BƏXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

Kitabın ümumi bölməsində bir sıra maraqlı nəzəri məsə­lələrə toxunulur. Bunlar türk dillərinə indiki elmi baxımdan belə faydalıdır; bunlar, həqiqətən türk dilləri, Xlll əsrdə onların mövqeyi, müxtəlif qolları, dialekt və şivələrinin bir – biri ilə əlaqəsi, yaxınlığı və s. barədə əhəmiyyətli mülahizə­lər­dir. Müəllif tez-tez “bizim ölkənin türk dili və ya ləhcəsi” isti­la­hını işlədir ki, bu, “Azərbaycan ölkəsi və onun dili” deməkdir.

Burada yenə məsələnin qoyuluşuna P. M. Melioranskinin münasibəti diqqəti çəkir. O yazır: “Bizim müəllif, daha sonra, qrammatikanın müxtəlif yerlərində dialektlər arasındakı fərqlərdən danışır. O, ümumiyyətlə dialektləri belə fərqlən­dirir: Türküstan, türkmən və “bizim ölknin türkcəsi”, yəni məncə, “qədim Azərbaycan” dialekti... Bizim müəllif türkmən dialektindən çox ötəri bəhs edir, lakin “bizim ölkənin türk” dili ilə müqayisədə “Türküstan” dilinin səs quruluşunu kifayət qədər dolğun səciyyələndirir; bununla belə, o, əlbəttə, bu ax­ırıncı ilə daha çox məşğul olur, həm də, hətta, müxtəlif kənara çıxmalara “bizim ölkənin türk” ləri arasındakı şivələri dönə - dönə nəzərə çarpdırır...”

Belə aydın olur ki, İbn Mühənna öz əsərində ümumilikdə “türk dili” və ya “türk dilləri” dedikdə, onun üç mühüm qolu­dan danışır ki, bunların biri də... Azərbaycan dili və ya dia­lektidir...” (Əlibəyzadə, 2007, s. 589-590).

Kitabda yazılanlardan o da aydın olur ki, müəllifin bəzən “Türküstan türkcəsi” də adlandırdığı moğol dili uyğur dilindən başqa bir şey deyildir (Əlibəyzadə, 2007, s. 590-591). Bunun belə olduğunu Hülakülərin (Elxanlıların) dövrümüzədək ulaşmış fərman və məktubları da sübut etməkdədir. Həmin rəsmi sənəd­lər uyğur əlifbası ilə uyğur türkcəsindədir. Məlumat üçün bildi­rək ki, dövrümüzədək Çingiz xan soyundan olan Qızıl Orda xanı Özbək xanın fərmanı da ulaşmışdır və bu fərman da sözügedən dildədir və sözügedən əlifba ilə qələmə alınmışdır (Сафарга­лиев, 1996, s. 290) XIII əsrdə qələmə alınmış, müəllifi bilinmə­yən və T. Hautsman tərəfindən nəşr edilmiş “Kitab – məcmu – e – tərcüman türki və əcəmi və moğoli və farsi” adlı lüğətdə də uyğur dili “moğol dili” kimi təqdim edilir.

Yazı tarixinin gözəl bilicisi İohannes Fridrix də özünün “Yazı tarixi” kitabında Çingiz xanın və oğullarınn dövründə uyğur dilinin dövlət dili olduğunu və bütün rəsmi yazışmaların bu dildə və uyğur əlifbası ilə aparıldığını vurğulayır (Fridrix, 1979, s. 168). Çingiz xanın əldə olan, sinədən söylədiyi məlum olan və dövrümüzədək “Şəcərət əl - ətrak” (Türklərin şəcərəsi) adlı bir ərəbdilli anonim mənbə sayəsində ulaşan bir-iki bənd şeri də uyğur türkcəsindədir

“Tenqiz baştın bulqansa tondurur olum Cuçi dur,

Terek tubtin cıqılsa turquzar olum Cuçi dur”

(Ön və Orta Asiya türklərinin tarixinə dair

dörd anonim mənbə, 2003, s. 106).

Odur ki, moğolların (muğalların) bugünkü monqollarla ey­niləşdirilməsi kökündən səhvdir və rus “alim”lərinin siyasi məq­sədlərlə uydurduqları böyük yalandan başqa bir şey deyildir. Və bu yalan yenə ruslar tərəfindən uydurularaq elm aləminə sırınan, əsli guya çin heroqlifləri ilə monqol dilində olan, fəqət dövrü­müzə çin dilinə tərcümədə gəlib çatan saxta “Monqolların gizli tarixi”nə əsaslanır. Əgər gerçəkdən də nə zamansa çin heroqlif­ləri ilə yazılmış və guya monqol dilində olmuş mətnlər olubsa, onun gerçəkdən də monqol dilində yazılmış olduğunu kim və ne­cə müəyyənləşdirmişdir? Axı, heroqliflər fonetik yazı deyil, bütöv sözlərin işarələrlə yazılışıdır və heroqliflərlə yazılmış mətn­lərin fonetik səslənişini müəyyən etmək mümkün deyil. Çin dilinə tərcümə mətninə gəlincə, həmin mətnin sadəcə bir neçə vərəqinin dövrümüzədək ulaşdığı söylənilir və o da Çingiz xanın və nəslinin tarixçəsinin çoxsaylı variantlarından başqa bir şey deyildir. İkincisi, moğol türklərinin tarixinə aid olan bütün Çin sənəd­lərində, eləcə də adının əslində nə olduğu məlum olmayan, rus saxtakarlığı sayəsində dünyaya “Monqolların gizli tarixi” kimi tanıdılan və beləcə də qəbul edilən yazıda bu xalqın adı, ey­nən rus və Avropa mənbələrində olduğu kimi, “tatar” (ağ ta­tar­lar və qara tatarlar) kimi qeyd olunub (Хара-Дабан, 1996, s. 95) və bu mən­bələrin heç birində “monqol” etnoniminə rast gəlinmir.

Hülakülər dövründə, yəni XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan im­peratorluğunun rəsmi dövlət dili olmuş uyğur (Türküstan) türkcəsi bir müddət Osmanlı sarayında da rəsmi dil kimi iş­lən­miş və dövrün Osmanlı padşahları Hülakü hökmdarları ilə ya­zışmalarında bu dildən istifadə etmişlər. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, bütün ərəbdilli mənbələrdə Hülakülər və ümumiyyətlə Çingiz xan övladlarından türk kimi söhbət açılır. Qədim Çin, rus, Avropa və fars mənbələrində isə onlar “tatar” adlandırılır və onların monqol olduqlarına bircə dənə də olsun işarə yoxdur. Tatarların isə qədim türk boylarından biri olduğu məlumdur. Bunun belə olduğunu həm Orxon-Yenisey abidələri, həm də Mahmud Kaşğarlı birmənalı şəkildə təsdiq edir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bütün qədim türk şəcərəna­mələrində, o cümlədən “Çingiznamə”də Çingiz xanın soy ağacı türklərin ulu babası hesab edilən Nuh oğlu Yafəsə bağlanır, Oğuz xanla eyni budağa mənsub Tatar və Moğol (Muğal) adlı əkiz qardaşlardan söz açılır. Bir çox hallarda tatarların bir qo­lu­nun adı və ya “tatar” adının sinonimi kimi işlədilən “moğol” (mu­ğal) adı həmin əkiz qardaşlardan birinin adından qaynaqlanır:

Yeddinci nəsildə Türkün əkiz oğlu oldu: Tatar və Moğol. Ataları İlli xan Türküstanı onların arasında böldü. Üçüncü nəsildə Moğoldan Moğol oğlu Qara xan, Qara xan oğlu Oğuz xan... dünyaya gəldi (Бичурин, 1950-1953, 1, 223)

Farsdilli mənbələrin birində deyilir:

İslam tarixlərində yazılmışdır. İsrail oğullarının da tari­xlərində yazılmışdır. Nuh peyğəmbər yer üzünü cənubdan şi­mala doğru üç hissəyə ayırmışdı.

Birinci hissəni öz oğullarından Hama vermişdi. Ham Su­danın atasıdır. Ortadakı qismi yenə öz oğlu olan Sama ba­ğışlamışdı. Sam da ərəblərlə farsların atasıdır.

Nuh peyğəmbər dünyanın üçüncü qismini isə oğulla­rından Yafəsə vermişdir. Bu ölkələri oğlu Yafəsə verdiyi üçün bu oğlunu da dünyanın şərq tərəfinə göndərmişdi. Türklər Yafəsə Əbulca xan deyirlər, amma onun Nuh peyğəmbərin oğlu olduğunu da bilmirlər. Bununla bərabər bu türk xanının Yafəslə eyni dövrdə yaşadığını, onunla qohum olduğunu bilirlər. Moğolların hamısı, türk qəbilələri və bütün köçərilər onun nəslindən gəlirlər” (Ögəl, 2006, s. 162).

Moğollar türk şəcərənamələrində tatar türklərinin 30 bo­yundan, “Xannamə”də isə özbək türklərinin 32 uruğundan biri kimi qeyd edilmişlər (Ögəl, 2006, s. 395).

Maraqlıdır ki, Çingizoğullarının mifik soy əfsanəsi Göy­türk­lərin mifik “Ergenekon” əfsanəsinin eynidir. “Çingizna­mə”də isə moğolların soykökü ilə bağlı hun əfsanələri ilə tam üst-üstə düşən son dərəcə maraqlı bir süjet də yer almaqdadır. N.Y.Biçurinin “Uyğurların mənşəyi” adlandırdığı hun əfsanəsi Çin mənbələrində qeydə alınmışdır. Onun məzmunu belədir:

Belə deyirlər ki, hun şanyuyunun (xaqanının) iki çox gözəl qızı dünyaya gəlir. Saray adamları onları tanrıça hesab edirlər. Şanyuy deyir:

- Mən bu qızları insan oğluna ərə verə bilmərəm. Mən onları Tanrıya verəcəyəm.

O, paytaxtında qəsr tikdirib, qızlarını ora yerləşdirir. Üç il sonra anaları qızları oradan götürmək istəsə də, şanyuyu etiraz edir, hələ vaxtı çatmadığını söyləyir. Bir il sonra isə qoca bir qurd qəsrin divarlarını gecə-gündüz demədən oymağa başlayır. Orada özünə yuva salır. Kiçik qız deyir:

- Atamız istəyir ki, bizi Tanrıya versin, indisə bir qurd gəlib. Ola bilsin ki, bu, xoşbəxtlik əlamətidir.

Qız elə o andaca qurdun yanına getmək istəyir.

Böyük bacı qorxuya düşərək deyir:

- Bu ki, heyvandır, valideynlərimizi biabır etmə.

Kiçik qız qulaq asmır, qurdun yanına gedir, onynla yaşayır və ondan bir oğlan doğur. Onun nəsli çoxalır və dövlət qururlar. Elə buna görə də burada uzun-uzadı oxumağı sevir və qurd kimi ulayırlar (Бичурин, 1950-1953, 1, s. 214-215).

