Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

Bu hadisənin son dərəcə böyük tarixi əhənmiyyəti var idi. Ölkənin bütünləşə bilməsi üçün etnik birlik yanında dini birliyə də ehtiyac vardı və bu birliyi məhz İslam təmin etdi. Ərəblərin ilk dövrlərdə soy və boy fərqi qoymadan bütün qeyri – müsəlman türkləri bir adla adlandırması da ümumi türk şüurunun yaranmasında önəmli rol oynamışdır.

Nizami Xudiyev haqlı olaraq yazır:

“İslam dininin qəbulu təkcə Azərbaycanda deyil, ümumən türk dünyasında təbəddülat yaradır. Mərkəzi (Orta) Asiyada, Ural – Volqa boyunda, Qafqaz – Kiçik Asiyada islam türk xalqlarının yeganə dini olur və onların mədəniyyətindəki etnik ümumiliyi funksional ümumiliklə tamamlayır. İslamın əsas müddəaları qədim türk (Tanrı) dininin əsas müddəaları ilə uyğun gəlir. Bu tipoloji oxşarlıq türklərə islamı nisbətən ağrısız qəbul etməyə imkan verir.”

Qeyd etmək lazımdır ki, İslam Xilfətinin yaranmasından bir müddət sonra Ərməniyyənin mövcudluğuna son qoyulmuş və onun ərazisi Azərbaycana qatılmışdı. Həmin ərazi 1514 – cü ilədək, yəni məşhur Çaldıran döyüşünə qədər Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qalmış, həmin dövrdən isə Osmanlıların əlinə keçmişdi və bu gün Türkiyənin tərkibindədir.

Babək üsyanının yatırılmasından sonra Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində Xilafətə tabe olan və Bağdaddan idarə edilən bir neçə inzbati qurum yarandı ki, Azərbaycan tarixşünaslığında onlar yanlış olaraq ayrıca və hətta müstəqil dövlət kimi təqdim edilir. Məsələn, Şirvanda, xəlifə tərəfindən buranın ilk məliyi təyin edilmiş ərəb Heysəm ibn Xalidin nəvəsi Yəzid ibn Məzyəd tarixə çox-çox sonralar Şirvanşahlar dövləti kimi düşəcək inzibati qurumun əsasını qoymuşdu. Azərbaycanın Kürdən şimaldakı topaqlarında bərqərar olan bu inzibati ərazinin hakim sülaləsi Məzyədilər adlanırdı.

Ölkənin Kürdən cənubda yerləşən torpaqları isə xəlifə tərəfindən Əbu Sac Dəvdada verilmişdi. O buna Babəkə qarşı döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlığa görə layiq görülmüşdü. Babəki əsir edib Afşinə təhvil verən bıyük islam sərkərdəsi kimi çox məşhur idi. Müsəlman türk idi. O, Ərdəbili özünə paytaxt etmişdi. Əbu Sac və övladları 889 - cu ildən 942-ci ilə qədər Ərdəbil ətrafı torpaqlarımızın hakimi olmuşdur. 942 - ci ildə Saciləri başqa bir müsəlman türk sülaləsi – Salarilər əvəz etdi (bu sülalənin ərəb mənşəli olduğunu yazanlar da var, fəqət onların arqumentləri inandırıcı deyil). Kür və Araz arasındakı torpaqlarımız isə Şəddadın əlinə keçdi. Təbriz və ətrafına isə ərəb mənşəli olduğu ehtimal edilən Rəvvadilər başçılıq edirdilər. Eyni dövrdə Tiflisdə də başqa bir əmirlik qurulmuşdu. Bu hal Səlcuqluların tarix səhnəsinə çıxışına qədər (Xl əsr) davam etdi.

Məlumat üçün bildirək ki, təkcə Azərbaycan ərazisi deyil, xilafətin bütün ərazisində eyni hal mövcud idi. Onun bütün ərazisi müxtəlif sərkərdələr arasında bölüşdürülmüşdü. Sərkərdələrin çoxu türk mənşəli idilər. Məsələn Misir və Suriyada da türk hakim hökm sürməkdə idi və bu iki ölkə ingilis işğalına qədər əsrlərcə türk sülalələri tərəfindən idarə edilmişdir. Əslində Mütəsimin dövründən başlayaraq xilafətin gerçək hakiminə türk komandanlar çevrilmişdilər. İş o yerə çatmışdı ki, türklər istədikləri adamı hakimiyyətdən yıxır, yerinə isə istədiklərini xəlifə edirdilər. F. M. Əsədov mövzu ilə bağlı yazır:

“Türklər tərəfindən qətlə yetirilən xəlifə Əl – Mütəvəkkilin (847 -861) ölümündən sonra, ərəb müəlliflərinin özlərinin etirafına görə, türklər dövlətin və xəlifələrin talelərinin hakiminə çevrilirlər. Onlar dinin hökmlərinə əsaslanmadan və müsəlmanlarla məsləhətləşmədən istədiklərini taxta çıxarmağa, istədiklərini isə taxtdan salmağa başlayırlar. Hətta o dövrdə belə bir lətifə də geniş yayılmışdı: Münəccimdən xəlifə Mütəəzzənin neçə il yaşayacağını və hökm sürəcəyini soruşurlar, o, isə cavab verir ki, türklər nə qədər istəsələr, o qədər”.

Səlcuqluların tarix səhnəsinə çıxışı ilə xilafətin Nil çayına qədər olan bütün ərazisi oğuz türklərinin əlinə keçdi. Azərbaycanı və İraqı öz imperatorluqlarının mərkəzinə çevirən Səlcuqlular onlara qədər, formal da olsa, həm dini, həm də dünyəvi hakimiyyəti əllərində cəmləmiş xəlifələrin dünyəvi hakimiyyətlərini əllərindən aldılar. Onlarda sadəcə dini hakimiyyət saxlanıldı.

Səlcuqlular Ön Asiyanın hakiminə çevrilməmişdən öncə Türkmənistan və Xorasan ərazisində yaşayırdılar. Onların mənşəyi barədə Əbülqazinin “Türkmənlərin şəcərəsi” kitabında bunlar yazılmışdır:

“Səlcuqluların “Biz türkmənik, biz sizin qardaşınızıq” elanının nə elə, nə də xalqa xeyri oldu. Onlar hökmdar olana qədər “Biz türkmənlərin kınığ uruğundanıq” deyirdilr. Hakimiyyətə gəldikdən sonra isə “Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) oğlu, Keyxosrovdan (Kiaksardan, Kööskaradan) qaçaraq, türkmənlərin kınığ böyuna sığındı, o, həmişəlik onların içində qaldı. Biz onun nəslindənik, biz Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) nəsliyik” – dedilər.”

Bu məlumatdan göründüyü kimi, Səlcuqlular Alp Ər Tonqanın soyundan idilər. Təbii ki, oğuz idilər. Belə hesab edilir ki, onların hakimiyyəti dövründə oğuz türkcəsinin Azərbaycanda ümumxalq dilinə çevrilməsi prosesi bütünlüklə tamamlandı. Lakin bu, tam doğru fikir deyildir. Çünki Xlll əsrdə Azərbaycanda qələmə alınmış İbn Mühənnanın “Tərcümani farsi, türki və moğoli” adlı lüğətdən də göründüyü kimi, Səlcuqluların müəllif tərəfindən “türkmən dili” adlandırılan dili oğuz türkcəsinin bir şivəsi olsa da, müəllifin “bizim ölkənin türkcəsi” adlandırdığı Azərbaycan şivəsindən fərqlənmişdir. Bu isə Azərbaycan türkcəsinin lV – Vlll əsrlərdə formalaşdığını və Vlll əsrdə artıq ümumxalq dilinə çevrildiyini söyləyən görkəmli Azərbaycan dilçisi Dəmirçizadənin haqlı olduğunu sübut edir. Belə olmasa idi, X əsr ərəb müəllifləri vahid “azəri” (azərbi, Azərbaycan) dilindən söz açmazdılar. Elə bu səbəbdəndir ki, siyasi səhnədə Səlcuqluları əvəz edən Elxanlılar, daha sonra isə Çobanlılar və Cəlairlər dövrlərində uyğur (xaqaniyyə) türkcəsi rəsmi dövlət dili olsa da, onların hakimiyyəti illərində Azərbaycanda yaranmış bütün ədəbi əsərlər məhz oğuz türkcəsində yazılmışdır. Görkəmli Azərbaycan dilçisi İbn Mühənna isə özünün məşhur lüğətində Azərbaycan türkcəsini “bizim türkcə”, yəni Azərbaycan türkcəsi, Səlcuqluların danışdıqları şivəni “türkmən dili”, uyğur türkcəsini isə “moğol dili” və ya “Türküstan türkcəsi” adlandırmışdır. Azərbaycan türklərinin şivəsi Səlcuqluların danışdıqları türkmən (təmiz oğuz) şivəsindən qıpçaq və qismən də uyğur türkcələrinin xüsusi qat təşkil etməsi ilə fərqlənir.

Bütün bu qlobal dəyişiklikərin və misilsiz renesansın kökləri İslamın tarix səhnəsinə çıxışı ilə bağlı idisə, Səlcuqlularn Tarixin üfüqündə görülməsi ilə bütün bölgədə və hətta, demək olar, bütün dünyada misli görünməmiş ikinci geosiyasi inqilab baş verdi. Xl əsrin ortalarında İslam Xilafətinin tərkib hissəsi olan Azərbaycanın Şəddadilər, Rəvvadilər və Şirvanşahlar arasında siyasi çəkişmələr meydanına çevrildiyi bir dövrdə gözlənilmədən haradansa Alp Ər Tonqanın övladları – Səlcuqlular peyda oldular.

