BƏXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR
Elə bil ki, balası tələyə düşən şirdi
Yüklə 1,48 Mb.
|
|
Elə bil ki, balası tələyə düşən şirdi, Qəzəblə var-gəl edib, ora-bura gedirdi. Kətan kimi dartırdı, saçlarını yolurdu, Paltarını didib, cırıq - cındır olurdu. Üfüqə səda düşüb ağaranda dan yeri Bilqamıs ölkəsini çağırdı adbaad. Misgərlər, dəmirçilər, daşyonanlar gəlirdi, Heykəltaraşlar gəlir, daş qoyanlar gəlirdi. -Dostum, sənə mən elə başdaşı düzəldəcəm, Beləsini heç kəs dostuna düzəltməyib. Saçı lacivərd, altı daşdan hörüləcək, Üzü əhəngdən, özü altundan yonulacaq (Bilqamıs dastanı, 1985, s. 65) Nəsir Rzayev bildirir: “Menhirlərin Azərbaycanda dəmir dövründə yaradılmış insan heykəlləri ilə müəyyən yaxınlığı vardır. Belə heykəllər döyüşçülərin qəbri üstünə qoyularmış. Menhirlərdə olduğu kimi, bu heykəllər də ölmüş döyüşçünün özünü təmsil edirdi. Göründüyü kimi, menhirlər ilə qədim türk heykəllərinin ideoloji əsası eynidir. Hər ikisi animistik təsəvvürə-ölümdən sonrakı əbədi həyat fəlsəfəsinə əsaslanır” (Azərbaycan incəsənəti, 1977, s. 12). Sənətşünas alim Rasim Əfəndi deyir: ”Azərbaycanın daş plastika sənəti nümunələri içərisində daş insan fiqurları önəmli yer tutur. Şamaxı və Ağdam şəhərləri ətrafında tapılmış bu monumental plastik sənət nümunələri alimlərin böyük marağına səbəb olmuşdur. Şamaxının Dərə Xınıslı və Dağ Kolanlı yaxınlığından tapılmış heykəllər üslub etibarilə bir-birinə bənzəsə də, ayrı-ayrı vəziyyətdə və ölçüdə düzəldilmiş müxtəlif tipli kişi fiqurlarını təsvir edir. Şamaxıdan tapılmış fiqurların ən böyüyünün hündürlüyü 2,23 metr, ən kiçiyinin isə 1,35 metrdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, şumerlər özlərini “kəngər” və “kanq” alandırmışlar. Qonşuları isə onlara “qarabaş” və ya “qarapapaq” demişlər. Maraqlıdır ki, bu gün də Azərbaycanın qərb hissəsində, Qazax – Qarabağ – Naxçıvan – Maku xətti üzrə onlarca “Kəngərli”, “Kəngər” adlanan kəndlərimiz var. Görkəmli coğrafiyaşünas və etnoqraf alim Vəliyev Baharlının yazdığına görə, qarabörklü (qarapapaq) tayfaları da kəngərlilərdən olmuşlar (Велиев, 1921, c. 36). Tanınmış şərqşünas alim Süleyman Əliyarov “kanqlı” və “kəngər” etnonimlərinin sinonim olduğunu bildirmişdir. Görünür, elə bu səbəbdən də şumer mixi yazılarında “kəngər” adı əvəzinə bəzən “kanq” adı işlənmişdir. Bu etnonim sonuncu dəfə mixi yazılarda eramızdan əvvəl II minillikdə yad edilmiş, bundan sonra mixi yazılarda kəngərlər barədə heç bir məlumata rast gəlinməmişdir. Lakin eradan əvvəl V əsrdə qələmə alındığı məlum olan “Avesta”da “kanqlı etnonimi ilə yenidən üzləşirik ki, həmin kitabda