilk növbədə də oğuzlar könüllü surətdə və kütləvi şəkildə İslamı qəbul etməyə başlamışdılar ki, bu da Babəkin işini çətinləşdirirdi. Üsyançıların sırası daralırdı. Üstəlik də üsyanı yatırmaq üçün göndərilən qoşunlara Buğa əl-Kəbir, Əbu Sac Dəvdad və Afşin kimi müsəlman türk sərkərdələr başçılıq etməyə başlamışdılar. Müsəlman ordusunun əsgərləri də öncələr olduğu kimi ərəb yox, türk idilər. Bu məsələni kökündən dəyişirdi. Odur ki, üsyanı yatırmaq mümkün oldu və Babək qətl edildi. Azərbaycanın cənubu da, şimalı da tez bir zamanda müsəlmanlaşdı.