Köklərinin eyni zamanda Oğuz xanın nəvəsi Kınıq bəyə qədər uzandığı hesab edilən türkmən – oğuz mənşəli Səlcuqlu sülaləsi adını Dudaq bəyin oğlu Səlcuq bəy Sübaşının adından almışlar. Sülalənin soy babası olan Səlcuq bəy, deyilənlərə görə, bir əsrdən çox ömür yaşamış, islamı qəbul etdikdən sonra bu dinin bütün türklər arasında yayılması üçün əlindən gələn hər şeyi etmişdir.

Bu sülaləni “Türk tarixini oluşduran bir neçə xanədandan biri “ adlandıran Yeni Türk Ensuklopediyasının lX cildində, 3470 – ci səhifədə bunlar yazılmışdır:

“Səlcuqoğulları, eyni zamanda, İslam tarixi baxımından ələ alınarsa, Əməvi və Abbasilərdən sonra İslam tarixinin üçüncü böyük imperatorluq xanədanıdır. İslam tarixində ərəb üstünlüyü dövrünün sonu və Türk hakimiyyəti dövrünün başladığıcıdır. Xl əsrdən XX əsrə qədər İslam aləmində Türk üstünlüyünü təmin edən və ya başladan və öncüllüyünü yapan Səlcuqlulardır. Zəifləmiş və müdafiyəyə keçmiş İslamın təərrüz gücünü canlandrmışlar. Anadolunu İslam aləminə qazandıraraq tarixin seyrini dəyişmş və Osmanlı cahan dövlətinin uzaq təməllərini atmışlar. Səlcuqlular olmadan Osmanlını düşünmək belə mümkün deyildir.”

Heç bir mübaliğəyə yol vermədən eyni sözləri Azərbaycan imperatorluğu haqqında da söyləmək olar. Yəni tərəddütsüz və tam əminliklə söyləmək olar ki, Səlcuqlular Azərbaycan imperatorluğunun tarix səhnəsinə çıxması üçün optimal təməl yaradanlar olmuşlar və İldəgizlərin Xll əsrdə əsasını qoyduqları Azərbaycan səltənətini onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyildir.

Sözügedən ensiklopediyada daha sonra deyilir:

“...(Səlcuqoğulları) Abbasi xəlifəliyini İslam birliyinin simvolu kimi qorumuş, fəqət xəlifələrə dünyəvi iqtidar (hüququ) tanımamışlar, səltənəti bütünlüklə öz əllərinə almşdılar. İslam aləmini içəridən parçalayan şiə qiyamlarına və (şiələrin xilafətdəki üstün vəziyyətlərinə) son qoymuşlar, sünni məzhəbinin qalib gəlməsini təmin etmiş və bugünkü məzhəblər coğrafiyasının ana cizgilərini müəyyən etmişlər. Hənəfi məzhəbini ən yayğın məzhəb halına gətirmişlər.”

Məlumat üçün bildirək ki, bu gün Azərbaycan və Xorasan türklərinin, eləcə də İranda yaşayan digər türklərin şiə olan hissəsi dışında bütün müsəlman türklər sünni – hənəfi məzhəbindəndirlər. Səfəvilərin Azərbaycan imperatorluğunda iqtidara gəlməsinə və şiəliyi qılıncla, zor gücünə yaymasına qədər Azərbaycan türkləri də bu məzhəbin mənsubları idilər. Lakin bu məzhəbin coğrafiyasının bəlirlənməsini bütünlüklə Səlcuqluların ayağına bağlamaq doğru deyildir. Bu işdə Səlcuqluların ilk dövrlərdəki əsas rəqibləri olan Qaraxanlıların rolu onlardan heç də az olmamşdır. Osmanlıların xidmətini də unutmaq olmaz.

Səlcuqluların İslam dünyasına gətirdikləri yeni, dünyəvi idarəçilik üsulu Əyyubilər, Məmlüklər kimi sonrakı türk dövlətləri və eləcə də Sultan Səlimə qədər Osmanlı dövləti üçün bir örnək olmuşdur. Bu baxımdan Şah İsmayla qədərki Azərbaycan imperatorluğu da istisna deyildi. Yəni Azərbaycan imperatorluğu istər İldəgizlərin, istər Hülakülərin, istərsə də Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların iqtidarları dövründə eyni prinsiplərlə idarə edilmişdir. Lakin Səlcuqluların bu tutumu heç də anti – din mahiyyəti daşımamışdır. Əksinə, bu sülalənin mənsubları Əyyubilərlə birlikdə İslam dünyasını xristian Avropanın xaçlı yürüşlərindən qəhrəmancasına və fədakarlıqla müdafiə etmişlər.

Səlcuqluların ümumtürk tarixi qarşısındakı ən böyük xidmətlərindən biri də ən azı Oğuz xan və kutilər dövründən başlayaraq Ön Asiyanın əsas etnik ünsürlərindən biri olmuş yerli oğuzları və digər türk soy və boylarını ərəbləşmək təhlükəsindən qurtarmaları və Oğuz xan və Alp Ər Tonqa dövrünün siyasi və geosiyasi ruhunu yenidən dirçəltmələri və canlandırmaları idi. Onlar farsların taleyində də misilsiz rol oynamış, tarixi İran (Əfqanıstan və indiki Tacikistan) ərazisində formalaşan və ən parlaq nümayəndəsi Əbülqasim Firdovsi olan dəri (yeni fars) dilini indiki İran ərazisində hakim vəziyyətə gətirmişdilər. Bununla da geniş bir bölgədə hegemon olan ərəb dili və kültürü qarşısında yeni fars dilinin simasında alternativ bir kültürün bərqərar olmasını təmin etmişdilər. Bundan öncə isə farsların böyük əksəriyyəti elm aləmində “pəhləvi dili” adlanan tat (orta fars) dilində danışırdılar.

Azərbaycan sovet tarixşünaslığında belə bir mövqe hakim idi ki, guya Azərbaycan Səlcuqluların dövründə türkləşmişdir və ondan öncə Azərbaycanda türklər ya heç yaşamamış, ya da çox azsaylı olmuş və əhəmiyyətli rol oynamamışlar. Bir vaxt siyasi məqsədlərlə Kremldə işlənib hazırlanmış bu konsepsiyanın Azərbaycanda bu gün, demək olar ki, tərəfdarı qalmayıb. Maraqlıdır ki, eyni fikir Atatürk Türkiyəsində də uzun müddət təbliğ edilmişdir. Qurucusu Atatürk olan Türk Dil və Tarix Qurumu tərəfindən müdafiə və təbliğ edilən bu konsepsiya Kremldə işlənib hazırlanmış konsepsiyalarla eynilik təşkil edən yeganə konsepsiya deyildir. Bu qurum da eynən əski Sovetlər Birliyində və bu günkü Rusiyada olduğu kimi, türk tarixinin guya hunlarla başladığını, türklərin ata yurdlarının guya Altay olduğunu və Səlcuqlulardan öncə Anadoluda türklərin olnadığını müdafiə və təbliğ etməkdədir. Təsadüfi deyil ki, içindən sitatlar gətirdiyimiz ensiklopediyada həqiqətlə heç bir əlaqəsi olmayan bu sözlər də qeyd edilmişdir:

“...(Səlcuqoğulları) Türklugü bir Orta Asiya kavmi olmakdan kurtarıb ilk defa açık denizlere, Akdenize, Karadenize, Hind Okyanusuna çıkarmışlar, Batı Türklügünü, Türkiyə Türklügünü oluşdurmuşlardır.”

Eyni ensiklopediyanın yazdığına görə, Azərbaycanın bir türk ölkəsi halına gəlməsi də guya Səlcuqlularn adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu fikir artıq köhnəlmiş və əsassız fikir hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, 1994 – cü ildə akademik Ziya Bünyadov, AMEA – nın müxbir üzvləri Teymur Bünyadov və Əliyar Səfərli, eləcə də tarix elmləri doktoru, professor Yusif Yusifovun redaktəsi ilə dərc edilən “Azərbaycan tarixi” kitabında məsələ ilə bağlı fərqli mövqe sərgilənmişdir:

“Xl əsrin əvvəllərində oğuzların bir hissəsi Səlcuğun varislərinin başçılığı ilə Xorasan tərəfdən Yaxın Şərq ölkəlrinə, digər hissəsi Xəzərin şimalndan keçməklə Şərqi Avropaya və Balkan yarımadasına yayıldı. Azərbaycana gəlmiş Səlcuqlular yerli türklərlə eyni dil yaxınlığına malik idilər. Tarixi həqiqətdir ki, Azəbaycanın ən qədim və ilk sakinləri türk tayfaları idi. Geniş ərazidə yaşayan türklər vaxtaşırı yerdəyişməyə məruz qalırdılar.”

Qeyd etdiyimiz kimi, Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Partatua, Əfrasiyab) soyundan sayırdılar və özlərinin dediyinə görə, onlar Maday (Midiya) hökmdarı Keyxosrovun (Kiaksar, Kööskara) təqiblərindən yaxa qurtarb Xəzərin şərqinə köç edən Alp Ər Tonqanın övladlarından birinin soyundan idilər. Bu barədə məlumat verən Əbülqazi söhbətin böyük Turan hökmdarının hansı oğlundan getdiyini bildirməmişdir. Alp Ər Tonqanın oğullarından Barsğan və Barmanın adlarını və onların öz adları ilə adlandırdıqları şəhərlər saldırdğını Mahmud Kaşğarlı sayəsində öyrənmiş oluruq. Bu barədə o bunları yazmışdır:

“Barsğan. Əfrasiyabın oğlunun adıdır. Barsğan şəhərini də o qurmuşdur. Bu şəhər Mahmudun atasının şəhəridir...