“Çingiznamə”dəki əfsanədə isə deyilir:

Qədim zamanlarda Ağ dəniz sahillərində Malta şəhəri vardı. Bu şəhəri Altın xan idarə edirdi. Xanın arvadının adı Kurlevuç idi. Onların bir qızı oldu, adını Ulemlik qoydular. Qızı günəşdən və aydan gizlətmək üçün daş saray tikib onu orada saxladılar. Qız beləcə böyüdü. O, çox gözəl idi, güləndə qurumuş ağaclar göyərər, otsuz çöllər otla örtülərdi. Bir gün o, dayısından soruşdu: “Bu saraydan başqa dünya varmı?” Dayısı cavab verdi: “Dünya bu sarayın çölündədir, orada dünyanı işıqlandıran ay və gün var.” Qız pəncərəni açıb günə­şə baxdı və huşunu itirdi. O, günəş şüasından hamilə qaldı. Altın xanla arvadı bundan xəcalət çəkərək qızı qayığa qoyub onu Tün dənizə buraxdılar... (İnan, 1934, s. 195)

Bu əfsanədə Ağ (Aralıq) və Tün (Qara) dənizlərinin adının çəkilməsi diqqəti çəkir. Gördüyümüz kimi, moğolların əfsanə­ləri onların kökünü Ön Asiya ilə bağlı təqdim edir. Eyni hal Göytürk əfsanələrində də müşahidə edilir:

“Türkütlərin (Göytürklərin) əcdadları Xəzər dənizindən qərbdə yaşayırdılar...” ( Heyət, 1993, s. 72).

Yuxarıda təqdim edilən əfsanələrin Azərbaycan variantı da var və biz onu 1988-ci ildə “Oğuz” Etnoqrafiya Həvəskarları Birliyinin xətti ilə Bakının Türkan kəndinə təşkil etdiyimiz könüllü ekspedisiya zamanı 75 yaşlı Teyyub Məmmədağa oğlu Xanağayevin dilindən qeydə almışıq. Çox təəssüflər olsun ki, o zaman folkloru necə toplamaq lazım olduğunu bilmədiyimizdən söyləyicinin şivəsini gözardı etmiş və əfsanəni ədəbi dildə ya­zıya köçürmüşük. Bununla belə, onun süjetinə zərrə qədər də xələl gətirməmişik. Hazırda şəxsi arxivimizdə qorunan və indiyə kimi heç yerdə dərc edilməyən əfsanənin məzmunu belədir:

«Babam babasından, o da öz babasından, o da öz baba­sından eşidib, nəsildən nəslə ötürüblər ki, Qız qalasını Bakının birinci xanı özünün gözəl-göyçək qızını yad gözlərdən qoru­maq üçün tikdirib. Deyilənə görə, qız o qədər göyçəkmiş ki, aya deyirmiş sən çıxma, mən çıxım, günə deyirmiş sən çıxma, mən çıxım. Qızı görən onun gözəlliyinə tab gətirməyib qəşş edərmiş. Odur ki, xalq arasında gözəlliyinə görə ona Maral deyərmişlər.

Maral böyüyüb, həddi-büluğa çatanda xan onu qisməti çıxana qədər naməhrəm gözündən uzaq tutmağa qərar verib və qalanı da bu məqsədlə tikdirib. Fikri qızı Rum şahının oğ­luna verməkmiş. Qız darıxmasın deyə, Bakı kəndlərindən abır­lı-həyalı qırx incəbel qız seçib onun xidmətinə verirlər. Amma Maral qızlara deyir ki, tək qalıb zikr və dua etmək istəyir. Beləcə, hücrələrdən birinə çəkilib zikr etməyə başlayır. Allaha onu bu məhbəsdən qurtarması üçün gecə-gündüz dua edir. Günlərin birində, gecə vaxtı qalanın pəncərəsindən içəri bir işıq düşür. İşıq böyük bir canavara çevrilir. Qız bərk qorxur. Canavar dil açıb qıza deyir:

- Qorxma, sən o qədər zikr və dua etdin ki, Allahın sənə rəhmi gəldi və məni göndərdi ki, səni bu məhbəsdən xilas edim. Min belimə, səni uzaq ellərə aparacağam.

Maral Allaha şükr edir və canavarın belinə minir. Cana­var deyir:

- Boynumu bərk-bərk qucaqla ki, yıxılmayasan.

Qız o deyən kimi edir, onun boynunu bərk-bərk qucaq­layır. Qurd qızla birlikdə özünü dənizə atır və üzüb o biri sa­hilə keçir. Bundan sonra qızı görən olmur.

Qurdun Maralı qaçırdığını görən xidmətçi qızlar xanın qorxusundan Allaha dua edirlər ki, onları daşa döndərsin. Amma Allah onları daşa yox, qu quşlarına döndərir. Buyurur ki, Maralın dalınca uçsunlar və ona yenə də əvvəlki kimi xidmət etsinlər» (İnv. № 0011).

Maraqlıdır ki, rəvayətlərdə Çingiz xanın ulu əcdadlarından olan Börteçinonun (Bor Toğanın) dənizi (Xəzəri) aşaraq bugün­kü Monqolustan ərazisinə gəldiyi və burada məskunlaşdığı açıq şəkildə ifadə edilməkdədir. Burada o Qao Maral (Maral Qova) adlı qızla evlənmişdir (Jean-Paul, 2005, s. 310). Çingizin doğul­ması ilə bağlı mifin süjeti də mövzumuz baxımından böyük ma­raq və önəm kəsb edir:

Alan Qova ərsiz hamilə qaldı. O belə dedi: Mənim yanıma günəş şüası gəlir, yanımdan qurd şəklində çıxıb gedir. Qərara gəlirlər ki, bunu yoxlasınlar. Üç kişi (biri qıpçaq Qara bəy, digəri türkmən Kəl Məhəmməd və Uraluç bəy Alan Qovanın çadırı önündə keşik çəkirlər, səhərə az qalmış onlar parlaq bir şüanın düşdüyünü görürlər. Bir müddət sonra şüa boz qurda çevrilir (İnan, 1934, s. 196).

Bu süjetdə şahid qismində türklərin – bir qıpçaq və bir türk­mənin iştirak etməsi diqqətəlayiqdir. Təbii ki, heç bir mon­qol­dan söhbət belə getmir.

Çingiz xanın indiki Monqolustan ərazisində doğulduğu və həmin ərazidə yerləşən Qaraqorum şəhərində yaşadığı faktdır. Fəqət bu fakt onu monqol hesab etməyə əsas vermir (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, 492-493). Çünki bugünkü Monqolustan əra­zisi Göytüklərin də məskəni və mərkəzi olmuşdur. Türk ədə­biyyatının ən qiymətli abidələrindən hesab edilən Orxon-Ye­nisey abidələrinin böyük bir qismi həmin ərazidə yerləşir (Rə­cəbov, Məmmədov, 1993, s. 43, 91, 111).

Yeni Türk Ensiklopediyasında yazıldığına görə, Çingiz xan Göytürklərin doqquzoğuz xanları nəslindən bir bəy ailəsinə mənsub idi. XIII əsrdə o və xələfləri, tarixdə misli-bərabəri ol­ma­yan böyüklükdə bir imperatorluq qurmuşlar ki, bu impe­rator­luğun sahəsi 64 milyon kvadrat kilometr olmuşdur. Eyni ensik­lopediyanın yazdığına görə, Çingizin əsil hədəfi Göytürk döv­lətini, başqa sözlə, Turan (Türküstan) imperatorluğunu dirçəlt­mək idi. Fəqət o dövrdə türklərin böyük əksəriyyəti artıq müsəl­man idilər və əski türk ideallarından çoxdan uzaqlaşmışdılar, elə bu səbəbdən də tenqriçi (türklərin əski dini) olan çingizilərə xoş baxmırdılar (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, 492-493).

Çingiz xanın mənsub olduğu xalq uzun illər boyu “otuz­tatar” adı altında Göytürklər (Türküt) İmperatorluğunun, başqa sözlə, Turanın (Türküstanın) mərkəzi əyaləti durumunda olan Ötügendə (bugünkü Monqolustan ərazisi), Göytürklərə, daha sonralar isə doqquzoğuz - onuyğurlara tabe olan türk - tatar soy­birləşmələrindən biri kimi yaşamış və bu adla da Orxon – Yenisey abidələrində yad edilmişlər. Məsələn, Kül Tiqin (Kül Təkin) abidəsinin şərq tərəfində, 14-cü sətirdə oxuyuruq:

“...Yıraya Baz kağan tokuz oğuz bodun yağı ermis, kırkız, kurıkan, otuztatar, kıtay, tatabı köp yağı ermis” (Rəcəbov, Məm­mədov, 1993, s. 72).

Otuztatar soybirləşməsinə daxil olan otuz türk-tatar soyun­dan 28-nin adını böyük Azərbaycan tarixçisi Fəzlullah Rəşi­dəddinin “Cami ət-Təvarix”indən, digərlərinin adını isə özbək “Xannamə”sindən öyrənmiş oluruq: tatar, moğul, derben (der­benut, derbent), saray, dörmən, cəlayir, qanqlı, xitay, kereyit, minq, corat, suqait, nayman, bozdoğan, orusut (orus), sulduz və s. (Рашид ад-Дин, 1956, с. 346). Soybirləşməsinə tatarlar baş­çılıq etdikləri üçün bu xalq “tatar” və ya “otuztatar” adları ilə məşhur idi. Çingiz xan sözügedən soylardan qıyat boyuna daxil olan bozdoğan (boz şahin) soyunun bəy ailəsindən idi. Soy öz adını soyun onqonu olan boz doğandan (boz şahin quşundan) almaqda idi. Bu səbəbdən də Çingiz xanın, eləcə də mənsub olduğu soyun bayrağında boz doğan (boz şahin) rəsmi çəkil­mişdi (Хара-Дабан, 1996, s. 127)

Mənbələrdə sözügedən soyun adına “bortoğan” kimi də rast gəlinir. Bu da bəzi türk ləhcə və şivələrinə xas r – z səsdəyiş­məsindən qaynaqlanır. Maraqlıdır ki, həmin soy ilk dəfə e. ə. V əsrdə Herodot tərəfindən 6 maday (Midiya) soyundan biri və Azərbaycan sakinləri kimi qeydə alnmışdır. Tarixin atası onları “parataken” adlandrmışdır (Гейбуллаев, 1991, s. 257).

Qıyat boyuna gəlincə, “Xannamə”yə görə bu boy öz adını Kimeri xanın nəslindən, yəni kimmerlərdən olan Qıyat xanın adından almışdır. Məlumat üçün bildirək ki, bu boy bütün tarixi mənbələrdə türk boylarından biri kimi qeyd edilib. Yalnız XX əsrdən etibarən rus alimləri, ardınca da Avropa tədqiqatçıları qondarma “Gizli tarix”ə dayanaraq, qıyatlardan monqol boyu kimi söz açmağa başlamışla və bu ənənə günümüzədək davam edir. Qıyat xanın tarixçəsi dastanda belə anladılır:

Kimerinin soylarından Qıyat xan adlı bir xan da var idi. O da Bənən şəhərindən idi. Ozqan xanın nəslindən olan digər böyük özbək xanlarının zamanında bu şəhərdə gizlənmiş və səsini çıxarmamışdı. Aşbara xanın oğullarının vəziyyətini öy­rənib, özünün də Kil xanın nəslindən olduğunu söyləyərək Tu­ran üzərində haqq iddia etməyə başlamışdı. Bir ordu topla­yaraq Toxmaş şəhəri üzərinə yürümüş və Aşbara xanın oğlu Arslan xanla qarşılaşmışdı.