bu etnonim turanlıların, yəni türklərin sinonimi kimi işlənir (Əliyarov, 1991, s. 141). Eramızdan əvvəl III-II minilliklərə aid mənbələr kəngərlərlə suvarların qonşuluqda yaşadıqlarını bildirməkdədir. Həmin qaynaqlardan belə bəlli olur ki, kəngərlər İkiçayarasının cənubunda, suvarlar isə şimalında yaşamışlar (Ağasıoğlu, 2005, s. 150). Maraqlıdır ki, I-II əsrlərə aid mənbələr də bu iki türk boyunun qonşuluqda, fəqət əvvəlki yurdlarından bir xeyli aralıda, Xəzər dənizi sahillərində yaşadıqlarını qeyd etməkdədir. Söhbət Ptolomeyin qeydlərindən gedir. O bu iki xalqın Xəzər sahilində, Qafqaz dağlarından Dərbəndə kimi uzanan geniş sahədə yaşadıqlarını yazmışdır (Əliyarov, 1991, s. 141). Orta əsr mənbələri kəngərləri oğuzlarla birlikdə yad etməkdədir. Məsələn, X əsr salnaməçisi Konstantin Baqryanorodnıy oğuz tayfalarından olan beçeneklərin bir hissəsinin kanqar, yəni kəngər adlandığını bidirməkdədir (Богрянородный, 1989, c. 159). Qiyasəddin Qeybullayev kanqlı tayfasının oğuz-Səlcuq birləşmələrində yer aldığını qeyd etmişdir (Гейбуллаев, 1991, c. 103). Moravçikin də fikrincə, oğuz-beçenek tayfasının bir qismi kanqlı adlanmışdır (Moravçig, 1943, p. 145). Tarixi mənbələr kəngərlilərin adını Azərbaycanla bağlamaq ənənəsi baxımından çox genişdir. Məsələn, orta əsrlərə aid erməni tarixçilərinin verdiyi məlumatlardan belə məlum olur ki, kəngərlər Qərbi Azərbaycandakı Kəngər dağlarında, eləcə də Albaniya, yəni Şimalı Azərbaycan ərazisindəki kəngərlər ölkəsində yaşamışlar (Гейбуллаев, 1991, c. 102). Erməni mənbələrinin birində deyilir ki, 482-ci ildə erməni və iber ordusu Kəngərlər ölkəsində fars ordusu ilə müharibəyə girişmişdilər. “VII əsr erməni coğrafiyası”ndan belə məlum olur ki, Göyçə gölündən şimalda yerləşən torpaqlar Kəngərlər ölkəsi adlanmışdır (История Армении Лазаря Парбского, 1904, c. 304). Tarixi mənbələr XVIII əsrdə kəngərlilərin bir hissəsinin Gürcüstan ərazisindən Qarabağa köçdüyünü qeyd edir. Naxçıvan ərazisindəki kəngərlilərdən VI əsrə aid bir anonim Suriya mənbəyi söhbət açmaqdadır (Гейбуллаев, 1991, c. 102). Rəşid Göyüşov yazır: “Eneolit dövrünün dini dünyagörüşünü öyrənmək baxımından Əliköməktəpədə tapılan dairəvi otağın böyük əhəmiyyəti var. Otağın divarları gillə suvanmış, üstündən isə ağ gillə şirələnmişdir. Hamar divarda həndəsi xarakterli naxışlar çəkilmişdir. Bu bina çox güman ki, ovsun mərasimlərinin keçirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Daşdan və gildən düzəldilən insan fiqurları Eneolit dövrünün ən maraqlı abidələridir” (Göyüşov, 1986, s. 31). Eneolit dövrünə aid ən maraqlı mərasimlərdən biri də müxtəlif insan fiqurları ilə bağlı olmuşdur. Bilqamıs dastanının məzmunundan belə görünür ki, Eneolit dövrü sakinləri, eləcə də sonrakı dövrdə şumerlər bu gil heykəlləri günəş tanrısı Utuya (akkad variantında Şamaşa) qurban vermişlər:
(Bilqamıs dastanı, 1985, s. 66) Günəş tanrısı Utunun adı Azərbaycan folklorunda bu yaxın zamanlara qədər “Qodu” şəklində yaşamışdır. Bilqamıs Utuya bal, yağ kimi yeməli şeylər apardığı kimi, Azərbaycanda da Qodu üçün xəmiraşı bişirilməliymiş. Qeydə alınmış “Qodu-Qodu” nəğmələri içərisində bal və yağın xatırlanması da xüsusi maraq doğurmaqdadır:
(Nəğmələr, inanclar, alqışlar, Bakı: 1986, s. 47) 5 min il öncə Günəş tanrısı Utuya bal və yağ qurbanlığı verən Bilqamıs bu mərasim zamanı gildən heykəl düzəltdiyi kimi, Azərbaycan türkləri də XX əsrin ortalarınadək “Bal verin ballamağa, yağ verin yağlamağa”- deyərək “Qodu-Qodu” mərasimi keçirərkən, müqəvva düzəldərmişlər. Tanınmış rəssam və tədqiqatçı Elçin Aslan yazır: “Azərbaycanda vaxtsız və uzun müddət yağan leysan yağışına son qoymaq, günəşi çağırmaq məqsədi ilə icra olunan kütləvi xalq tamaşası “Qodu-Qodu” günəş tanrısına həsr olunurdu. Vaxtilə yaşlılar tərəfindən göstərilən bu əsatiri tamaşa, get-gedə ilkin önəmini itirmiş və XX yüzilin əvvəllərində subay gənclər və uşaqlar tərəfindən oynanılan hərəkətli, sözlü-nəğməli bir oyuna çevrilmişdir. Oyun iştirakçıları müqəvva Qodunu qapı-qapı gəzdirib, onun şəninə təriflər deyir, məzəli səhnələrdə kuklanı çomaqla vurub “öldürür”, sonra yenidən “dirildirdilər.” (Aslanov, 1984, s. 55). Nəsir Rzayev isə deyir: “Tunc dövründə, eramızdan əvvəl III-II minilliklərdə Azərbaycanda günəş kultu çox geniş yayılmışdı. O vaxt günəş tanrısının bir sıra simvolları məişətdə, ictimai həyatda tətbiq edilərək bədii yaradıcılığa daxil olmuşdur. Tunc dövrünün sonunda əmək məhsuldarlığının artması, istehsalın, maldarlığın inkişafı varlanmaqda olan qəbilə və ailə başçılarının, əcdadların hüququnu genişləndirir, yeni dini etiqadların yaradılmasına səbəb olurdu. Odur ki, günəş tanrısının “funksiyasında” yeni elementlər ortaya çıxırdı. Onlardan biri günəş tanrısının əcdadlara və bununla əlaqədar olaraq ölülərə himayədarlıq göstərməsi idi. Bunun nəticəsində cəmiyyətdə “atalar kultu” və “ölülər kultu” kimi yeni ideoloji tendensiya yaranırdı. Bununla əlaqədar olaraq qəbir daşları günəş rəngli oxra ilə boyadılırdı ki, qəbir isti, işıqlı olsun, axirət evinə dirilik bəxş edilsin və ölüləri kurqanlarda dəfn etməyə başlayırdılar. Kurqan qəbirlərinin yerləşdirilməsində vahid bir sistemə, “şüa sistemi”nə riayət edilirdi. Kurqanların daxilində də kromlexlər tikilirdi.