Yanqu. Barman qəsəbəsinə axan böyük çayın adıdır. Bu qəsəbəni Əfrasiyabın oğlu həmin çayın kənarında saldırmışdır. Barman adı bu qəsəbənin banisindən qalmışdır. Rum ölkəsinin adı da belədir.”

Təbii ki, bu məlumatlardan Səlcuqluların Alp Ər Tonqanın hansı oğlunun soyundan olduqları anlaşılmır. Üstəlik də Herodotun verdiyi məlumatlardan bu böyük hökmdarın Maday (Madiy) adlı başqa bir oğlunun da varlığı məlumdur. Lakin Mahmud Kaşğarlının söylədiklərindən Azərbaycandakı Qəzvin, Orta Asiyadakı Barsğan, Barman, eləcə də Alp Ər Tonqanın özünün saldırdığı Barçuq və s. şəhərlərin coğrafi mövqeyi böyük Turan (Türküstan) xaqanının və onun övladlarının fəaliyyət arealı barədə geniş təsəvvür yaradır. Bu təsəvvür orta fars dilindəki kitablar sayəsində daha da genişlənir. Həmin kitablardan Alp Ər Tonqanın Xorəzm, Xorasan və Azərbaycanda bir çox şəhərin, o cümldən Azərbaycandakı Gəncə şəhərinin əsasını qoyduğu bildirilir. “Avesta”da “Turyana”, orta fars mənbələrində bəzən “Turestan”, bəzən isə “Türküstan”, “Şahnamə”də “Turan”, “Kitabi – Dədə Qorqud”da isə “Türküstan” adlandırılan bu əraziyə ən azı Azərbaycan, Orta Asiya və Xorasanın daxil olduğunu tam qətiyyətlə söyləyə bilərik.

Məlum olduğu kimi, qədim yunanlar oğuzları “iskit” (skuz, işquz, İç Oğuz) adlandırırdılar. Fəqət bu xalq Karpatlardan Çin səddinə qədər uzanan bütün Türk dünyasının hakiminə çevrildikdən sonra bu ad bütün türklərin ümumiləşdirici adı kimi işlənmişdir. Odur ki, oğuz mühitinin böyük Türk dünyasının (Böyük Türküstanın) hansı parcasını əhatə etdiyini dəqiq müəyyənləşdirmək çox çətindir.

Səlcuqluların soy kökləri baxımından Alp Ər Tonqanın oğullarından Barmanla bağlı olduqlarını ehtimal etmək olar. Çünki onun Orta Asiyada eyni adlı qəsəbə saldığını bildirən Mahmud Kaşğarlı Rum ölkəsinin, yəni Anadolunun da eyni adla adlandığını bildirir. Nəzərə alsaq ki, Mahmud Kaşğarlının dövründə Səlcuqlular artıq Anadolunun şərqinə sahib olmuşdular, “Barman” adını da Anadoluya məhz onların şamil etdiyini və bunu ulu əcdadlarnın şərəfinə etdiklərini düşünmək olar. Fəqət bunu sübut etmək üçün əsaslı dəlillərə ehtiyac var.

Səlcuqluların X əsrin sonlarına qədər Xəzər dənizi ilə Aral gölü arasında yaşadıqları, Qəznəli Sultan Mahmudun 1009 – cu ildə çıxartdıqları üsyanlar səbəbi ilə onları Xorasana sürgün etdiyi, başçıları Mikayıl bəyi və İsrail bəyi həbsə saldırdğı məlumdur. Mənbələrin yazdığna görə, burada da sakit oturmayan bu soyun üzvləri Səlcuqun nəvələri Toğrul bəy, İbrahim Yanal, Çağrı bəy, Davud, Musa Yabqu Kolyan və başqalarının başçılığı altında türkmənləri də öz ətrafında birləşdirərək yenidən üsyan qaldırdılar. Tədricən üsyançıların əsas liderinə çevrilən Toğrul bəy 1038 – ci ildə Nişapur şəhərini ələ keçirə bildi. O burada sultan titulunu qəbul etdi və iki il sonra Dandənəkan yaxınlığında Qəznəli Sultan Məsuda qalib gələrək, bütün Xorasanın hakiminə çevrildi.

Səlcuqlular Xorasanı rəqibləri Qəznəlilərdən təmizlədikdən sonra səltənətlərini genişləndirmək və yenidən ulu babalarının yurduna – Azərbaycana sahib olmaq məqsədi ilə üzlərini qərbə çevirdilər. 1045 – ci ildə Həmədanı, ardınca 1050 - ci ildə Əcəm İraqınn paytaxtı İsfahanı ələ keçirərək bu şəhəri özlərinin yeni paytaxtı elan etdilər. 1950 – ci ilin ortalarında Azərbaycanın içlərinə yönəldilər. Azərbaycanda hakimləri olan Vəhsudan Rəvadi və Şavir (Savir) Şəddadi yerli əhalinin Sultan Toğrula olan rəğbətini görüb, onu qiymətli hədiyyələrlə qarşıladılar və müqavimətsiz tabe oldular. Bundan sonra Toğrul üzünü Şərqi Anadoluya tutdu. Buranı da heç bir müqavimətə rast gəlmədən öz tabeçiliyinə keçirdi. 1055 – ci ildə İslam Xilafətinin paytaxtı Bağdadı tutdu.

Səlcuqlular tədricən Aral gölündən Aralıq dənizinə qədər, Dərbənddən Kəngər (Fars) körfəzinə qədər geniş bir ərazinin sahibinə çevrildilər. Səltənətin ərazisi təqribən qədim Part (Parfiya – Arsaklar) imperatorluğunun ərazisinə bərabər idi. Səlcuqlular da Arsaklar kimi indiki Türkmənistandan çıxmışdılar və eynən onlar kimi Həmədanı özlərinə paytaxt etmişdilər. Azərbaycan Səlcuqlu səltənətinin mərkəzi durumuna gəlmişdi.

Beləcə, Azərbaycanın böyük bir səltənətə, yəni imperatorluğa çevrilməsi üçün geosiyasi zəmin hazırlanmış oldu. Sultan Alp Arslanın Malazgirtdə Bizans qoşunları üzərində qazandığı tarixi zəfərdən sonra Anadolunun bütün şərqi Səlcuqlu imperatorluğuna birləşdirildi. Sultan Məlikşahın dövründə səltənət özünün çiçəklənmə dövrünə daxil oldu. Sultan Səncərin (1118 – 1157 – ci illər) dövründə isə dövlət bir neçə yerə parçalandı.

AZƏRBAYCANÇILIQ MƏFKURƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN TÜRK – İSLAM

RENESANSI
Xll əsrdə Azərbaycanın tarixində mühüm rol oynamış sülalələrdən biri də əslən yerli müsəlman qıpçaqlardan olan Şəmsəddin İldəgizin qurduğu İldəgizlər (Eldənizlər, Atabəylər) sülaləsi idi. İldəgizlər siyasət səhnəsinə Səlcuqlu şahzadələrinin atabəyləri (qəyyumları) kimi çıxış edərək daxil olmuşdular. Bu üzdən onlara Atabəylər də deyilir. Səlcuqlu sultanlarının adından bu böyük imperatorluğun mərkəzi əyaləti olan Azərbaycanın faktiki hakimləri rolunda çıxış edən İldəgizlər Qızıl Arslanın dövründə, daha dəqiq desək, 1191 – ci ildə Azərbaycanı müstəqil dövlət və səltənət (“səltənət” ərəbcə imperiya, yəni imperatorluq deməkdir) elan etdilər. Qızıl Arslan sultan titulunu qəbul etdi. “Sultan” ərəb dilində imperator deməkdir və fars dilindəki “şahənşah” və türk dilindəki “xanlar xanı” və “xaqan” kəlmələrinin qarşılığıdır.

Bu fakt artıq Xll əsrdə azərbaycançılıq şüurunun yaranmış olduğuna dəlalət etməkdədir. Hətta mənbələrdən bu məfkurənin yaradıcısının və qızğın təbliğatçısının adı da məlumdur. Bu, Bağdadın “Nizamiyyə” Universitetində Azərbaycan tarixindən mühazirələr oxuyan və bu yolla azərbaycançılıq ideyalarını yaymaqla məşğul olan Musanna oğlu Fəxrəddin Fəzl İsmayıl Təbrizli (1185 – ci ildə vəfat etmiş və Təbrizdə dəfn edilmişdir) idi.

İldəgizlər sülaləsinin banisi İldəgiz Arandan olan xristian bir qıpçaq (alban) ailəsində doğulmuş, uşaqlıqdan qul kimi bir neçə dəfə bazara çıxarılmış, satılaraq əldən - ələ keçmişdi. Nəhayət, tale onu Sultan ll Toğrulun sarayına gətirib çıxardı. Burada o, İslamı qəbul etdi və azadlıq əldə etdi. Müsəlman olduqdan sonra adının qarşısına Şəmsəddin adı əlavə olundu. O, öz fitri istedadı və yüksək əxlaqı sayəsində sultanın və arvadı Möminə xatunun rəğbət və himayəsini qazanaraq, əmir rütbəsinə qədər yüksəldi. Sultan etimad göstərərək 1135 – ci ildə onu oğlu Arslan şahın atabəyi təyin etdi. Toğrulun ölümündən sonra yerinə sultan olan Məsud, Şəmsəddini Möminə Xatunla evləndirdi. Bu izdivacdan Azərbaycanın gələcək hakimi Məhəmməd Cahan Pəhləvan və sultanı Qızıl Arslan dünyaya gəldilər.