Arslan ilə Qıyat xan arasında baş verən bu qarşıdurmada Arslan xan öldürülür. Qıyat xan Toxmaş şəhərini ələ keçirib, Turan hökmdarı qismində taxta oturur. Aşbara xanın ikinci oğlu yaratdığı qarışıqlıqlardan və etdiyi haqsızlıqlardan peşi­man olaraq, Kerü Kırım (Xəzər) dənizinin sahilinə gələrək burada bir şəhər salır və yaşamağa başlayır. Bu səbəbdən də həmin şəhərə Əjdər xan (Həştərxan) deyirlər.

Otuz il sonra Qıyat xan ölür, yerinə oğlu Durlugün (Türk boylarından dürülgünlər adını Dürülgün xanın adından almışlar) keçir. İyirmi il xanlıq edən Dürülgünün ölümündən sonra oğlu Qorulas (dürülgün boyunun qorulas soyunun adı buradan qaynaqlanır) taxta çıxır. Qorulasdan sonra oğlu Noyan xan olur. Noyandan sonra da oğlu Buyan bütün Turana hökm edir.

Buyan xanın dörd nigahlı arvadı və qırx kənizi var idi. Buyanın oğlu yox idi. O, hey oğlan arzulayır, fəqət Tanrı ona həmişə qız qismət edirdi. Beləcə qırx qızı olmuşdu. Bu qadın­lardan doğulan qırx qızdan bu gün qırxqız (qırğız) adı ilə tan­ınan qövm peyda olmuşdur (Burada qırğız xalqının etnoge­ne­zinin qırx qızla bağlanılması diqqəti çəkməyə bilməz. İrəlidə “qırx qız” motivinin Qafqaz mənşəli olduğunun və bu halda söh­bətin amazonkalardan getdiyinin şahidi olacağıq).

Günlərin bir günü Buyan xan hərəmxanasına gəlir və görür ki, arvadlarından birinin qarnı çox qabarıb... Qadından qarnını niyə belə şişdiyini soruşur... O da bətnində bir oğlan uşağı olduğu üçün qarnının qabardığını söyləyir. Buyan xan da ona: “Əgər mənə bir oğul doğsan, səni baş xatun edərəm, yox, əgər qız doğsan, səni də, qızını da öldürərərm” deyir. Elə bu vaxt qaravullar gəlib, Qıyan çölündə uyğurların xanı Buğur xanın üsyan edib onun üzərinə yürüdüyünü bildirirlər... (Ögəl, 2006, s. 409-411).

Dastanda daha sonra Buyan xanın (əslində Muyan xan) uyğurlarla savaşından söz açılır. Bundan sonra isə Alan Qova ilə bağlı məlum əfsanə iki fərqli versiyada təqdim olunur. Əfsa­nənin birinci versiyası belədir:

...Buyan hamilə olan arvadına: “Əgər mənə bir oğul doğ­san, səni baş xatun edərəm, yox, əgər qız doğsan, səni də, qı­zı­nı da öldürərərm” deyir, özü isə uyğurlarla savaşa gedir. Ar­vadı isə tərslikdən qız doğur. Bundan bərk qorxuya düşən qa­dın qızını oğlan kimi qələmə verir, ona oğlan paltarı geyindirib, oğlan kimi böyütməyə başlayır. Adını da Alan Qova qoyur.

Atası uyğurlarla döyüşdə olan Alan Qova böyüyür, on beş yaşına çatanda artıq özünü bir igid kimi aparmağa başlayır, tutduğunu əzişdirir, dağlara, çöllərə gedib ov edir, aslanları, qaplanları tutaraq baş-başa vurub öldürür.

Buyan xan döyüşdəykən ona oğlu olduğunu xəbər verirlər, o da bu xəbərə çox sevinir. Döyüşdən qayıdan kimi ata ilə qızı görüşürlər. Buyan xan bir sürək ovu təşkil edir, qız da atasının yanında ovda iştirak edir, bir maral vurub təmizləyir, atının tər­kinə qoyur. Amma ata minəndə atası onun minmək tərzin­dən şübhəyə düşür. O, qadınla kişinin ata minmək tərzləri ara­sındakı fərqi yaxşı bilirdi. Atasının şübhələndiyini hiss edən qız onun şübhələrini dağıtmaq üçün bir atla bir çöl eşşəyini qovaraq tutur, xanın qarşısına gətirib yerə çırpır. Eşşəyi yerə elə çırpır ki, heyvan parça-tikə olur. Beləcə Buyan xanın şübhələri dağılır.

Qız evə çatarkən atasından ona ayrı bir ev döşətdirməsini xahiş edir, atası da onun xahişini yerinə yetirir. Qız öz evində yatarkən, gecə evə qaranlıqda bir ay girir. Alan Qova bu parlaq aydan hamilə qalır. Ay bacadan çadıra daxil olanda qurd və aslan kimi heyvanlar da gözə dəyir. Qız səhər yuxudan duranda halında bəzi dəyişikliklərin baş verdiyini hiss edir və hamilə qaldığını anlayır. Aradan bir müddət keçəndən sonra qarnı şişir. Qarnında nəyinsə qımıldadığını hiss edən qız əhva­latı anasına danışır. Anası şübhəyə düşür, fəqət yoxlayıb qı­zının bakirə olduğunu görür və mat-məəttəl qalır. Beləcə, qızın aydan hamilə qaldığı məlum olur.... (Ögəl, 2006, s. 412).

Əfsanənin ikinci variantı belədir:

Qıyat qəbiləsi içərisində bir adam var imiş. Bu adam əcəli çatanda ölmüş, öldükdən sonra üç oğlu və arvadı qalmışdı. Arvadın adı Alan Qova idi. Əri öldükdən sonra qadın bir gün yatırmış, gecə yarısı pəncərədə ay işığı kimi bir şey içəri girmiş, sonra da aslan və ya qurd şəklində çıxıb getmişdi. Qadın bu işıqdan hamilə qalmışdı.

Alan Qovanın anası qızının hamilə olmasından təşvişə düşür... Atası Buyan xan uyğur döyüşündən dönməmiş qızını bir sandığın içinə qoyur və sandığı Səroş çayına tullayır. Ay sandığı dərhal ağuşuna alıb aparır. Bundan bir müddət sonra Buyan xanın uyğurlarla döyüşdə öldüyü xəbəri gəlir. Qızın anası bərk peşiman olur, amma heç bir faydası olmur. Qızını artıq birdəfəlik itirdiyi məlum olur.

Dürülgün elində iki nəfər çay sahilində ov edirmiş və bü­tün şikarı tən bölürmüşlər. Bunlardan birinin adı Dam Buğa, o birinin adı is Duvay imiş... Bir gün bunlar yenidən ov edər­kən bir sandığın su ilə axdığını görürlər. Cəld sandığı tutub sahilə çıxarırlar. Sandığı açanda görürlər ki, içində gənc və gözəl bir qız var. Qızı sandıqdan çıxarırlar, o da onlara başına gələnləri bircə-bircə danışır. Dostlar qızı özləri ilə götürüb öz ellərinə aparırlar. Aradan qırx gün keçir və qız ay parçası kimi bir oğlan doğur.... Yeddi gün sonra oğlana Buzancar adı qoyurlar. Bu uşaq Çingiz xanın yeddinci göbəkdən əcdadıdır. Aradan iki il keçdikdən sonra qız təkgöz Duvaya ərə gedir və ona on iki oğlan uşağı doğur. Lakin qadın oğulları içərisində ən çox Buzancarı sevir. Bu da qardaşlarının ona paxıllıq et­məsinə səbəb olur. Paxıllıq o səviyyəyə çatır ki, analara onla­rın Buzancara bir xətər yetirə biləcəyindən qorxmağa başlayır. Odur ki, qadın ilk beşiyini yanına salıb, onunla birlikdə çay qırağına gəlir, ona nəsihətlər verir. Deyir:

- Sən buralı deyilsən. Ona görə də qardaşların və yerlilər sənə xətər yetirə, hətta səni öldürə bilərlər. Bu çayın yuxarı axarı boyunca get, sağ-salamat olduğunu bilməm və təskinlik tapmam üçün hər dəfə quş ovladıqda onun başını kəs və çaya at.

Qadın bu sözləri dedikdən sonra oğlu ilə vidalaşır və evinə dönür. Oğlan da anası dediyi kimi Kerü (Kür?) çayın mənbəyi istiqamətdə yola çıxır.

Bu çayın sahilində bir yurd varmış və orada dörd qardaş yaşarmış.. Bir gün onların inəklərinin ayaqları qırılır. Onlar bunu edəni tapır və ona da inəyin ayağını sarıdırlar. Fəqət inə­yin ayağının sarğısı od alır və sonra da alov xırmana keçir. Bu, qardaşların bir-biri ilə höcətləşməsinə və savaşmasına səbəb olur. Onlar bütün günahı inəyin qıçını qıran qardaşda görürlər.

Əfsanədə deyilir ki, Buzancar qardaşların arasına girib, on­ların mübahisəsini həll edir. Qardaşlar onun ağlına heyran qalıb, ona onlarla yaşamağa yer verirlər. Bütün elin tədricən rəğbətini qazanan gənc tezliklə xan olur və bütün türk soy və boylarını birləşdirir. Təkcə Qıyat boyunun başçısı uyğur Bekiş xan ona ta­be olmaq istəmir. Belə olan halda Buzancar ordu toplayıb onun üzərinə gedir və döyüşdə Bekiş xanı öldürür. Sonra isə Qıyat elinin bütün camaatını qılıncdan keçirir (Ögəl, 2006, s. 413-414).

“Xannamə”də yazılanlara görə, Buzancardan sonra oğlu Bukay, Bukaydan sonra oğlu Kaydu, ondan sonra oğlu Bəy Son­qur, Bəy Sonqurdan sonra oğlu Tümən, ondan sonra oğlu Kabul, daha sonra sonuncunun oğulları Bartan və Noyan, Noyanın oğlu nəslindən olan Təmür Gürən növbə ilə xanlıq edirlər. Bundan sonrakı hissədə Yesugey Bahadır və Çingiz xanın tarixçələri nəql edilir (Ögəl, 2006, s. 414-415).

Mövzumuz baxımından qaraqalpaq türklərinin etnogene­zi­nin bu xalqa məxsus zəngin folklor abidələri əsasında öyrənil­məsi də böyük maraq kəsb etməkdədir. Belə hesab edilir ki, qaraqalpaqların müstəqil etnos kimi formalaşması Orta Asiyada, Aral gölü ətrafındakı geniş çöllərdə baş vermişdir. Fəqət bu xal­qın şəcərə miflərinin, əfsanə və rəvayətlərinin öyrənilməsi onun ilkin formalaşma mərhələlərinin Orta Asiyadan çox-çox kənar­da, Ön Asiya və Qafqazda, daha dəqiq desək Azərbaycan və Şər­qi Anadolu ərazisində baş verdiyini, etnik köklərinin isə mi­nilliklərin dərinliklərinə qədər uzandığını söyləməyə əsas verir.