Bir sözlə, oğuzların ən qədim zamanlardan Ön Asiya və Qafqazda yaşadıqları çoxsaylı faktlarla öz sübutunu tapır. Şübhəsiz ki, bu faktlar içərisində şumer və türk dilləri arasındakı əlaqə daha diqqətçəkicidir. Mövzu ilə bağlı Tofiq Hacıyevin sözlərinə görə, Türk dillərindəki bir sıra köməkçi sözlərin əslini şumer dilində tapmaq mümkündür. Məsələn, türk dillərindəki çoxaltma mənasında işlənən “ən” ədatının şumercədə “yüksək”, “qam”, “kahin” mənalarında “an” kəlməsi müstəqil leksik vahid kimi çıxış edir. “Kimi”, “gibi” qoşmalarının məqamında da şumercədə müqayisə bildirmək üçün “qi-qim-qimi” variantlarında çıxış edən ünsürün işləndiyi də məlumdur. Şumer dilində yerlik hal üçün işlənən “ra”şəkilçisi “ra” və “ru” formasında türk dillərində, o cümlədən, Azərbaycan dilində eyni mənada fəaliyyət göstərmişdir. Məsələn, sonra, yuxarı və sairə. Şümer dilinin çıxışlıq halındakı “ta”, yerlik halındakı “a” yenə maraq doğurur. Azərbaycan dilində yerlik və çıxışlıq, yönlük və yerlik hallarının sistem şəklində bir-birini əvəz etməsinin şahidi oluruq. Deməli, bu qrammatik hadisənin kökü onunla bağlıdır ki, vaxtilə “ta”, “da” şəkilçisi çıxışlıq məzmunu bildirmiş, sonralar çıxışlıq halı kimi “tan”, “dan” müəyyənləşərkən, o, “ta”, “da” yerlik halı vəzifəsinə keçdiyi zaman xeyli müddətdə bu göstəricilər bir-birinin mənasını əvəz etmişdir. Yəni yeni mənasını bildirməklə, köhnə-ilkin mənasında da qeyri-fəal şəkildə xidmət göstərmişdir (Hacıyev, 1976, s. 22-23). Alim daha sonra yazır: “Yönlük və yerlik hallarının Azərbaycan dili tarixində müəyyən dövrlərdə qeyri-sabitliyi də anoloji prosesin nəticəsidir, yəni “a” morfemi yerlik vəzifəsindən yönlük funksiyasına keçdiyi zaman əzəllər ikimənalı olmuşdur. Hətta bu qeyri-differensiallıq, görünür, o qədər çəkmişdir ki, şumercədə xüsusi yerlik-yönlük hal yaranmışdır. Çıxışlıq halı şəkilçisinin yerlik, yerlik halı şəkilçisinin yönlük məzmuna keçməsi bu halların arasında üçbucaqlı məna əlaqəsi yaranmasına səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan dili tarixinin təşəkkülü dövründə, ümumiyyətlə, məkani halların hər biri o birilərinin mənasını ifadə etmişdir. Məsələn “Kitabi Dədə Qorqud”da oxuyuruq: “...Günlüyü yer yüzünə tikdirmişdi.” Burada “yüzündə” əvəzinə “yüzünə”işlənmişdir. Eyni mənbədə belə bir ifadəyə rast gəlirik: “Topuğunda sarmaşanda qara saçlum.” Burada isə “topuğuna” əvəzinə “topuğunda” işləndiyinin şahidi oluruq. Şah İsmayıl Xətaidə də “muna”, yəni buna əvəzinə “munda”, yəni bunda ifadəsi ilə rastlaşırıq: “Munda əqilli kimsa gülməz.” Bənzər halı Nəsimi yaradıcılığında da müşahidə etmək olar: “Sorma, ey dilbər, mana...” Əslində belə olmalıdır: “Sorma, ey dilbər, məndən”” (Hacıyev, 1976, s. 22-24). Bir çox Şərq xalqlarının, ilk növbədə də türk xalqlarının hər il mart ayında sevə-sevə keçirdikləri Novruz bayramının təşəkkülü və tarixi ilə bağlı bir çox mülahizələr irəli sürülmüşdür. Bəziləri onu zərdüştiliklə, bəziləri isə İslamla, daha dəqiq desək, Həzrət Əlinin doğum günü ilə bağlamağa çalışmışlar. Həqiqət isə budur ki, sözügedən bayram barədə ilk yazılı mənbələr 5 min il öncəyə aid şumer mətnləridir ki, bu mətnlərdən eyni bayramı martın 21-də şumerlərin qeyd eməkdə