Sultan Məsud Aranı iqta şəklində Şəmsəddin İldəgizə bağışladı və 1136 – cı ildə onu Bərdəyə göndərdi. Bunun əsas səbəbi onun atabəyi olduğu Arslan şahı siyasi proseslərdən uzaqlaşdırmaq idi. Fəqət sultanın hesabı özünü doğrultmadı. Şəmsəddin İldəgiz Azərbaycanın müxtəlif əmirləri ilə gizli əlaqələr quraraq onlarla ittifaq yaratdı. Beləcə, Azərbaycan imperatorluğunun yaradılması istiqamətində güclü zəmin hazırlanmış oldu. O dövrdə Səlcuqlu imperatorluğunun paytaxtı Azərbaycanın qədim Həmədan şəhəri idi və dövlət onsuz da Azərbaycandan idarə edilirdi. Yəni Azərbaycan səltənətin mərkəzi durumunda idi

Həmin dövrdə Səlcuqlu şahzadələri arasında hakimiyyət uğrunda ciddi mübarizə gedirdi. Bundan istifadə edən Şəmsəddin İldəgiz 1160 – cı ildə Həmədana hücum edərək, onu ələ keçirdi və Arslan şahı taxta oturtdu. Fəqət xəlifə Arslan şahı sultan kimi təsdiq etməkdən imtina etdi. 1161 – ci ildə Həmədan yaxınlarnda Səlcuqlu qoşunlarını məğlub etdikdən sonra Şəmsəddin İldəgiz Səlcuqlu dövlətinin faktiki hakiminə çevrildi. Reyi (Tehranı) iqta şəklində oğlu Cahan Pəhləvana verdi, onu hacib, yəni vəzir vəzifəsinə qoydu, digər oğlu Qızıl Arslanı isə ordunun əmiri təyin etdi. Arslan şah onun əlində sadəcə bir marionetka idi. Ziya Bünyadovun haqlı olaraq yazdığı kimi, gerçək hökmdar Şəmsəddin İldəgiz idi. Əmrləri o verir, iqta torpaqlarını o paylayr, dövlət xəzinəsinə o, nəzarət edirdi.

Azəbaycan tarixşünaslğında qəbul edilmiş tezisə görə, 1136 – 1160 – cı illər Azərbaycan – İldəgizlər dövlətinin təşəkkül dövrüdür. Bu dövrü inkubasiya dövrü adlandrmaq daha doğru olar. Çünki 1161 – ci ildə Arslan şahın taxta çıxarılması ilə İldəgiz imperatorluğun de – fakto hakiminə çevrildi. Ziya Bünyadov haqlı olaraq yazır:

“Atabəy Eldəniz (İldəgiz) əsl hökmdar idi. Əmrləri o verir, iqta torpaqlarını o paylayır, dövlət xəzinəsinə o nəzarət edirdi. Sulan Arslan şah Toğrul oğlunun ancaq adı hökmdar idi.”

Sultan Arslan şah və Şəmsəddin İldəgizin hakimiyyətinin ilk ilində, yayda Yuxarı Aranın (bugünkü Gürcüstan ərazilərinin) xristian qıpçaq xanı lll Georgi (mənbələrdə o, gah gürcülərin, gah da abxazların hökmdarı adlandırılır) 30 minlik qoşun ilə Dəbil şəhərlərinə gəldi, şəhəri qarət edib, 10 mindən artıq kişini qətlə yetirdi. Qadınları əsir alıb, lüt – üryan etdi, əsir kimi özü ilə apardı. Büün bunlar barədə məlumat verən İbn Əsir bu halın gürcü qadınlarının ərlərinə qarşı üsyanına səbəb olduğunu yazmaqdadır.

Georginin bu vəhşiliyinə qarşılıq olaraq, Şəmsəddin İldəgiz 1163 – cü ilin yanvarında 50 minlik bir qoşunla onun nəzarətində olan torpaqlara hücuma keçdi, bir ay çəkən döyüşdən sonra büün xrisian qoşunlarını darmadağın etdi. Georgi canını güclə qurtararaq, dağlara qaçdı. Müsəlmanlar çox sayda əsir və qənimtlə geri döndülər. Fəqət baş verənlər lll Georgiyə dərs olmadı, o, Şəmsəddin İldəgizin başının daxili üsyanları yatırmağa qarışmasından istifadə edərək, 1164 və 1166 – cı illərdə iki dəfə müsəlman ərazilərinə soxuldu, qətllər və talanlar törətdi. Bu yürüşlərdən ən çox Gəncə ziyan gördü.

Hər iki halda xristianların hücumlarını dəf etməyi bacaran Şəmsəddin İldəgiz, nəhayət, 1174 – cü ildə xristianlara qarşı genişmiqyaslı hücuma keçdi. Bu hücumun nəticələri barədə mənbələrin birində belə yazılıb:

“Abxazlar darmadağın edildi, müsəlmanlar elə bir qələbə çaldı ki, beləsini kimsə xatırlaya bilmirdi”.

Növbəti il, yəni 1175 – ci ildə Şəmsəddin İldəgiz, ardınca isə Sultan Arslan şah vəfat etdi. Taxta Arslanşahın 7 yaşlı oğlu lll Sultan Toğrul keçdi. İldəgizin böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan sultanın atabəyi təyin olundu və o, atasının yerinə, faktiki olaraq, imperatorluğun gerçək hakiminə çevrildi.

Səlcuqlar İmperatorluğu, əslində, artıq bir neçə yerə parçalanmış və onun yerində bir neçə dövlət yaranmışdı: Azərbaycan sultanlığı, Anadolu (Konya) sultanlığı, Misir-Suriya sultanlığı və Xarəzmşahlar sultanlığı. Bütün vu dövlələr de – fakto müsəqil olsalar da, de – yure hələ də vahid imperatorluğun tərkib hissəsi sayılırdılar. Azərbaycan sultanlığı onların ən qüdrətlisi idi.

Cahan Pəhləvanın dövründə üsyançı xristianlar bütünlüklə ram edildi, Xorəzmşahlar, İraq və Konya sultanları onunla hesablaşmağa məcbur oldular. Ölkədə sülh və sabitlik hökm sürməyə başladı. Yalnız Misir – Suriya sultanı Səlahəddin Yusiflə bəzi problemlər yaşanmaqda idi. 80 – ci ilin ortalarında münasibətlər daha da kəskinləşdi və vəziyyət müharibə həddinə gəlib çatdı. Cahan Pəhləvan 1185 – ci ildə Azərbaycan qoşununu qardaşı Qızıl Arslanın başçılığı ilə Mosula göndərdi, özü isə Axlata (Əhlətə) gəldi. Münaqişəni dinc yolla həll etmək mümkün oldu.

1186 – cı ildə Cahan Pəhləvan öldü, bununla da ölkədə saray çəkişmələri qızışdı. Daxili mübarizədən qalib çıxan Atabəy Qızıl Arslan hakimiyyətə sahib oldu. Cahan Pəhləvanın dul arvadı İnanc Xatun, lll Toğrul və bir çox əmirlər birləşərək Qızıl Arslana qarşı çıxdılar. Cahan şahın oğlanları da öz anasına qoşulmuşdular. Üsyançılara Xorəzmşah Təkiş də dəstək verirdi.

1188 – ci ildə Həmədan yaxnlarında üsyançılarla Qızıl Arslan üz – üzə gəldilər və bu döyüşdə Qızıl Arslan məğlub oldu. 1190 – cı ildə baş verən həlledici döyüş isə Qızıl Arslanın qələbəsi ilə bitdi və bu döyüşdə Sultan lll Toğrul və oğlu Məlikşah əsir düşdülər. Qızıl Arslan Toğrulu qandallayaraq Naxçıvan zindanına saldırdı. 1191 – ci ildə Qızıl Arslan özünü sultan, Azərbaycanı isə səltənət elan etdi. Beləcə, bu vaxta qədər de – fakto onsuz da müstəqil imperatorluq olan Azərbaycan həmin ildən bunu de – yure rəsmiləşdirmiş oldu. Fəqət elə həmin il Sultan Qızıl Arslan İnanc Xatunun təşkil etdiyi sui – qəsd nəticəsində öldürüldü.

İldəgizlər əslən qıpçaq olsalar da, oğuz əsilli sultanlarla qohum idilər, İslamı qəbul etmişdilər və yerli oğuzlar tərəfindən dəstəklənirdilər. Bunlar yivalar, beqdelilər, əfşarlar, qınıqlar, dügərlər və salurlar, əsasən də yivalar idilər. Odur ki, Azərbaycan səltənətinin qurucusu təkcə qıpçaqlar deyil, həm də oğuzlar idilər. Onların qurduqları səltənətə, yəni Azərbaycan səltənətinə Azərbaycanın Şirvanşahların əlində olan Kürdən şimaldakı torpaqları (Dərbəndə qədər) dışında bütün torpaqları, o cümlədən Qərbi Azərbaycan (bugünkü qondarma Ermənistan) və Borçalı, Tiflis, Cənubi Dağıstan, indiki İraqın şimalı, o cümlədən Mosul, Kərkük, Süleymaniyyə və Ərbil, Əcəm İraqı, Cənub - Şərqi Anadolu (əski Urartu ərazisi), Xuzistan, Fars, indiki İran Kürdüstanı, Kirman, Gilan, Mazandaran, Cənubi Türkmənistan, Sistan və Bəlucistan daxil idi. Şirvanşahlar dövləti isə bu imperatorluğun vassalı idi. Bir sözlə, imperatorluğun ərazisi təqribən əski Mahan (Manna) və Midiya (Maday) imperatorluqlarının əhatə etdiyi əraziləri əhatə etməkdə idi. Mənbələrdə “Azərbaycan səltənəti” (Azərbaycan imperatorluğu) ifadəsi ilk dəfə məhz İldəgizlərin dövründə işlənmişdir. Onun banisi isə yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qızıl Arslan idi. Fəqət bu imperatorluq çox kövrək idi.