Bəri başdan qeyd edək ki, qaraqalpaq türklərinin folklo­ru­nun, o cümlədən şəcərə folklorunun öyrənilməsində uzun müd­dət Xorəzm ekspedisiyasında çalışmış S.P.Tolstov və T.A.Jdan­konun, eləcə də atasının işini davam etdirən L.S.Tolstovanın ölçüyəgəlməz xidmətləri olmuşdur. Onlardan S.P.Tolstov qara­qalpaq türklərinin hazırda məskun olduğu əraziləri vaxtilə belə xarakterizə etmişdi:

“Aralətrafı bölgə şimali Avrasiya çölləri ilə Orta Asiyanın dağlıq ön və cənub regionlarını Hindistanın və Cənubi Avra­siyanın orta düzənləri ilə birləşdirən, hind-Avropa elementinin etnogenez və qlotogenezinin baş verdiyi önəmli məkandır (Толстов, 1948, с. 341).

Qaraqalpaq türklərinin çoxəsrlik etnik formalaşma dövrü ərzində bu coğrafiyadan keçən qədim miqrasiya yollarından xey­li qidalanaraq, öz mədəniyyətini, o cümlədən folklorunu nə­zə­rəçarpacaq dərəcədə zənginləşdirə bildiyini, bu üzdən də bu xalqın folklorunun tarixin ayrı-ayrı dövrlərini əks etdirdiyini ya­zan L.S.Tolstovanın fikrincə, kök etibarilə qıpçaq olan, son­rakı dövrlərdə oğuz və peçeneklərə qaynayıb qarışan qaraqal­paq­ların etnik şüurunda yad təsirlər də az rol oynamamışdır (Толстова, 1977, с. 141). T.A.Jdanko bu xalqın etnik köklərin­dən birinin sak-massagetlərlə və e.ə. VII-II əsrlərlə bağlı oldu­ğunu ehtimal etmişdir (Жданко, 1950) və irəlidə görəcəyimiz kimi, o, qətiy­yən səhv etməmişdir. L.S.Tolstova isə bir qədər də irəli gedərək, bu köklərin daha qədim əsrlərə və Ön Asiya, Qafqaz və Azər­baycan ərazilərinə uzandığını təsbit edə bilmiş­dir. Fəqət o, bu xalqı sonradan türkləşməyə məruz qalan irandilli xalq saymış, bu da ondan qaynaqlanmışdır ki, xanım Tolstova onların rəva­yətlərini özbək-sartların mənşəyi barədə Məqdisi (X əsr), Yaqub Həməvi (XIII əsr) və Həmdullah Qəzvininin (XIII-XIV əsrlər) qələmə aldıqları rəvayətlərlə qarışıq salmışdır. (Тол­стова, 1977). Bununla belə, o, “Qaraqalpaqların tarixi folkloru bu xal­qın etnogenezinin və etnomədəni əlaqələrinin öyrənilmə­sinin əsas mənbəyi kimi” adlı çox sanballı məqaləsində qara­qal­paq xalqını təşkil edən 6 əsas türk boyundan biri olan myüten­lə­rin bir vaxtlar Şərqi Anadolu ərazisində (Urmiya gölündən qərb­də) mövcud olmuş Matiena ərazisində yaşadıqlarını təsdiq etmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, qaraqalpaqlar 6 boydan ibarət olmuş­lar. Onların ən başda gələni myütenlər idi. Bu barədə Bərdahın “Şəcərə”sində belə deyilir:

Myüten, Konqrat, Qıyat, Qıpçaq,

Keneges, Manqıt – bunlar bir bıçaq.

Qaraqalpaqın bütün altı boyu,

Yurdlarını itirdi, onlarsız qaldı torpaq.

Daha sonra isə əlavə edilir:

Myütenlərin uranı – Ak Şolpan,

Kiyatların uranı – Aruxan.

Maykadan konqratlar törədi,

Bu ikisi sonda birləşdi

(Qaraqalpaq auz ədebiatınınq yigitləri…, 1940, səh. 6).

Dövrümüzədək ulaşmış myüten motiv və süjetlərindən bu xalqın ata yurdunun Güney Azərbaycandakı Urmiya gölü sahil­ləri olduğu məlum olur.

Qaraqalpaq-myütenlər və onlarla faktiki olaraq eyni xalq olan və Zərəfşan vadisində yaşayan özbək-mitanlardan toplan­mış bir rəvayətdə myütenlərin (mitanların) bütün fərdlərinin qırğına məruz qalmasından söhbət açılaraq, bildirilir ki, sözü­gedən xalq öz adını Myüten adlı bir şəxsdən alır və həmin şəxsin bütün nəsli düşmənlər tərəfindən məhv edilir. Sadəcə dul arvadı və iki oğlu sağ qalır. Mövcud süjetin qaraqalpaq variantında özbək variantından fərqli olaraq, Myütenin dul qalan arvadının adı da çəkilməkdədir. O, Ak Şolpan (Ağ Çolpan) adlandırılır (Тол­стова, 1977, с. 144). Bu da Bərdah “Şəcərənamə”sindəki adla üst-üstə düşür.

Myüten folklorunda ən maraqlı süjetlərdən biri də Myü­tenin soyundan olan və myütenlərin soy babalarından hesab edi­lən, divin belinə minərək Kap-taunun (Qaf dağının) üzərindən uçan Tamin (Tamim) adlı bahadırla bağlıdır. Bəzi elementlərinə görə “Məlik Cümşüdün nağılı” adlı Azərbaycan nağılını xatırla­dan bu rəvayətdə Kap-tau myütenlərin məskun olduqları ərazi­lərin içə­risində göstərilir. Bu faktı əldə əsas tutan L.S.Tolstova yazır:

“Biz qaraqalpaq-myütenlərin əfsanə və rəvayətlərində bu xalqın və ya onun soy babasının ilkin ata yurdu olan Kap-tau (müasir qaraqalpaqlar bu ad altında Qafqaz dağlarını başa düşürlər) ilə tez-tez rastlaşacağıq. İşin ən maraqlı tərəfi budur ki, həmin rəvayət və əfsanələrin bir qismi qaraqalpaq xalqının etnogenezinin daha sonrakı dövrlərini, orta əsrlərə aid dövr­lərini əhatə edir” (Толстова, 1977, с. 148).

Qaraqlpaqların tarixlərinin ilkin çağlarında Ön Asiya və Qafqaz ilə bağlı olduqlarını sübut edən folklor materiallarından biri də 1875-ci ildə N.Karazin tərəfindən qeydə alınan “Qadının xanlığı haqqında nağıl” adlı bir nağıldır ki, bu nağılda bir vaxtlar azərbaycanlılar, farslar, ermənilər, aysorlar, yunanlar, ərəblər və s. arasında məşhur olan Aşşur hökmdarı Semiramida (Şamu­ramat) haqqında rəvayətin izlərinə rast gəlirik (Каразин, 1875, c. 291). Qaraqalpaq nağılında ad Samiram kimi çəkilir ki, bu da V əsr erməni tarixçisi Moisey Xorenatsinin qeydə aldığı “Şa­miram” adı ilə üst-üstə düşür. İ.M.Dyakonov sözügedən müəlli­fin əsərindəki Şamiram adına toxunaraq göstərmişdir ki, adın bu forması yunanlar vasitəsi ilə alınan formanı (Semiramida) yox, yerli formanı əks etdirməkdədir (Дьяконов, 1956, с. 185). Bu fakt birmənalı şəkildə sübut edir ki, sözügedən süjet Orta Asi­yaya heç də, M.O.Kosvenin iddia etdiyi kimi, yunanlar tərəfin­dən, Makedoniyalı İskəndərin yürüşləri zamanı gətirilməmişdir (Косвен, 1947, с. 38-39, 42-43).

Yeri gəlmişkən, qaraqalpaq mifləri içərisində amazonka­lar­la bağlı süjet və motivlərə də rast gəlinməkdədir ki, bu da sözü­gedən xalqın, tarixlərinin ilkin çağlarında Azərbaycanda yaşa­dıq­larına əlavə sübutdur. Söhbət Mərkəzi Asiya xalqlarının heç birinin mifologiyasında analoquna rast gəlinməyən “Qırx qız” dastanından gedir. Bu dastannın süjeti ilə Quzey Qafqaz xalq­larının ortaq abidəsi olan və e.ə. I minilliyin ortalarında, iskit-sak mühitində formalaşdığı hesab edilən nart eposu ilə ümumi süjet və motivlərə sahib olması mütəxəssisləri çoxdan heyrətə salmışdır. “Qırx qız” dastanında öz qırx qadın döyüşçüsü ilə, yə­ni qırx amazonka ilə birlikdə uzaq bir adada yaşayan və xalqını düşmənlərdən qoruyan Gülayım adlı hökmdar qadından bəhs edilir (Сорок девушек…, 1951; Kırk kız…, 1956).

Mütəxəssislər Gülayım obrazını nart eposunun kabardin variantındakı Daxanaqo obrazı ilə eyniləşdirirlər:

Nartların dastanlarında belə deyilir,

Alplar içində alp olan, görəsən, kimdir?

Alplığı ilə alpları kölgədə qoyan,

Əlbət ki, alplar alpı Daxanaqo ərəndir.

At belinə qalxanda şövqündən yer əsir,

Onun qoçaq bir qız olduğunu kim bilir?

Sinəsindəki gümüş qalxan bərq vurur,

Mindiyi atdan süvari qız qürur duyur

(Нарты, 1957 а, с. 507-508).

Bu dastanın P.Akritas və Y.Stefanova tərəfindən təqdim edilən başqa bir variantı olan əfsanədən isə belə məlum olur ki, dağlar başında yaşayan sözügedən gözəl bahadır qadının ordusu bütünlüklə qadınlardan-amazonkalardan təşkil olunmuşdu (Ак­ри­тас, Стефанова, 1958, с. 47-48). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bənzər əfsanə günümüzədək Azərbaycanın Zaqatala rayo­nunda da, həm türk, həm də avar əhali içərisində yaşamaqdadır və oradakı xalq rayon ərazisində əlçatmaz qayada yerləşən Pəri qalasını həmin bahadır qadın və amazonkalar ilə əlaqələndirirlər.

L.S.Tolstova haqlı olaraq “Qırx qız” dastanının süjeti ilə nart eposunun osetin variantının, daha doğrusu bu variantın “Noza oğlu Barxunun ölümü” adlı bölümünün süjeti arasında daha çox uyğunluq olduğunu yazır:

““Noza oğlu Barxunun ölümü” adlı bölümdə eynən qaraqalpaq dastanında olduğu kimi, öz yandırılmış yurd yeri­nin və öldürülmüş qohumlarının qisasını alan qadın döyüş­çülərin təsviri verilir” (Толстова, 1977, с. 154).

“Qırx qız” dastanında Gülayım Surtayşanın kalmık ordu­su­nun onların şəhərlərinə basqın etməsindən sonra öz “amazon­kalarına” belə müraciət edir:

Bu zaman Gülayım ayağa qalxaraq,

Qəzəblənmiş qızlara belə məsləhət etdi:

“Ey mənim kiçik bacılarım, qohumlarım,

Yetər kədərlənib, ağladıq” – söylədi.

“Gəlin qolçaqlarımızı taxıb, sıxaq kəmərləri,

Ölkəmizi tari-mar edən zalım düşmənləri,

Yorulmadan, gecə gündüz təqib edək,

Qılınclarımızı qınından çıxarıb, çəkək.

Atlarımızı minib yel kimi şığıyaq,

Zalım düşmənə çatıb, haqlayaq.

Soyumuzu əsir edən Suroyşa ilə döyüşüb,

Ya ölək millət üçün, ya da ki zəfər çalaq.

Bənzər halı osetin eposunda da görmək mümkündür:

Həmin zaman o məhəllənin yanında ki,

Barxunun adamları darmadağın etmişdi,

Darqavsarın qızı bütün qızları topladı,

O yerdə ki hər yan yanıb külə çevrilmişdi:

“Ağlamaqdan, sızlamaqdan bir şey düşməz ələ,

Ölüləri ağlamaqdansa verib biz əl-ələ,

Heç olmazsa küllərini qoyaq qəbirlərə”.

Qızlar ölmüş qohumlarını basdırdıqdan sonra qisas almağa söz verirlər:

Qəzəb-hiddətlə and içdi onlar,

Ki, düşməni bağışlamayacaqlar,

Qan bahasını mütləq alacaqlar (Нарты, 1957 б, с. 39).

Osetin və qaraqalpaq eposlarının başqa bir yaxın tərəfi qızların hərbi təlim keçməsi səhnəsidir. Digər bənzərlik isə hər iki eposda əkizlərin iştirak etməsidir. Osetin eposunda Xamıp və Uruz­maq adlı iki əkiz qardaşdan söhbət açılır. Onların atası Ax­sarın da Axsartaq adlı əkiz qardaşı vardı. Bu qardaşlardan Uruz­maq öz bacısı Satana ilə evlənir. Qaraqalpaq dastanında isə Arıs­lan və Altınay adlı əkiz bacı-qardaşdan və onların şərlənərək zina etdiklərinin iddia edilməsindən danışılır (Толстова, 1977, с. 154).

“Qırx qız” dastanı ilə bu tip səsləşmələrə nart eposunun abxaz variantında və nartlar barədə qumuq əfsanələrində də rast gəlmək mümkündür. Bu variant və əfsanələrdə Satana 100, bəzənsə 40 oğul anası kimi təqdim edilir (Нартский эпос, 1957, с. 44, 167). Qaraqalpaq dastanında isə yüz (bəzi variantlarda qırx) oğul anası rolunda Jupar-kempir çıxış edir.

Azərbaycanda da «Qırx qız» adlı əfsanə qeydə alınmışdır. Bu əfsanədə düşmənlərdən qaçan qızların duaları ilə dağ, qaya ayrılır. Qızların qırxı da bu qayanın içinə girir (Xalq yaddaşının izləri, 2005, s. 33-34). Qırx qızla bağlı motivə “Dədə Qorqud” dastanında da rast gəlinir. Söhbət Burla xatunun qırx incəbelli qızla birlikdə qıpçaqlara əsir düşməsindən gedir.

Buradakı qırx sayı ilə bağlı qeyd etməliyik ki, istənilən say (kəmiyyət) bəşər övladının dünyanı qavramasında, ətraf aləmin real və mifoloji dərkolunmasında xüsusi önəmə sahib olmuşdur. Say bütün mifoloji sistemlərdə ən geniş yayılmış işarələr toplu­larından biridir və ölçü daşıyıcısı kimi çıxış edir. Konkret olaraq qırx ədədinə gəlincə, bu türk mifik sistemində çoxluq anlamına gəlməkdədir. Və bu təfəkkür bütün türk və Qafqaz xalqlarında, o cümlədən Azərbaycanda belədir. R.Qafarov yazır:

“Qırx. Çoxluq anlamındadır. «Qırx düyməli paltar», «qırx otaq», «qırx dəvəli yük» deyəndə ilk baxışda sakrallıq hiss olunmur. Lakin düymələr açılıb axıra çatan kimi təzədən bağ­lananda bu rəqəmin arxasında sirli aləm gizləndiyi aşkar­lanır. Azərbaycan türklərinin «Əsli və Kərəm» eposunun mifoloji qaynaqlarında qırx düyməli xalat gerçək aləmin bitməsi – ömür yolunun bağlanması, o biri dünyanın qapısının isə açıl­ması kimi mənalandırılır” (Qafarov, 2010, s. 22).

Bir sözlə, Qırx qız” dastanının Qafqazla bağlılığı heç bir şübhə oyatmır. Bunu çoxsaylı faktlar təsdiq edir. Həmin faktlar isə L.S.Tolstovadan qabaq B.A.Koloyev, M.Q.Vorobyova, T.A.Jdanko və s. kimi tədqiqatçıların da diqqətini çəkmişdir (Колоев, 1959; Ворбьева, 1964, с. 58; Жданко, 1964, с. 12). Bü­tün bu faktları dərindən təhlil edən L.S.Tolstova bildirir ki, qaraqalpaqların daha qədim dövrlərə aid folklorunda Kap-tau (Qafqaz), Gürcüstan, Dağıstan, Krım, Xəzər dənizi və Qara də­nizin adlarına tez-tez rast gəlinirsə, daha sonrakı dövrlərə aid folklor nümunələrində bu toponim və oronimləri Edil (İtil-Vol­qa), Jayık (Yayık – Ural) və Türküstan kimi adlar əvəz edir. Bu isə, təbii ki, qaraqalpaqların Qafqazdan Xorəzmə miqrasiyasının aralıq mərhələsinin folklordakı əksindən başqa bir şey deyildir (Толстова, 1977, с. 158).

Qaraqalpaqların ulu babalarının Urmiya gölü ilə Qafqaz dağ­ları arasındakı ata yurdlarını, yəni Azərbaycan ərazisini tərk etdikdən sonra bir müddət Quzey Qafqazda, Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında uzanan geniş çöllərdə məskunlaşdığını, ondan sonra isə Ural və Volqa çayları arasındakı ərazilərə köç etdiklə­rini tam qətiyyətlə söyləmək olar. Bunu həm qaraqalpaq folklo­rundakı toponim və oronimlər, həm də həmin bölgədə yaşayan başqırd və əski bulqar türklərinin (Volqa bulqarlarının) ağız ədəbiyyatı nümunələri ilə qaraqalpaq ağız ədəbiyyatı nümunələri arasındakı heyrətamiz paralellər sübut edir. Bu baxımdan 7-8 hecalıq misralardan ibarət “tolqau” adlandırılan qaraqalpaq xalq poema forması ilə eyni ölçü və quruluşlu “kobayır” adlı başqırd xalq şeiri forması arasındakı eynilik deyilənlərə ən gözəl sübut­dur. Bu eynilik özünü təkcə başqırd, qaraqalpaq, və əski bulqar jırlarının (şürlərinin) forma və ölçülərində deyil, həm də onlarda “Ay noqayım, noqayım”, “Ay Uralım, Uralım” kimi müraciət şə­killərinin işlənməsində göstərir. Məsələn, “Edil kayda, el kay­da” adlı bir qaraqalpaq tolqausundan bir parçaya diqqət yetirək:

Naxırları doyuracaq necə bol otlaqları vardı,

Torpaqları genişdi, bol-bol sular axardı.

Oranın qışı da yay kim keçirdi,

Ördəkləri lap qazlara bənzəyirdi.

Atlarsa qoyun kimi canlıydı, ətliydi.

Səndən məhrum oldum, ay Jayıkım, Jayıkım.

Gecələr qurbağalar uşaqlara yatmağa vermirdi imkan,

Orada ilanlar atlara yemlənməyə vermirdi məqam.

İtirdim səni, ay gölüm mənim, gölüm mənim.

Yayın sərin südündən,

Payızın sarı yemişindən,

Qışın balıq sürüsündən

Xalqım məhrum oldu mənim (Толстова, 1977, с. 159).

Bənzər motivə “Ay Uralım, Uralım” adlı başqırd kobayı­rın­da da rast gəlirik:

Sürülərim burada otlayırdı,

Atlarım bu çöldə yeyb-bəslənirdi.

İnəklərin burada movuldayırdı,

Qoyunlarım bu yerdə yeyb kökəlirdi.

Buranın axar çayları gümüş kimi bərq vurur,

At kimi şütüyüən balıqlarla doludur.

Deyingən qarı tək quruldar burda qurbağalar

(Толстова, 1977, с. 160)

Mahmud Kaşğarlının (XI əsr) bulqar türklərindən gətirdiyi misal da bu qəbildəndir:

İtil suları axır, sahilləri döyərək,

Sahil qayalarını döyəcləyərək.

Qurbağa və balıqlar sürü-sürüdür,

Onlarla qaynaşır göl (Толстова, 1977, с. 160).

Lakin bu yaxınlıq və bənzərliyin səbəbi təkcə bu iki türk xalqının, yəni başqırd və qaraqalpaqların nə zamansa eyni coğ­ra­fi arealda yaşamış olmasından qaynaqlanmaya da bilər. Məsələnin kökündə etnogenetik bağların dura biləcəyi ehtimalı da unudulmamalıdır. Üstəlik də unudulmamalıdır ki, Başqırd soylarından userqanların şəcərənaməsində bu soyun öz başlan­ğıcını eynən qaraqalpaq - myütenlər və özbək – matienlər kimi Myüten bəydən (Myüten biy) götürdüyü vurğulanır. Yeri gəl­miş­kən qeyd edək ki, Userqan-myüten folklor birgəliyi mövzusu elmdə yeni deyil və R.Q.Kuzeyev bu mövzuya dəfələrlə müra­ciət etmişdir (Толстова, 1977, с. 160).

“Ormambet biy” poemasından isə belə məlum olur ki, qa­raqalpaqlar Ormambet bəyin (“Manas”da Almanbet kimi yad edilir – B. T.) ölümündən sonra (XVI əsr) Volqa və Ural arası əra­ziləri tərk edərək şərqə doğru köç etmiş və hazırda yaşa­dıq­ları ərazilərdə məskunlaşmışlar. Elə həmin dövrdə də qaraqal­paqlar iç-içə, birlikdə yaşadıqları noqaylardan ayrılmışlar:

Ormambet bəy öldüyündə,

On noqay böyu ayrı düşdü bir-birindən.

Ormambet bəyin oğlu yox idi,

Yalnız bircə qızı var idi.

Bu noqayların birliyini pozdu.

Bu tolqaudan (poemadan) anlaşıldığı kimi, müəyyən dövrdə qaraqalpaqlar noqay siyasi birliyinə daxil olmuşlar (Толстова, 1977, с. 161). Başqırdların da həmin dövrlərdə Noqay ulusunda yaşadıqları məlumdur (Очерки по истории Башкирской АССР, 1956, с. 72-75).