Bu hadisənin daha bir tarixi önəmi onda idi ki, tarix boyu bir – biri ilə yola getməyən, daim çəkişən və döyüşən, ayrı - ayrı məzhəblərə qulluq edən yerli qıpçaq və oğuz türkləri ilk dəfə birlik nümüyiş etdirməyi və birlikdə Azərbaycanı böyük bir səltənətə çevirməyi bacarmışdılar. Azərbaycan xalqının əsas özəyini də çox – çox öncələr məhz bu iki türk soyu təşkil etmişlər. Nizami Cəfərov, haqlı olaraq, “Kitabi – Dədə Qorqud”dan başlayaraq Füzuliyə qədər Azərbaycan yazılı abidələrində qıpçaq sözləri ilə oğuz sözlərinin paralel işlənməsini (qıpçaq və oğuz: payız – güz, yaxşı – iyi, getmək – varmaq, aytmaq – demək, ata – baba, çöl – yazı, çağırmaq – oxumaq, etmək – qılmaq, vermək – sunmaq, doymaq – qanmaq, bayr – dışarı, çatdırmaq – ilətmək, isti – sıcaq, qabaq – qarşı) ikinci minilliyin ortalarında Azərbaycan etnik mədəni sistemində qıpçaq etnosunun ehtiva olunması ilə bağlayr.

Qızıl Arslanın qətlindən sonra Cahan Pəhləvanın arvadları və oğulları arasında hakimiyyət uğrunda yenidən mübarizə başladı. Vəziyyətdən istifadə edən İraq, Mosul, Rey, İsfahan, Yuxarı Aran (bugünkü Gürcüstan) və Şirvan əmirləri özlərini müstəqil elan etdilər. Hakimiyyəti ələ keçirən Sultan Əbu Bəkrin əlində sadəcə Azərbaycan torpaqları qaldı. Şirvan və Yuxarı Aran isə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yenidən müstəqilliklərini elan etmişdilər. Həmədan və ətraf bölgələr İnanc Xatunun oğlanları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömərin, Rey (Tehran) isə İnanc Xatunun öz əlində idi.

Qüteybə Xatun öldürülmüş Qızıl Arslanın barmağından sultahlıq tuğrasını (möhürünü) çıxararaq, oğlu Əbu Bəkrin barmağna taxmışdı. Əmirlərin əksəriyyəi onun hakimiyyətini tanımışdılar. 1192 – ci ildə Sultan Əbu Bəkr üsyankar qardaşları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömərin qoşunlarını Təbriz yaxınlarında darmadağın etdi. Döyüşdə məğlub olan Qutluq İnanc Xorəzmşah Sultan Təkişə sığındı. Əmir Əmiran isə Şirvana pənah aparıb, şirvanşah Axistanın yanında sığınacaq tapdı. Həmin il həbsdən azad edilən Sultan lll Toğrul Təbrizə hücuma keçdi. Lakin bir şey əldə edə bilmədi, amma o, Qutluq İnanca sadiq qüvvələrin üzərində qələbə çalaraq, Həmədanı ələ keçirməyi bacardı və yenidən sultanlıq taxtına oturdu.

1194 – cü ildə Təkişdən yardım alan Qutluq İnanc Sulan Toğrul üzərində qələbə çaldı və onu öldürdü. Nəticədə Həmdan Xorəzmşah Təkişin əlinə keçdi. Təkiş Səlcuqlular imperatorluğunu öz hakimiyyəti altında bərpa etmək arzusunda idi. Fəqət ölümü (1200 - cü il) ona bu planını gerçəkləşdirməyə imkan vermədi. Bundan sonra Həmədanı yenidən Azərbaycan sınırları daxilinə qaytaran Əbu Bəkr qardaşı Özbəyi Həmədan əmiri təyin etdi.

Atabəy Əbu Bəkr ölənə qədər, yəni 1210 – cu ilə qədər hakimiyyətdə qaldı. Həmin ildən sonra isə hakimiyyət qardaşı Özbəyə keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1210 – 1225) Azərbaycan Xorəzmşahların vassalına çevrildi və faktiki olaraq, müstəqilliyini itirdi. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, Əbu Bəkr xristian qıpçaq – gürcülərin ölkəni qarət etməsinin qarşısını almaqda aciz idi. Bu yürüşləri Yuxarı Aranı müstəqil dövlət kimi idarə edən və Tiflisdə oturan qıpçaq qızı Tamara təşkil edirdi.

Həmin dövr barədə Ziya Bünyadov yazır:

“Zəif iradəli Əbu Bəkr sələflərinin ənənələrini yaşada bilmədi. 20 illik hakimiyyəti dövründə təmsil etdiyi sülalənin nüfuzunu zəiflətdi, dövlətin süqutunun qarşısın ala bilmədi. Mənbələrdə deyildiyi kimi, onu dövlət işlərindən daha çox şəxsi istirahəti maraqlandırırdı. Onun vaxında xəzinəyə gələn ümumi gəlir xeyli azalmış və dövlətin iqtisadiyyatı sarsılmışdı. Əbu Bəkrin ölümündən sonra hakimiyyətə qardaşı Atabəy Özbək keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1210 – 1225) Azərbaycan Atabəylər dövləti daha da zəiflədi. Atabəy Özbək hakimiyyətinin ilk vaxtlarında gürcü çarı Tamara və Xarəzmşah Məhəmmədin hücumlarına məruz qaldı. Hətta iş elə gətirdi ki, o, Xarəzmşahın asılılığını qəbul etməyə məcbur oldu.”

Xlll əsrin əvvəllərində Səlcuqluların və İldəgizlərin yerində müsəlman olmayan, türklərin qədim dininə - tenqriçiliyə sitayiş edən tatar türklərinin hakimiyyəti bərqərar oldu. Elmi ədəbiyyatda səhvən monqollar və ya monqol - tatarlar kimi təqdim edilən bu xalq Orxon-Yenisey abidələrindən də göründüyü kimi, təmiz türk idilər və Mahmud Kaşğarlının yazdığına görə türklərin 20 əsas boyundan biri idilər. İraqı ələ keçirər-keçirməz, xəlifəni qətl edən və nəslini kəsməyə girişən tatarlar bir müddət sonra İslamı qəbul etsələr də, ilk dövrlərdə bu dinə və müsəlmanlara münasibətləri çox da yaxşı deyildi. Xəlifələrin mənsub olduqları Abbasi sülaləsindən canını qurtarmağı bacaranlar Misirə qaçaraq, oranın müsəlman türk hakimi Bəybarsa sığındılar. Bundan sonra Xilafətin mərkəzi rolunda Qahirə çıxış etməyə başladı. Xəlifələr isə Misirin türk-Məmlük sultanlarının oyuncaqlarına çevrildilər.

Tatarların əlində olan ərazilərdə isə onların hökmü keçərsiz idi. Böyük Tatar (Türküstan, başqa sözlə, Turan) imperatorluğu konfederativ xarakter daşıyırdı və ilk dövrdə üç əsas subyektdən təşkil olunmuşdu. Bu subyektlərdən birinin başında Hülakülər dururdular. Sülalə adını Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xanın adından almaqda idi və o, sözügedən sülalənin və eyniadl hökumətin də qurucusu kimi tarixə daxil olmuşdur. Həmin dövrdən yenidən Türküstanın (Turanın) bir parçasına çevrilən, onun konfederativ subyektlərindən biri durumuna gələn və imperiya statusunu itirən Azərbaycan Hülakülərin İslamı qəbul etməsindən sonra yenidən müstəqil dövlət və səltənət kimi fəaliyyət göstərməyə başladı (Bu baxımdan gerçək Azərbaycan səltənətinin qurucuları Elxanlılar hesab edilə bilər). Eyni hal Turanın digər bir subyektində - qıpçaqlar ölkəsi kimi tanınan Altun Ordada da baş verdi. Oranın da tatar hakimləri islamı qəbul etdilər.

Mərkəzi subyektin və bütün Turanın hakimi sayılan xaqanların buddizmi qəbul etməsi ilə Hülakülər və Altun Orda xanları mərkəzi hakimiyyətdən üz döndərdilər və müstəqil siyasət yeritməyə başladılar. Altun Orda dövləti bütün bugünkü Rusiyanı və Opta Asiyanı, eləcə də Ukraynanın cənubunu və Balkanların bir hissəsini əhatə edirdi. Hülakü dövləti isə Güney Qafqaz, Şərqi Anadolu, bütün indiki İran, İraq, Suriya və Əfqanıstanı əhatə edirdi.

Hülakülər dövrü Azərbaycanda, sözün əsl mənasında, Azərbaycan Türk-İslam mədəniyyətinin renesans dövrü olmuşdur, bunun üçün zəmin isə İldəgizlər dövründə yaranmışdı. İldəgizlərin əsasını qoyduqları Azərbaycan Səltənətinin (İmperatorluğunun) özü isə şübhəsiz ki, Səlcuqlular dövrü renesansının şah əsəri idi.