Qırğızlarda da “Qırx qız ata” adlı əfsanə qeydə alınmışdır və bu əfsanə qaraqalpaq dastanının süjetini deyil, Azərbaycan­dakı eyni adlı əfsanəni xatırlatmaqdadır. M.İsmayıl Rüstəm qızının fikrincə, qırğızların «Qırx qız ata» əfsanəsi türk mədə­niyyətinin оrtaq xüsusiyyətlərini aydın şəkildə göstərir (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 60). Əfsanəyə görə Köymеn dağında yaşayan оbalarda qırx qız biri - biri ilə bacı kimi kеçinirmiş. Bir gün bu оbalara quldurlar basqın еdir. Qızlar о sırada hərəsi bir iş­lə məşğul imiş. Basqınçıları kafir sayan qızlar оnlara görün­mək­dənsə daş оlmağı diləyirlər. Köymеn dağı yarılır. Qırx qız dağın içinə girərək оrada daş оlurlar. Bura «Qırx qız ata» adlan­dırılmış və ziyarət yеrinə çеvrilmişdir (Yüz bir türk efsanesi, 2004, s. 64-65).

Mirəli Seyidov mifoloji təfəkkürdə bu tip çevrilmələrin əski inamlarla bağlı olduğu fikrini əsaslandıraraq yazır:

“Qədim insanlar inanırmış ki, onqon, ilahi, Tanrı hər bir canlıda, cansızda cüz halında var və onlar kökə görə qohum­dur­lar. Bu cüzün gücü ilə canlı, cansız şəklini dəyişir. Daş insan olur, insan heyvan və sair” (Seyidov, 1989, s. 262).

“Qırx qız ata” əfsanəsinin kök etibarilə Qafqaz regionu, daha dəqiq desək, Azərbaycanla bağlı olduğu, yəni Azərbay­candan Orta Asiyaya aparıldığı heç bir şübhə oyatmır. Əfsanə­dəki daşa dönmə motivi də Azərbaycan mənşəlidir. Bu motiv Naxçıvan rеgiоnundan tоplanmış əfsanələrdə rast gəldiyimiz əsas motivlərdən biridir (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 51). M.İsmayıl Rüstəm qızı yazır:

“Daşa dönmə insanların əski mifoloji dünyagörüşünün ifadəsidir. Bu proses müəyyən vəziyyətlərdə dualar, Tanrıya yalvarış, niyyət etmə ilə baş verir. Məsum varlıqların- əsasən qızların, gəlinlərin, sevgililərin zülmdən qurtuluş yolu dağa üz tutması və daşa çevrilməsidir. Maraqlı tərəf odur ki, insana bənzər daşlar əfsanələşərkən əslində daşlar da ülviləşmiş, xalq yüksək mənəvi duyğularını daşlara aşılamışdır. Daşa dönmə motivində qədim türklərin dağ, daş və qayalara baxış tərzi də ortaya çıxır” (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 51-52).

Alimin yazdığına görə, Şahbuz rayonunun Badamlı kəndin­dəki «Qız-gəlin» deyilən yerlə bağlı xalq arasında iki əfsanə danışılır. Əfsanələrin birində deyilir ki, bir ovçu silahı qaldırıb qarşısındakı kəklikləri nişan alanda kəkliklər onun gözünə qız-gəlin kimi görünür. Elə ki, tüfəngi salır, yenə kəkliklər görünür. Nəhayət, bu görüntülərdən bezmiş ovçu atəş açanda kəkliklər qız-gəlin donundaca daşa dönürlər.

M.İsmayıl Rüstəm qızının fikrincə, bu əfsanənin məzmunu və mövzusu insan və təbiət münasibətlərinin pozulması ilə izah olunmalıdır (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 52).

İkinci əfsanədə isə düşmənlərdən qaçan qız - gəlinlər dağda Allaha dua edib qeyb olurlar. Xalq inancına görə yan-yana düzülmüş daşlar həmin qız-gəlinlərdir.

Naxçıvandan toplanmış başqa bir əfsanənin məzmunu belə­dir:

Yaycı elinin camaatı elin igidlərinin məğlub olduğunu, düşmənin isə çox olduğunu görəndə qız-gəlinlər ələ keçmə­sin­lər deyə Allaha yalvarırlar ki, onları daş eləsin. Zağalara girən düşmən hər tərəfdə daş adamlarla rastlaşır.

Deyilənə görə, bura ziyarətə gələnlər niyyətlərinin baş tu­tub tutmayacağını bilmək üçün xırda daşlardan götürüb gəlin daşın başına atırlar. Daş orada qalsa deməli niyyət qəbul olu­nur (Azərbaycan mifoloji mətnləri, s. 118-119).

“Oğlanqala-qızqala” əfsanəsində oğlan əhdinə dönük çıxan sevgilisinin vəfasızlığına dözməyib özünü yanar oda atır. Amma vəfasız olmadığından odda yanmır, ağ bir daşa dönür (AFAN, s. 74).

“Qız qayası” əfsanəsində kəndin zalım katdasına getmək istəməyən qız dağlara üz tutub qaçır, Allaha yalvarır və daşa dönür. “Daş qız” əfsanəsində zalım atasından qorxan qız üzünü göylərə tutub aman istəyir ki, “İlahi, belə yaşamaqdansa məni döndərib daş elə.” Həmin andaca qız daş olur. Bu yer də “Daş qız” adlanır (AFAN, s. 85).

Daşa dönmə motivli “Qırx qız ata” əfsanəsinin Azərbaycan mənşəli olması, eləcə də bir çox tədqiqatçının “qırğız” etno­ni­mini “qırx qız”la bağlaması bu xalqın da etnogenezinin ilkin mərhələsinin Azərbaycanla bağlı ola biləcəyini ehtimal etməyə ciddi əsas verir. Qırğız türklərinin mənəvi dünyasının və əfsa­nələşmiş tarixi keçmişinin “ensiklopediya”sı hesab edilən “Ma­nas” dastanındakı bir neçə önəmli məqam bu ehtimalın həqi­qətdən qətiyyən uzaq olmadığını göstərir.

Heç şübhəsiz ki, “Manas” dastanı bir qəhrəmanlıq dastanı­dır. Bu dastan qırğızların etnogenezi prosesinə aydınlıq gətirə­cək etnoqonik motivlərdən də xali deyildir. Eyni sözləri Ma­nasın paradiqmaları olan Alp Manaş (eyniadlı əsatiri Altay na­ğıl-poemasının qəhrəmanı) və Alpamışın (eyniadlı qazax dasta­nının qəhrəmanı) simasında Altay və qazax türkləri haqqında da söyləmək olar.

“Manas” dastanında da “qırx qız” motivinə, eləcədə “qırx ərən”, “qırx igid” barədə süjetə rast gəlirik. Bunlardan sonun­cusu barədə B.Ögəl yazır:

“Dədə Qorqud kitabındakı Oğuz bəylərinin qırx igidi türk mifologiyasının ölməz və dəyişməz motividir… “Manas” dasta­nında Dədə Qorqud nağıllarında adı çəkilən qırx igidlə əla­qədar bəzi hadisələrə də rast gəlirik”(Ögəl, 2006, s. 498).

Bu sözlərdən sonra alim V.Radlova istinadən aşağıdakı süjeti nəql edir:

Almanbet atası Qara xanı müsəlman olmadığı üçün öldürdükdən sonra qırğızların Orta Yüz rəisi Kökçə xanın yanına gəlmişdi. Kökçənin Almanbetə çox etibar və hörmət göstərməsi Kökçənin qırx igidini hirsləndirdi və həsəd səviy­yəsinə çatdırdı. Onlar bir araya gəlib, Almanbetin üstünə şər atmaq qərarına gəldilər. Buna görə hamısı toplanıb Kökçə xanın yanına getdilər və Kökçə xana “Bu Almanbet sənin ar­vadınla yatıb-qalxır” dedilər. Bu səbəbdən Kökçə xanın Al­manbetə olan münasibəti kəskin dəyişdi, o da Manasa pənah aparmaq məcburiyyətində qaldı (Radloff, V, p. 36-32).

Maraqlıdır ki, süjetdə qırx igid dərdləşərkən, eynən “Dədə Qorqud”dakı kimi “Bir kafir üstümüzdən çıxdı” deyirlər (Ögəl, 2006, s. 498). Dastanda ayrıca Manasın da qırx igidindən söz açılır və onların həm Manasa, həm də arvadı, yəni onun baş xatunu Qamkey xatuna sədaqəti xüsusi vurğulanır. Onlar Manas tərəfindən aşağıdakı kimi vəsf edilirlər:

Qırx igidin başı Qırqıt! Yeddi yeməyi birdən aşıran Bos Çolok ilə Çalbay! Yelbəgəy və sən Sıraq! Kök Seliç və sən , Sə­rək! Mənim hiyləgər igidim Qutunay! Mənim pis igidim Qut­yaqan! Mənim gənc uşağım Yayma Köküt! Sən, ey Bayın oğlu Bakay! Ağ Bottonqın oğlu Bolot! Yoldaşım Bauke! Sən, ey mə­nim Yaysanım! Ey siz, soylu ailələrin övladları – mənim əl­bi­səm, sən ey qəhrəman Bürküt, mənim suyum, sən ey qəh­rə­man Sasam!Geriyə belə sıçrayan Qan Gəldi, Qara Yoltay, Yam Gəl­di! Sən ey mənim nəğməkarım Almandı! Sökülənləri hö­rən, qı­rılanları düzəldən, sən ey kəskin dilli Acıbəy, Kenənin oğ­lu! Sən ey Kənəş oğlu Qan Canıbəy! Mənim falçım Qara Tö­lök! Qırx igidin yoldaşı Bölök! Qazaxdan gələn Kolmanbet! Qırğızdan gələn Yalmanbet! Kafir ilə müsəlmanın yurdunu qu­ran, ey mənim döyüşçülərim, Qara bayır və Kasalat adlı gənclər, siz hər şeydə isabətlisiniz! Gecə belə tülkünün izini itirməyən Şuutum mənim! Gənc Tünükey! Yenə gecə qarsaq tülküsünün izini ta­pan mənim qaplan Şuutum! (Ögəl, 2006, s. 498).

Bunlardan Bay oğlu Bakay həm Manasın atasının, həm də özünün vəziri kimi çıxış edir. Manas onun haqqında hər zaman deyərdi: Bizlərə tanrı tərəfindən göndərilmiş bir dost!

Bundan başqa, Qamkey xatunun atası evindəki qırx qızdan, xan qızının qırx qaravaşından söhbət açılır və onların Manasın igidləri tərəfindən yaxalanaraq, onlara arvad olmaları bildirilir.

Qırğız rəvayətlərinin birinə əsasən, qırğızlar Manasın qırx igidi ilə qırx qızın, yəni Qamkey xatunun qaravaşlarının izdiva­cından törəyiblər. Özbək “Xannamə”sində isə qırğızların Çingiz xanın ulu babalarından Buyan xanın qırx kənizindən doğulan qırx qızla bağlanılır:

Buyan xanın dörd nigahlı arvadı və qırx kənizi var idi. Buyanın oğlu yox idi. O, hey oğlan arzulayır, fəqət Tanrı ona həmişə qız qismət edirdi. Beləcə qırx qızı olmuşdu. Bu qadın­lardan doğulan qırx qızdan bu gün qırxqız (qırğız) adı ilə ta­nınan qövm peyda olmuşdur (Ögəl, 2006, s. 410).

Öncəki bölümdə “qırx qız” motivinin Qafqaz mənşəli ol­duğunu və bu halda söhbətin amazonkalardan getdiyini söylə­miş­dik. Madam ki, qırğızlar yalnız bu kütləvi (qırxın qırxa) iz­divacdan sonra peyda olublar, o zaman ortaya belə bir sual çıxır: bu qırx igid etnik baxımdan kimdir, onların və Manasın mənsub olduğu xalqın adı nədir? Bu sualın cavabı qırğızların etnoge­nezini anlamaq baxımından çox böyük önəm daşıyır. Sualın ca­vabı isə elə “Manas” dastanının özündə verilir.

Dastanda əsərin qəhrəmanı Manasın mənsub olduğu xalq gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Bu fakt akademuk Bartoldun əsərləinin toplandığı 4 cildliyin II cildinin I hissəsinin 541- ci səhifəsində, 55 - ci qeyddə təsbit edilmişdir (Бартольд 1968: ll, 1, 541). Abramzonun "Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əlaqələri" adlı kitabının 46 - cı səhifəsində isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xal­qının adı çəkilir (Абромзон. 1960: 46).

Bu informasiya qırğız türklərinin etnogenezini və bu etno­genezin ilkin coğrafi arealını müəyyən etməmiz baxımından son dərəcə böyük önəm daşımaqdadır. Məsələ burasındadır ki, Stra­bon qarqarların amazonkalarla qonşuluqda, amazonkaların isə Albaniya üzərində yüksələn dağlarda yaşadıqlarını yazmışdır (Гейбуллаев. 1991: 77-78). Eyni zamanda, qarqarların Qafqaz Al­baniyasının, yəni Azərbaycanın ən qədim sakinlərindən biri olduğu hər kəsə məlumdur (Kalankaytuklu, l, 27). O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq - qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir (Тревер 1959: 308).

Qərbi Azəbaycanda (bugünkü Ermənistanda) da qıpçaq - qarqarların çox qədim zamanlardan yaşamış olduqlarını, onların torpaqlarının Ərməniyyə və Kilikiyaya qədər uzandığını erməni (hay) tarixçiləri də etiraf edirlər. Məsələn, A.Akopyan özünün “Albaniya – Aluank qədim yunan – Roma və qədim erməni mən­bələrində” adlı kitabının 66-67-ci səhifələrində yazır ki, Moksda Qarqar adlı vilayət, Tsopka və Qərbi Kilikiyada iki Qarqar qalası, Lori və Parisosda iki Qarqar kəndi var. Bundan başqa Meğri tərəfdə Qarqar dağının mövcudluğu da məlumdur (Акопян. 1987: 66-67).

Hazırda Qərbi Azərbaycanın (bugünkü Ermənistanın) Zən­gəzur bölgəsində qarqarlara aid bir monastr kompleksi də qal­maqdadır. Öncələr “Gərgərvəng” və ya “Qarqarvəng” adı ilə məşhur olan bu monastra bitişik Həzrət Məryəm kilsəsinin tikil­məsindən sonra (1283-cü il) daha çox Məyəm kilsəsi və ya “Surb Sion” monastrı kimi yad edilməyə başlayan bu kompleks alban (həm də Azərbaycan) memarlığının ən maraqlı nümu­nə­lərindən biridir (Tuncay, 2010, s. 17-18).

Qarqarlar və onların yaşayış arealı barədə əski erməni (hay) mənbələrində də söz açılmışdır. Məsələn, Moisey Xorenatsi (V əsr) alban əlifbasının qarqar dili əsasında yaradıldığını söyləmiş, Qarqar meydanından və Qarqar məlikliyindən söz açmışdır. Gevond (Vlll əsr) Qarqar düzənliyinin, Böyük Vardan (XIII əsr) isə Qarqar vilayətinin adını çəkmişlər. Tovma Artsruni isə türk mənşəli ərəb sərkərdəsi Buğanın Qarqar düzənliyinə gələrək, Bər­də şəhərinə daxil olduğunu yazmışdır (Гейбуллаев. 1991: 77-78).

Bu xalqın adı Qafqaz və Orta Asiyanın toponomikasında geniş əks olunmuşdur. Bu sırada XlX əsrdə indiki Dağıstanın Teymurxanşura vilayətində qeydə alınmış Qarqar yer adını, Tiflis quberniyasının Tionet və Axalsix uyezdlərində qeydə alınmış Qarqar – meydan, Qarqar – Qutan, Qarqar dağı, Qarqa­ris və s. toponimlərini (Пагирев. 1913 : 122), Qəbələ rayonu ərazisində mövcud olmuş Xaraba – Qaraqarı, eləcə də Qarabağla Gədəbəy sərhəddində yerləşən bir neçə Qarqar kəndini (bu gün onlardan biri Gərgər, digəri isə Xarxar adlanır) və Naxçıvan uyezdində qeydə alınmış Xarxar kəndini göstərmək olar. XIII əsr ərəb müəllifi Yaqut əl-Həməvi Beyləqan yaxınlığında yerlə­şən Qarqar şəhərini xatırlatmışdır. İbn Xordadbeh (lX əsr) isə Şabran və Dərbənd arasındakı Qarqar şəhərindən söhbət açmaq­dadır. Deyilənlərə Qarabağ ərazisindəki iki ayrı Qarqar çayını da əlavə etmək lazımdır. Türkiyə və Cənubi Azərbaycan ərazisində də bir neçə Qarqar, Xarxar, Gərgər adlı yaşayış məntəqəsinin olduğu məlumdur (Гейбуллаев. 1991: 79).

Qarqarların bir vaxtlar Orta Asiyada da yaşadığını söylə­mək olar. Belə ki, Dionisiy Perieqet (II əsr) qarqarların Emod dağlarından Qanq çayı ilə suvarılan torpaqlara qədər geniş bir ərazidə yaşadıqlarını yazmışdır (Гейбуллаев. 1991: 82).

Madam ki, qırğız xalqının əsas özəyini qıpçaq-qarqarlar və amazonkalar təşkil etmişdir, o zaman tam qətiyyətlə demək olar ki, bu xalqın etnogenezinin ilkin mərhələsi Azərbaycan ərazisin­də gerçəkləşmişdir.

“Manas” dastanının Altay versiyası olan “Alıp Manaş” əsa­tiri nağıl poeması da mövzumuz baxımından böyük önəm daşı­maqdadır. “Kitabi-Dədə Qorqud”a daxil olan “Bamsı Beyrək” boyunun süjetini xatırladan bu nağılın qəhrəmanı Manaş azman bir bahadırdır. Nağılın N.Ulaqaşev tərəfindən yazıya köçürül­müş variantının qısa məzmunu belədir:

…Onun (Alıp Manaşın) burnu təpəyə, qaşları meşəyə, göz­ləri odlu məşələ oxşayır. Atası kürəyində at sürüsü gəzə bilən Baybarak, anası Ərmən Çeçen, bacısı Koodur. Valideyn­ləri Alıp Manaşın istəməsinə baxmayaraq, Qırğız xanın qızı Koyumyujek Arunu ona alırlar. Evləndikdən sonra Manaş bir dəfə kitabda oxuyur ki, uzaq ölkədə yaşayan acıqlı, bədniyyət Ak-kanın insan üzü görməyən, kişi əli dəyməyən Erke Karaçi adlı dünya gözəli bir qızı var. Çoxları bu qızla evlənmək is­təmiş, fəqət içlərində sağ qalıb, geri dönən olmayıb.

Manaş ata-anasının, bacısı və arvadının etirazlarına bax­mayaraq, qızın eşqiylə yola çıxır. Məlum olur ki, Ak-kanın xanlığı üzərindən qanadlı atla belə keçməyin çox çətin olduğu tünd göy rəngli çayın o biri tərəfindədir. Bahadır min bir əziyyət bahasına da olsa, aylar, illər çəkən uzun yolçuluqdan sonra, axır ki, çaya yetişir. Burada rast gəldiyi qoca bir qayıqçı onu və atını çayın o biri sahilinə keçirir. Ak-kanın torpağına ayaq basarkən atı ona buranın çox təhlükəli bir yer olduğunu söyləyir, fəqət manaş onu dinləməyib yoluna davam edir. Bərk yorulduğundan dincəlmək qərarına gəlir və dərin yuxuya dalır. Sahibini gözləyən acı taledən xəbərdar olan at ulduza çevrilib göyə qalxır və hönkür-hönkür ağlamağa başlayır.

Günlərin birində Ak-kanın çobanları heyvanları otara-otara Manaşın yatdığı yerə gəlirlər və bahadırın tufanı xa­tırladan xorultu və nəfəsindən vahiməyə düşürlər. Tez xanın yanına gəlib gördüklərini anladırlar. Ak-kan yeddibaşlı adam­yeyən Debelqanı vəziyyəti öyrənmək üçün hadisə yerinə gön­dərir. Debelqan göy öküzünə minib azman bahadırın yatdığı yerə gəlib, çobanların doğru söylədiyinin şahidi olur. Geri dönüb gördüklərini Ak-kana anladır:

- Yer üzərində uzun illərdir ki, yaşayıram, amma öm­rüm­də belə qorxmamışdım, belə bir möcüzə görməmişdim. Görü­nür, hansısa bahadırın burnuna düşmüşdüm. Bu vaxt bahadır asqır­dı və dalğalı qasırğa kimi məni çox-çox uzaqlara, yüz gö­lün ar­xasına tulladı. Az qalmışdı öləm, möcüzə sayəsində qurtuldum.

Ak-kan bunu eşidər-eşitməz, qoşununu toplayıb Manaşın üzərinə yürüyür. Onlar gəncə nə qədər ox atırlarsa, qılınc ça­lırlarsa, heç bir xeyri olmur. Ona nə ox batır, nə də qılınc kə­sir. Belə olan halda, əsgərlər Ak-kanın əmri ilə bahadırın ya­nında geniş və dərin quyu qazıb, onu ora itələyirlər. Quyuya dü­şən bahadır düz doqquz ay quyuda yatmaqda davam edir. Ma­naşın yaraq-yasağı çox ağır olduğundan, onları qaldır­ma­ğa kimsənin gücü yetmədiyindən elə orada, quyunun yanında qalır.

Manaş yuxudan ayıldıqda özünü əl-qolu zəncirli halda, dərin bir quyunun içində gördü. Qərib dünyada başına gələn bu acı hadisədən bərk qüssələndi və kədərli mahnı oxumağa başladı. Onun nərəyə bənzər səsini eşidən quş və heyvanlar qu­yunun ağzına yığışdılar. Amma heç kəsin onu quyudan çı­xar­mağa gücü yetmədi.

Belə olan halda Manaş evlərinə çöl qazının vasitəsilə mək­­tub göndərib, başına gələnləri anladır. Məktubu alan ana-atası qardaşlığı Ak-kobeni onun dalınca göndərirlər. Ak-kobek axtarıb Manaşı tapır, amma ona nəinki kömək eləmir, ana­sının göndərdiyi sehrli yeməkləri qardaşına verməyib özü ye­yir, üstəlik quyunun ağzına ağır bir dağ da qoyur. Sonra bir vaxtlar buralara gəlib həyatını itirən igidlərin sür-sümüklərini toplayıb geri dönür. Məqsədi hər kəsi Manaşın öldüyünə inan­dırmaq və onun arvadı Kyumyujek Aruna sahib çıxmaq, onun­la evlənmək idi.