Ölkəmizdə qəbul olunmuş ənənəyə görə, Xll əsr Azərbaycan renesansı hesab edilir. Lakin bu, qismən doğru hesab edilə biləcək bir mülahizədir. Çünki Xll əsrdə Səlcuqlu türklərinin tarix səhnəsinə çıxması və ardınca da Azərbaycan səltənətinin yaranması ilə gerçəkdən də Səlcuqlu imperatorluğuna daxil olan bütün ərazilərdə, o cümlədən bu imperiyanın mərkəzinə çevrilən Azərbaycanda güclü mədəni inkişaf müşahidə edilmiş, Gəncəli Nizami, Şirvanlı Xaqani, Beyləqanlı Mücirəddin, Gəncəli Məshəti kimi böyük ədiblər yetişmişdir. Lakin Səlcuqlular türk olsalar da daha çox fars dili və ədəbiyyatınn heyranı idilər və daha çox fars kültürünün inkişafına təkan vermişlər. Elə bu üzdən də yuxarıda adı çəkilən şairlərimiz farsca yazıb yaratmış, Azərbaycan-türk şairi olsalar da, fars dili və ədəbiyyatının inkişafına Azərbaycan ədəbiyyatından heç də az xidmət etməmişlər. İmperiyanın dövlət dili də fars dili idi. Saraylarda türkcə danışılsa da, rəsmi sənədlər farsca yazılırdı.

Səlcuqlular dövründə ölkəmizdə gerçəkdən də renesans olmuşdur, fəqət bu, daha çox ümümislam renesansı idi. Bu renesans əslində Vlll əsrdə Abbasilərin hakimiyyətinin başlaması ilə başlamış, Səlcuqluların tarix səhnəsinə çıxışı ilə yeni nəfəs qazanmışdı. Azərbaycan xalqının ümumislam renesansına qoşulması və fəal iştirakı Vlll – lX əsrlərdə baş verib. Bu, Əbül Yəzqana (806 – cı ildə ölüb) istinad edən İbn Küteybə əd – Dinavərinin “Əş – şir vəş – şüarə” (Şeir və şairlər) adlı əsərində yazdıqlarından da görünməkdədir:

“Mədinədə məvalilər içərisində əslən Azərbaycandan olmayan şairə rast gəlmək mümkün deyildir. İsmayıl Yassar oğlu, onun qardaşı Musa Şəhavat və Əbülabbas.”

Burada adı çəkilən Musa Şəhavatın dövrümüzədək çatan ərəbdilli şerlərindən onun ərəbləri sevmədiyi, onları “kərtənkələ yeyən” adlandırdığı və özünün mənsub olduğu xalqın şərəfli tarixindən qürur hissi duyduğu görünməkdədir. Bu şairin doğum və ölüm tarixləri məlum olmasa da onun Əbdülməlik Mərvanın (685 – 705) taxta çıxmasından sonra onunla görüşdüyü, eləcə də, xəlifə Vəlid ibn Yəzidin (743 – 744) sarayında yaşayıb – yaratdığı məlumdur.

Mənbələrdə İslam dünyasının müxtəlif elm və təhsil mərkəzlərində çalışan və dərs deyən çox sayda azərbaycanlı alimin adına rast gəlmək mümkündür. Bunlardan İsa ər – Raki Tiflisli (X əsr) dövrünün məşhur tibb alimi və həkimi kimi məşhur idi. Onun qələminə məxsus “Tibbi” əsəri tibb elminin inkişafında xüsusi rol oynamış və uzun müddət universitetlərdə tədris edilmişdir.

Azərbaycandan olan alimlər daha çox fiqh (İslam hüququ) sahəsində fəal idilər. Dövrümüzədək Əbülhəsən Bərdəli (lX əsr), Əhməd Bərdəli (914 – cü ilə vəfat edib), Əbdülmalik Hunaclı (935 – ci iləd ölüb), Məkki Bərdəli (965 – ci ildə ölüb), Cavar Marağalı (889 – 967), Əbu Mühəmməd Ərdəbilli (953 və ya 964 – cü ildə ölüb), Musa Salmaslı (990 – cı ildə ölüb), Əbülhəsən Ərdəbilli (X əsr), Əhməd Süleyman oğlu Təbrizli (X əsr), Əbu Turab Marağalı (1025 və ya 1026 –cı ildə ölüb), Əbubəkr Şirvanlı, Hüseyn Bərdəli (1029 – cu ildə ölüb), Əbubəkr Marağalı (X əsr), Cavar Ərdəbilli (X əsr), Əminəddin Təbrizli və bir çox başqa hüquqşünas alimlərin adı gəlib çatmışdır.

Bu alimlərdən Əbdülhəsən Bərdəli, Əbu Turab Marağalı və Əbubəkr Şirvanlı Bağdadda, Əbu Mühəmməd Ərdəbilli isə İsfahanda İslam hüququndan dərs demişlər. Əbülhəsən Ərdəbilli və Əhməd Süleyman oğlu Təbrizlinin Bağdadda yaşayıb yaratdıqları məlum olsa da, əsərləri dövrümüzədək ulaşmamışdır. Bununla belə, əsərləri haqqında bu və ya digər səviyydə məlumata sahib olduğumuz alimlrimiz də az olmamışdır. Bu baxımdan Əbülhəsən Bərdəlinin fiqh elminə həsr edilmiş “Xülasə” adlı kitabının, Əminəddin Təbrizlinin “Sima əl – fərənd” (İnci muncuğu) adlı üçcildliyi və yenə onun “Səbt əl –məsail” (Məsələlər toplusu) adl ikicildliyi, eləcə də dövrün ən böyük dilçi alimlərindən biri kimi şöhrət qazanmış Əbubəkr Bərdəlinin “Kitab müxtəsər fin – nixv” (Qıasa sintaksis kitabı) kimi əsərlərin adın çəkmək mümkündür.

O dövrdə ərəbcə yazıb yaratmış azərbaycanlı filosoflardan “Kuhi” (Dağlı) ləqəbi ilə də məşhur olan tanınmış filosof Mühəmmədəli Bakılının və onun şerlər “Divanı”nın, “Həllac Mənsurun əvvəli və axırı” , “Dinindən dönənlər haqqında məlumat” və “Sufilər haqqında məlumat” traktatlarının adlarını da xüsusi çəkmək lazımdır. Eyni zamanda, İbn ən – Nədimin (995 – ci ildə ölüb) “Əl – fəhrist” kitabında Əli oğlu Əbubəkr Mühəmməd Marağalı kimi böyük Azərbaycan alimi və yazıçısınınn adına rast gəlirik.

“Dümət əl – qəsr və üsrət əhl əl - əsr” (Dövrün seçkin şəxsiyytləri haqqında qısa məlumat) əsərinin müəllifi Əli əl – Bəhərzini ( 1074 - cü ildə ölüb) əsərinin bütöv bir fəslini Azərbaycan şairlərinə həsr etmiş və 70 azərbaycanlı şair haqqında məlumat vermişdir. Həmin dövrün böyük alimlərindən söz açarkən, Əbu Əli ibn Sinanın tələbəsi olmuş , əslən Şamaxıdan olan dahi filosof Əbdülhəsən Bəhmənyar Azərbaycanlıdan (1066 – cı ildə ölüb) da xüsusi danışmaq lazımdır. Onun “Məudu elm ma bəd ət təbiyə” (Metafizika elmi haqqında kitab) və “Məratib əl – mövcudat” (Var olanların dərəcələri) adlı fəlsəfi əsərləri İslam və dünya fəlsəfəsinin inkişafında ölçüyəgəlməz rol oynamış və ilk dəfə 1329 – cu ildə Qahirədə çap olunmuşdur. Bunlardan başqa, onun “Kitab ət – təhsil” (Təhsil kitabı), “Kitab əz – zinətül – məntiq” (Məntiqin bəzək kitabı), “Kitab əl – bəhcə bəs – səadə” (Səadət və gözllik kitabı) və “Kitab fil – musiqə” (Musiqi haqqında kitab) adlı əsərləri də çox məşhur idi. Onun “Kitab ət – təhsil”inin əlyazma nüsxələri bugünədək Beyrut, Qahirə, Tehran, London və s. şəhərlrin əlyazmalar və qədim kitab fondlarında qorunur.

Vlll əsrdən başlayan və lX – X əsrlərdə öz yüksəliş dövrünə daxil olan bu ənənə Xl – Xll əsrlərdə də davam etmişdir. Əgər bu dövrə qədər Azərbaycan ədib və alimləri əsasən ərəb dilində yazıb yaradırdılarsa, Səlcuqlular dövründən etibarən fars dilində də yazıb yaratmaq ənənəsi ortaya çıxır. Ədəbiyyatda fars dili ərəb dilini tədricən sıxışdırıb çıxarır, fəqət ərəb dili elm dili kimi uzun müddət öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmişdir. Bununla belə, fars dilində də elmi əsərlər, xüsusən də tarixi əsərlər və lüğətlər yazılır. Artıq qeyd etdiyimz ki, Qətran Təbrizli, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəli və s. fars dilində yazıb yaratmışlar.

Həmin dövrün ən böyük alimlərindən biri Fazil Fəridəddin Şirvanlı idi. Dövrünün ən böyük astronomu kimi şöhrət tapan bu şəxs dünyada ilk ulduz cədvəllərindən birini tərtib etmişdir. Eyni dövrdə yaşamış başqa bir böyük azərbaycanlı astronomun da adı məlumdur. Bu, şirvanşah lll Manüçöhrün dövründə yaşayan, həm də şair kimi tannan Mühəmməd Fələki Şirvanlı idi. Onun ən məşhur əsəri “Əhkam – i nücum” (Ulduzların hökmü) adlı əsər idi. Bu əsərdə o, ulduzlaraın hərəkətlərinə və yerdəki proseslərə təsirinə toxunaraq 39 il sonra Şamaxıda baş verəcək zəlzələ barədə öncədən məlumat vermişdi. Onun bu öngörümü özünü bütünlüklə doğrultmuşdur.

Azərbaycan alimləri tibb sahəsində də yüksək nailiyyətlərə nail olmuşdular. Azərbaycanda tibb elminin yüksək səviyyəsini hələ X əsrdə İbn Hövqəl xüsusi qeyd etmişdi. Mənbələrdən Xll əsrdə yaşamış və dövrünün böyük tibb alimi və həkimi kimi ad çıxarmış Əhməd oğlu Mühəzzabəddin Əli Təbrizli haqqında məlumat əldə etmək mümkündür. Həmdövrləri onu “Azərbaycanın İbn Sinası” adlandırırdılar. O, “Əl – muxtar” və “Kitab tibbül – camali” adlı tibbi traktatların müəllifi idi. Həmin dövrdə Naxçıvanda da Fəxrəddin Əbu Abdulla Əkmələddin Naxçıvanlı kimi tannmış həkimlər fəaliyyət göstərmişlər. Müasirləri sonuncunu müdriklərin əmiri və bütün həkimlərin başı” adlandırırdılar. Məşhur şairimiz Xaqani Şirvanlınn əmisi Osman oğlu Mirzə Kafiəddin Ömər də həmin dövrün məşhur tibb alimlərindən və həkimlərindən idi.

Əldə olan məlumatlara görə, Xll əsrdə Şamaxıda əczaçılıq (farmokologiya) elmi də çox yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Həmin dövrdə Şamaxıda Dar əl - ədəb (Ədəbi və elmi yaradıcılıq Akademiyası) də fəaliyyət göstərməkdə idi. Bu Akademiyada Əbubəkr Mühəmməd kimi hüquqşünas, Kafiəddin Osman kimi təbib və filosof, Fazil Fəridəddin, Fələki Şirvanlı kimi astronom alimlər, Xaqani Şirvanlı, İzəddin Şirvanlı, Zülfüqar Şirvanlı kimi məşhur şairlər çalışıb yaradırdılar.

Həmin dövrün hüquqşünas və filosof alimlərindən Əbu Səid Urmiyalı, Eynəlqüzat Miyanəci, Əbu Naci Sührəverdi, Şihabəddin Ömər Sührəverdi, Şihabəddin Yəhya Sührəvrdi, Əminəddin Təbrizli və digərlərinin adlarını da çəkməliyik. Bu şəxslərin fiqh və fəlsəfə elminin, xüsusən də sufi fəlsəfəsinin inkişafında misilsiz rolu olmuşdur. Şübhəsiz ki, Xl əsrdə ərəb dilində yazıb yaradan filosof və alimlər içərisində ən yüksəkdə duran Xətib Təbrizli (Əli oğlu Əbu Zəkəriyya Yəhya Təbrizli. 1030 - 1109) idi. 38 yaşı olanda Bağdadda Səlcuqlu vəziri Nizam əl – Mülk tərəfindən yenicə açılan “Nizamiyyə” Universitetinin professoru və kafedra müdürü təyin edilən bu böyük şəxsiyyəti müasirləri olmuş ərəb alimləri, elcə də Yaqut əl – Həməvi “ensiklopedik biliklərə sahib baş”, “bütün müsəlman alimlərinin şeyxi”, “ədəbiyyatşünaslıq, qrammatika, mədəniyyətşünaslıq və əxlaq elmləri üzrə ən böyük mütəxəssis” kimi vəsf etmişlər. Onun dilçilik, qrammatika, məntiq və s. sahələrə həsr etdiyi kitablarının bir qismi hazırda dünyanın bir sıra kitab fondlarında qorunmaqdadır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Nizamiyyə Universitetinin müəllimləri içərisində azərbaycanlı alimlər həmişə əksəriyyətdə olmuşlar. Dövrümüzədək onlardan bir neçəsinin adı ulaşmışdr. Onlardan biri “azərbaycançılıq məfkurəsinin atası” hesab etdiyimiz Musanna oğlu Fəxrəddin Fəzl İsmayıl Təbrizli idi. Sözügedən ali məktəbdə Azərbaycan tarixindən mühazirəlr oxuyaraq azərbaycançılığı təbliğ edən bu şəxsiyyət haqqında İbn əl – Füvatinin görkəmli şəxsiyyətlərin həyatından bəhs edən kitabında qısa məlumat verilmişdir.

Nizamiyyə Universitetində dərs demiş azərbaycanlı alimlərdən Əminəddin Müzəffər Təbrizli (1165 – 1225), Tacəddin Əbülfəzail Mühəmməd (1225 – ci ildə ölüb), Əbuqövs Ömər və sairənin adlarını çəkmək olar. Bu alimlərin hamısı ərəb dilində yazıb yaratmışlar. Onların bir çoxunun əsərləri dövrümüzədək ulaşmşdır.

Fars dilində yazıb yaratmış alimlərdən danışmaq lazım gələrsə, ilk növbədə Xl əsrin dahi elm adamı Qətran Təbrizlinin adını çəkmək lazım olacaq. Dövrünün böyük şairi, filosofu və dilçi alimi kimi şöhrət tapmış bu böyük şəxsiyyət 1012 – ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Şadiabad kəndində anadan olmuşdur. 76 il yaşamış və 1088 – ci ildə vəfat etmşdir. Ömrünün bir hissəsi Təbrizdə, digər hissəsi Gəncədə keçmiş Qətran Təbrizlinin ən mühüm əsəri “Fars dilinin izahlı lüğəti”dir.

Əlbəttə, bütün bu deyilənlərdən heç də o nəticə çıxarılmamaldır ki, guya Səlcuqlular və İldəgizlər dövründə türk dilində, ümumiyyətlə, heç bir əsər yaranmamışdır. Bu, əsla belə deyildir. Bu gün əlimizdə Xl – Xlll əsrlərdə yazıldığı heç bir şübhə oyatmayan bir necə ədəbi əsər bulunmaqdadır. Bunlar Mövlanə Cəlaləddin Rumlunun və Sultan Vələdin oğuz türkcəsində qələmə aldıqları şerlər, Fəqihin “Çarxnamə”si, Şəyyad Həmzənin “Yusif və Züleyxa”sı, Əlinin “Qisseyi - Yusif”idir.

Türkologiya elmində qəbul olunmuş və möhkəmlənmiş fikrə görə, onlar ümumoğuz – Səlcuqlu ədəbiyyatının nümunələridir. Bu əsərlərin dili onlardan əvvəl Azərbaycanda ərsəyə gəlmiş Alp Ər Tonqaya ağının, “Kitabi - Dədə Qorqudun”, eləcə də sonrakı dövrün məhsulu olan “Dastani Əhməd Həraminin”, eləcə də İzəddin Həsənoğlunun dilindən, ortadakı cüzi şivə fərqləri nəzərə alınmazsa, demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir.

Çox təəssüflər olsun ki, ölkəmizdə İbn Mühənnanın “Tərcümani farsi, türki və moğoli” əsəri geniş tədqiqata cəlb edilmədiyindən və oğuz türkcəsinin Azərbaycan şivəsi ilə türkmən şivəsi arasındakı fərq (Xll – Xlll əsrdəki şivə fərləri nəzərdə tutulur) tam araşdırılmadığından, həmin şivələr yuxarıda adı çəkilən əsərlərin dili ilə tutuşdurulmadığından bu əsərlərin nəyin nəsi olduğu barədə dəqiq fikir söyləmək mümkün deyildir. Məsələyə bugünkü şivələr (Azərbaycan, Anadolu və türkmən) baxımından yanaşsaq, həmin ədəbi abidələrin dilini Azərbaycan ədəbiyyatının nümunsi hesab etmək lazım olacaq. Hərçənd ki, Mövlanə Cəlaləddin Rumlu əslən Orta Asiyadan idi, oğlu Sultan Vələd isə Anadoluda dünyaya gəlmişdi. Ümumiyytlə, elmdə belə bir fikir hakimdir ki, o dövrdə oğuz şivələri bir – birindən indiki qədər çox fərqlənmirdi və bu fərqlər o qədər cüzi idi ki, həmin dövrdə vahid oğuz türkcəsindən danışmaq və həmin abidələri ümumoğuz abidələri hesab etmək daha doğrudur. Bununla belə, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Əlinin “Qisseyi - Yusif”inin ümumoğuz abidəsi olmaqla yanaşı, sırf Azərbaycan ədəbiyyatının olayı olduğu barədə fikir var. İlk dəfə Həmid Araslı müxtəlif əlyazma nüsxələri Bakı, Kazan, Berlin, Drezden və Sankt – Peterburqda qorunan bu əsərin Azərbaycan türkcəsində yazılmış “ən qədim mənzum əsər” adlandırmışdır:

“Azərbaycanlı Əlinin yazdığı “Qisseyi - Yusif” uzun müddət tatar mədrəsələrində, məktəblərində dərslik olaraq oxunduğundan, tatar ədəbiyyatınn inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. Lakin hər şeydən əvvəl, Azərbaycan ədəbiyyatının məhsulu olduğu üçün Azərbaycan ədəbiyyatının və ədəbi dil tarixinin öyrənilməsi işində böyük tarixi, elmi əhəmiyyətə malikdir.”