Manaşın ümidi hər yerdən və hər kəsdən kəsildiyi anda vəfalı atı özünü yetirir, quyunun ağzındakı dağı bir tərəfə atıb sahibini əsirlikdən azad edir. Quyudan çıxan bahadır düz doqquz il Ak-kanın qoşunu ilə döyüşür, qoşunu qırıb axırına çıxır, Ak-kanı, Debelqanı və Ak-kanın yüzlərlə igidin qanına bais olmuş qızı Erke Karçini öldürür (Nağılın bir variantında Erke Karçi onunla döyüşdə ölür).

Bundan sonra Manaş turduna geri dönür. Onun sağ-salamat olduğunu görən ana-atası, bacısı və vəfalı arvadı çox sevinirlər. Manaş ona xəyanət edən, arvadına göz dikən qar­daşlığı Ağ-kobeki ölümlə cəzalandırır. (Tantəkin, 2006, s. 96).

M.H.Tantəkin sözügedən süjetlə Firdovsi “Şahnamə”sində yer alan “Bijən və Mənijə” dastanının süjeti, eləcə də V əsr er­məni tarixçisi M.Xorenatsinin nəql etdiyi real bir tarixi hadisə arasında bağlılıq görməkdə və onları eyni kökdən hesab etmək­dədir (Tantəkin, 2006, s. 109).

Firdovsinin nəql etdiyi süjetin qısa məzmunu belədir:

Erməni elçiləri İran şahı Xosrovun yanına gəlib, ölkələ­rinin donuz sürülərinin tapdağı altında qaldığını bildirir və bu fəlakətdən qurtulmaq üçün ondan yardım istəyirlər. Xosrov şah özünün igid hərbiçilərindən Bijənə Gərgini bələdçi qoşub ermənilərə köməyə göndərir. Bijən fəlakəti erməni torpaqla­rından təkbaşına rədd edir. Buna paxıllığı tutan Gərgin Bijənə xain çıxır. Bijəni məhv etmək istəyi ilə onu Turan xaqanı Əf­rasiyabın (Alp Ər Tonqanın – B. T.) günəşə bənzər qızı Mənijə­nin və onun ətrafındakı gözəl türk qızlarının sorağını verərək deyir ki, bu qızlardan əldə edib Xosrov şaha təqdim etmək pis olmazdı. Hiyləyə uyan Bijən Gərgini meşənin yanında qoyub, görmədən aşiq olduğu Mənijənin dalınca Turana gedir. Gər­gin Bijənin qayıtmasını gözləmir. Onun atını götürüb İrana qayıdır və Bijənin itkin düşdüyünü atası Kivə və Xosrov şaha çatdırır.

Əfrasiyab, başda qara xan olmaqla, hərbi dəstə göndərib, sərxoş halda olan Bijəni dustaq etdirir və qol-qıçına zəncir vurduraraq, qaranlıq quyuya – zindana atdırır. Qızı Mənijəni isə onun namusuna ləkə gətirdiyi üçün saraydan qovur. Zin­danda Bijənin vəziyyəti o qədər ağırlaşır ki, Tanrıdan özünə ölüm arzulayır. Burada ona gizlicə baş çəkən, qayğısına qalan bir tək insane vəfalı Mənijədir.

Bijəndən uzun zaman səs-soraq çıxmadığını görən Xosrov şah dünyanın hər yerini göstərə bilən sehrli cama baxıb, Bijə­nin harada olduğunu müəyyənləşdirir. Onu qurtarmaq üçün Rüstəmi Turana göndərir… Rüstəm Bijəni dustaqlıqdan qur­ta­rıb, Mənijə ilə birlikdə İrana göndərir… (Фирдоуси, М., 1967, c. 6-46; Tantəkin, 2006, s. 108-109).

Firdovsinin nəql etdiyi süjetdə də ermənilərin adının keç­mə­si diqqətçəkiçidir.

“Alıp Manaş” nağılında qəhrəmanın qaynatasının və anası­nın adlarının antroponim deyil, etnonim olması diqqəti çəkir. Alıp Manaşın qaynatasının adı Qırğız xan, anasının adı isə Ər­mən Çeçendir. Anasının adındakı “ərmən” (erməni) və “çeçen” etnonimlərini görməmək mümkün deyildir. Bu fakt nağılın Ön Asiya və Qafqaz, daha dəqiq desək, Azərbaycan mənşəli ola biləcəyini düşünməyə əsas verir. Təsadüfi deyil ki, eyni süjet Qafqaz xalqları arasında da geniş yayılmışdır. Bütün bu süjetləri İran mənşəli hesab edən və müqayisəyə çəkən V.Millerin yazdığına görə, svanlarda Alıp Manaşın (fars versiyasında Bijən, erməni versiyasında Majan) adı Bejan, osetinlərdə isə Bezan kimi keçir (Миллер, 1892, c. 54-62; Tantəkin, 2006, s. 112).

Bənzər süjeti M.Xorenatsi (V əsr) də qeydə almışdır. Onda qəhrəmanın adı Majan, görmədən vurulduğu və onunla qovuş­maq üçün uzaq səfərə çıxdığı qızın adı isə Mantudur (Tantəkin, 2006, s. 109). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Alıp Manaş”ın O.Oçu­bay tərəfindən toplanmış variantında qəhrəmanın ardınca getdiyi qızın adı Erke Karçin yox, Manjakdır ki, bu da “Şahna­mə”­dəki Mənijə adı ilə üst-üstə düşür (Жирмунский, 1960, c. 123).

M.H.Tantəkin özünün “Dəli Becan surətinin protipləri mə­sələsinə dair”çox dəyərli məqaləsində (Tantəkin, 2006) sözü­gedən Altay nağılı ilə səsləşən bir sıra süjet və surətlərdən söz açmaqdadır ki, bu da “Alıp Manaş”ın Azərbaycan mənşəli ol­du­ğuna, Orta Asiyaya Azərbaycandan aparıldığına heç bir şübhə yeri qoymur. Bu isə o deməkdir ki, özbəklər, qaraqalpaqlar və qır­ğızlar kimi Altay türkləri də öz etnogenezlərinin ilkin mərhə­ləsini Ön Asiya və Qafqazda keçmişlər. Hər halda fakt budur ki, qədim Urartu mənbələrində (e.ə. IX əsr) Altay (Alatey) toponimi də qeydə alınmışdır və Y.Yusifov bu toponimi Azərbaycan əra­zi­sindəki ən qədim dövlətin – Arattanın başqa bir adı saymaqdadır.

Eyni sözləri Alpamışı (Manas, Alıp Manaş) eynən qırğız və altaylılar kimi özlərinin soy babalarından biri hesab edən qazaxlara da aid etmək olar.

Strabona görə, sarmatların bir bölümü "sarmat -kaziqlər, yəni sarmat-qazaxlar adlanmışlar. Maraqlıdır ki, qazax xalqının etnogenezində iştirak etmiş soylardan biri də sarmatlar olmuşlar (Абромзон, 1960, 116). Antik müəlliflərin fikrincə, sarmatlar iskitlərlə amazonkaların izdivacından törəmişlər və iskit dilində danışırdılar. Bu müəlliflərin yazdığına görə, sarmatlar Qara də­niz iskitlərindən və Don çayından şərqdə məskun idilər.Eyni mən­bələrin təhlilindən belə aydın olur ki, onların torpaqları bu­günkü Rusiyanın Kalmıkiya, Həştərxan, Stavropol və Rostov bölgələrini əhatə edirdi. Antik müəlliflərin bəziləri sarmatları "savromat" da adlandırmışlar. Məsələn, Herodot "savromat" yaz­dığı halda, eradan əvvəl 4-cü əsrdə yaşamış Skilak Karianidli "sarmat" ifadəsini işlətmiş, Ovidiy Nazon isə hər iki addan isti­fadə etmişdir. Pliniy isə yunanların sarmatları "savromat" adlan­dırdıqlarını bildirmişdir. (Гейбуллаев, 1991, c. 329-330).

Diodor Siciliyalı və Pliniyin bildirdiklərinə görə, sarmatlar Midiyadan, yəni Cənubi Azərbaycandan iskitlər tərəfindən köçə zorlanmışlar. Elə bu səbəbdən də bəzi antik müəlliflər sarmatları midiyalılarla, yəni madaylarla eyniləşdirmişlər. Məsələn, Pliniy və Yuliy Solin sarmatları midiyalıların törəmələri hesab etmiş­lər. Pliniy türkləri sarmatların bir qolu saymış, Pomponiy Mela isə türklərlə sarmatların qonşu olduqlarını yazmışdır. Eradan əvvəl 2-ci əsr müəllifi Dionisiy Pereqet isə sarmatları hunlarla eyniləşdirmişdir. Fakt isə budur ki, qıpçaq mənşəli qazax soy­larından biri də sarmatlardır və onlar qazaxların içərisində "şermat" və "sarmat teleu" adları ilə məşhur idilər. (Гейбуллаев, 1991, s. 329-330,334). Bu fakt qədim Atropatenanın paytaxtının nədən Kazaka (Qazax) adlandığını başa düşməmizə və nədən qıpçaq elementinin oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsində xüsusi bir plast təşkil etdiyini başa düşməmizə yardımçı olur. Əslində isə qıpçaq elementinin Azərbaycandakı kökləri ən azı kuman­ların tarixi qədər qədimdir.

Maraqlıdır ki, bəzi antik müəlliflərin sarmatların soy baba­ları saydıqları maday xalqının da qazaxların etnogenezində işti­rak etdikləri məlumdur.

Müqəddəs "Tövrat" kitabında Yafəsin oğullarından söz açılarkən, onlardan birinin Maday olduğu bildirilir. Eradan əvvəl 9-8-ci əsrlərə aid mixi yazılarda Madayın soyundan gələn xalq­dan-maday xalqından və eradan əvvəl 7-6-cə əsrlərə aid mixi yazılarda isə bu xalqın Azərbaycanın cənubunda qurduğu Ma­day­ya dövlətindən söhbət açılır. Qədim yunan müəllifləri, o cümlədən eradan əvvəl 5-ci əsrdə yaşamış Herodot bu dövləti Midiya dövləti, xalqını isə midiyalılar kimi qeyd etmişlər.

Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycanda formalaşan digər türk soy və boyları kimi madayların da izlərinə sonrakı əsrlərdə Türküstanda rast gəlirik. Sonralar hansısa səbəbdən Azərbaycanı tərk edən bu qədim türk soyu qazax türklərinin etnogenezində yaxından iştirak etmişdir. Qazax xalqını təşkil edən türkdilli soylardan biri də madaylar olmuşlar. (Востров, Муканов, 1968, c. 118). Azərbaycanda yaşayan və sonradan qazaxların, qırğız­ların, özbəklərin, eləcə də qaraqalpaqların etnogenezində yaxın­dan iştirak etmiş (Велиханов, IV, c. 326; Abramzon, 1960, c. 66, 82; Кармышева, 1954, c. 16, tablo 2; Жданко, 1950, c. 41) soylardan biri də albanlardır.