Mövzu ilə bağlı Elməddin Əlibəyzadə yazır:

“Söz yox ki, ”Qisseyi – Yusif” ümumtürk kitabəsidir. Amma fakt faktdır; hər hansı bədii əsərin və onun müəllifinin milli mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi işində dil faktını heç nə əvəz edə bilməz. “Qisseyi – Yusif”in dili Azərbaycan – türk dilidir; oradakı arxaik söz və ifadə şəkillərini nəzərə almaqla, bu dil Xll – Xlll əsrlr və ondan qabaqkı Azərbaycan dili ilə də, müasir Azərbaycan dili ilə də səsləşir... Hələ 1940 – cı illərdə H. Araslı həmin kitabənin Azərbaycan dilində yazılmış ən qədim mənzum əsər olduğu fikrini söyləmişdi. Məlum nüsxələrin dilinə əsasən türk (türkiyəli) alimləri Saadet və Ş. Cağatay yazırlar: ”Əsərdə bir çox sözlər, Azərbaycan dilində olduğu kimi ön səsdə əski t yerinə d yazılıbdır, bol yardımçı feli ol şəklində qarışıqdır, bar yerinə var feli işlənir h.b.” Məşhur türkoloq Ə. N. Nəcib belə nəticələrə gəlmişdir: 1) “Bu kitabə əsas əhalisi Oğuz qəbilələri olan və onlarla birlikdə qıpçaqlar da yaşayan ərazidə yarana bilərdi. Kitabənin dilinin hər cəhətdən dəqiq tədqiqi bunu göstərir ki, kitabə o yerdə yaranıb ki, ona qədər orada oğuz ünsürləri üstünlük təşkil edən bu qarışıq dildə başqa ədəbi əsərlər vardı.”; 2) “Qisseyi – Yusif” və “Kitabi - Dədə Qorqud”un müxtəlif xarakterli məzmunu kitabənin yaranma yeri və milli mənsubiyyəti məsələsini düzgün həll etmək üçün çox şey verir”; 3) “Əlinin poeması digər Orta Asiya türkdilli kitabələrində olmayan arxaik qrammatik ünsürləri, demək olar ki, bütünlüklə “Dədə Qorqud”da təkrarlanır. Deməli, təsdiq etmək olar ki, bu kitabələr əsas əhalisi oğuz qəbilə və nəsilləri olan eyni bir ərazidə yaranmışdır””.

Tanınmış türkiyəli alim Fuad Köprülü Şərqi Anadoluda yaranmış bir çox oğuzdilli əsərlərlə yanaşı Şəyyad Həmzənin “Yusif və Züleyxa”sını da Azərbaycan türkcəsi və Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi hesab etmişdir:

“... Şərqi Anadolunun ədəbi dili, bu sahələr Osmanlı dövləti tərəfindən fəth edilincəyə qədər Azəri ləhcəsi idi. Və indiyə qədər də həmin ərazidə Azəbaycan dili şivələri işlənir. Qazi Bürhanəddinin “Divan”ı “Dastani - Əhməd hərami”, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşa”sı, Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa”sı, Qazi Mustafa Zərrinin “Yusif və Züleyxa”sı, Şəyyad Həmzənin “Yusif və Züleyxa”sı, Şərqi Anadoluda meydana çıxmışdır.”

Alimin adını çəkdiyi əsərlərin böyük əksəriyyəti Hülakülər dövründə ərsəyə gəlmişdir.

Hülakilər dövrünə keçməmişdən öncə qeyd etməliyik ki, Xll əsrdə alban ədəbiyyatı da inkişafda olub. Söhbət albanların islamı qəbul etməyən, özlərini Azərbaycanın müsəlman – oğuz kütləsindən ayrı tutan və Azərbaycanı əski ənənəyə uyğun olaraq, hələ də “Albaniya” və ya “Bizim Şərq ölkəsi” adlandırmaqda davam edən xristian albanların ana dillərində, yəni alban (qıpçaq – qarqar) dilində yaradıqları əsərlərdən, daha dəqiq desək, Xll əsrin böyük alban ilahiyyatçı, tarixçi və müəfəkkiri Mxitar Qoşun “Törə bitiqi” və digər əsərlərindən gedir. Nəsr formasında yazılmış bu əsərlər Azərbaycanda yarandığı üçün, şübhəsiz ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Mxitar Qoşun “Törə bitiki”nin alban (qarqar – qıpçaq) dilində üç əlyazma variantı məlumdur ki, onlardan biri hazırda Polşanın Vrotslav şəhərində, Ossolinskilər adına Milli İnstitutun kitabxanasında (1916/ll № - li əlyazma), digəri Avstriyada, Vyanadakı erməni mxitaristlərinin mərkəzində (468 № - li əlyazma), üçüncüsü isə Fransada, Paris Milli kitabxanasında (Arm. 176) qorunmaqdadır. Əsər dövrümüzədək bir çox əlavələrlə gəlib çıxmışdır. Bu da təbiidir, çünki müəllif hələ sağlığında kitabı, ondan sonrakıların da əlavələr etmələrinə və qanunlar toplusunu daha da təkmilləşdirə bilmələrinə şərait yaradacaq bir tərzdə qələmə aldığnı söyləmişdir. Bu barədə müəllif özünün Venesiya şəhərindəki San – Lassaro mxitaristlərinin monastrında saxlanılmaqda olan (1237 № - li əlyazma) “Alban salnaməsi” əsərinin əlyazmasında xəbər verməkdədir.

Sevgidəyər oxuculara bu əsərdən kiçik bir parçanı tərcüməsi ilə birlikdə təqdim edirik:

“Dağı da ne üçün emdi klədik yazmağa törələrni, ya ne səbəptən teprəndi esimiz bu işkə. Egər ki yazdıq esə əvəlgidə ki, kerəkimiz dügül edi yazğan törə berilməgə Tenqridən, yoxsa köp kez işittik panbas özgə milləttən ki, yoxtur krisdanlarda törə. Kim ki munu aytır, bilməsti ari bitiklərninq küçüni. Munınqki yaman sağıştan 2 türlü yamanlıx toğar: 1, ya sağışlar edi, ki törəni xoygan essiz edi; 2, ya kləməs edi ki, könülük bolğay edi adəmilər arasına dünyada.

2-inçi ki, ol biliklikni ki, tarbiyatımızdan bar edi, yamanlıx söndürdü, da tügəl yaratılğan adəmini yarımdıx etti, da sövüknü u şağavatnı körəlməsizlik xapanel etti.

3-ünçi, bu vaxtlarda erinçəkliktən üvrənməg kləməslər Eski u Yənqi Törələrni ne markarelərdən, ne Avedarandan ki, bolğaylar edi ari bitiklərninq küçündən bilməgə könü törəni. Anınq üçün klədik bu Törə bitiki bilə oyatmağa alarnı, necik kimsəni yuxudan.”

TƏRCÜMƏSİ:

“Nə üçün törələri indi yazmağı arzu etdik və hansı səbəbdən şüurumuz buna cəsarət etdi.

Əvvəlki bölümdə Tanrıdan yazılı qanun verilməsinə ehtiyacımızın olmadığını yazsaq da, başqa millətlərdən xristianların qanunlarının olmadığı barədə çox rişxəndlər eşittik.

Bunu söyləyənlər müqəddəs yazıların gücündən bixəbərdirlər. Bu cür rişxənd dolu düşüncələr səbəbindən ortaya iki pislik çıxır. Birincisi, ya onlar elə düşünürlər ki, qanunları bərqərar edən cahil idi, ikincisi, ya da ki o, dünyada insanlar arasında ədalətin olmasını istəməmişdir.

İkinci səbəb o idi ki, təbiətən sahib olduğumuz biliyi pislik söndürdü, kamil insanı yarımçıq etdi və nifrət sevgi və mərhəmətin yolunu kəsdi.

Üçüncü. Zamanəmizdə insanların tənbəllik üzündən əski və yeni törələri (Əhdi - Ətiq və Əhdi - Cədidi-B.T.) mənimsəmək, nə peyğəmbərlərdən, nə də İncildən bir şey öyrənmək istəməməsidir ki, onların köməyi ilə gerçək qanunları anlasınlar. Odur ki, biz, yatmışları oyatdığımz kimi, bu “Törə bitiki” ilə onları oyatmaq istədik.”

Mxitar Qoşun dövrümüzədək ana dilində yetişən əsərlərindən biri də “Alğış tum zamanna” (Bütün zamanlar üçün şükr duası) əsəridir. Bir çox əlyazmalarda sadəcə “Alğış tum zamanna” adı ilə keçən bu duanın məhz Mxitar Qoş tərəfindən tərtib edildiyini Saltıkov Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kitabxanasında qorunub saxlanmaqda olan, alban dilindən erməni dilinə tərcümə olan, fəqət başlıqları alban dilində verilən bir dua kitabındakı qeydlər sübut edir. Söhbət sözügedən kitabxananın əlyazmalar şöbəsində “Dorn 636” şifrəsi altnda saxlanılan əlyazmadan gedir. Həmin əlyazmada haqqında söz açdığımız dua “Aytkani Mxitar vardabetninq. Alğış tum zamanna” (Vardapet Mxitar qoşun dilindən. Bütün zamanlar üçün şükr duası) adı altında verilmişdir.

Sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim etdiyimiz həmin əsərin qısa variantı Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Krakov şöbəsində qorunan 2412 № - li əlyazmadan dərlənmişdir. Eyni mətn “Alğış tum zamanna” başlığı altında 1618 – ci ildə Lvovda çap olunan və hazırda yeganə nüsxəsi Leydendə (Niderlanda) qorunan “Alğış bitiki” kitabına da daxil edilmişdir:

“Ari Canı Krisdosnunq, arıt meni.

Teni Krisdosnunq, saxla meni.

Xanı Krisdosnunq, içir meni.

Köksündən çıxkan suvu, tümüzlə meni.

Xıyınları Krisdosnunq, xuvatlat meni.

Yaxşı ütüci Krisdos, işit men yazıxlı da kerəksiz xulunqnu, da keri bolma mendən, da yaman işkildən saxla meni. Da xolarmen sendən, Biy yarlığovucı da şağavatlı, keri bolma mendən, da ölüm künümdə keri bolma mendən, da arzani et meni, işanmağan fərəhlikkə, zera sensen, Biy, işançm da fərəhlikim da seni maxtarmen menqi menqilik, amen”.