olduqları və bu bayramın məhsuldarlıq və cobanlar tanrısı Dumuzunun şərəfinə keçirildiyi məlum olur. Şumerlər həmin bayramı eyni tanrının adı ilə Dumuzu bayramı adlandırırdılar. Bununla bağlı ayrıca bir mifik süjrt də var idi və həmin süjet barədə Lipin və Belov birgə qələmə aldıqları “Gil kitabələr” adlı kitablarında məlumat verməkdədirlər. Süjetin qısa məzmunu belədir: Yeraltı ölülər dünyasının hakimi Ereşkiqal məhsuldarlıq və çobanlar tanrısı Dumuzunu öz qaranlıq dünyasında əsir edir. Bu səbəbdən də yer üzündə bütün çiçəklər solur, ağacların yarpaqları tökülür. Sevgi tanrısı İninni Dumuzunu xilas etmək üçün yeraltı dünyaya enir, 7qapı keçir və uzun sərgüzəştlərdən sonra Dumuzunu əsirlikdən xilas edir. Bu martın 21-də baş verir. Həmin gün ağaclar yenidən çiçək açır, təbiət oyanır. Elməddin Əlibəyzadə yazır: “Təsəvvür edin ki, arada 6500 illik zaman məsafəsi var. Amma tellər, bağlar qırılmayıb. Müasir dilimizin qayda-qanunlarının çox dərin kökləri üzə çıxır. Ayrı-ayrı ifadə şəkilləri, şairin özünə poetik müraciətləri və sairə də ulu şumer dili ilə müasir Azərbaycan – türk və ümumən türk dilləri arasında əbədi tellər, bağlar olduğunu təsdiq edir” (Əlibəyzadə, 1998, s. 68). Şumerlər öz ölülərini kurqanlarda basdırırdılar və kurqana “kur”, yəni gor deyirdilər.Onlar kurqan mədəniyyətini də özləri ilə Azərbaycandan aparmışdılar. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın Ağstafa rayonu ərazisindən tapılan kurqanlar şumer kurqanlarından daha qədimdir və son Eneolit dövrünə aiddir. Şumer kurqanları isə Tunc dövrünün məhsuludur. İslama qədərki türklərin, o cümlədən iskitlərin və sakların ayrılmaz atributlarından biri də kurqanlardır. Bütün qədim müəlliflər iskitlərin və ümumiyyətlə türklərin öz ölülərinin məzarlarının üzərində qum və ya daş kurqanlar ucaltdıqlarını söyləmişlər. Eyni hal qədim şumer mədəniyyətinə də xasdır. Maraqlıdır ki, yer üzündə ən qədim kurqan qəbirlərinin izlərinə məhz Azərbaycan ərazisində rast gəlinmişdir. Söhbət son Eneolit dövründən və Ağstafa rayonu ərazisindən gedir. Tarixçi alim Nəcəf Müseyibli yazır: “XX əsrin 80-ci illərində Azərbaycanda, Ağdam rayonu ərazisində, aran Qarabağda son Eneolit dövrünə aid Leylatəpə məskəni tədqiq edilərkən, buradan digər yerlərdən tapılan və eyni dövrə aid olan maddi mədəniyyət nümunələrindən keyfiyyət baxımından fərqlənən saxsı qablara rast gəlinmişdi. Buradan tapılan, dulus çarxında hazırlanmış yüksək keyfiyyəli qablar Messopatamiyadan tapılmış Əl-Übeyd mədəniyyəti ilə eynilik təşkil etməkdə idi. Sonralar eyni bölgədə bənzər mədəniyyətin izləri Çinartəpə, Şomutəpə və Abdal Əziztəpə abidələrdən də üzə çıxarıldı. Leylatəpə və digər analoji abidələrin tədqiqi nəticəsində Güney Qafqaz üçün yeni mərhələ olan və son Eneolit dövrünə uyğun gələn mədəniyyət ortaya çıxmış oldu. XX əsrin 80-ci illərində analoji mədəniyyətin izlərinə Gürcüstan ərazisindəki Beri Kldeebi abidəsində də rast gəlindi.
Rəşid Göyüşov bildirir ki, Eneolit dövründə hətta dəfn adətlərindən də danışmaq olar. Məsələn, Kür çayının orta axarında yaşayan əhali öz ölülərini yaşayış yerlərindən xeyli kənarda, Azərbaycanın cənub rayonlarında yaşayan əhali isə bilavasitə yaşayış yerlərinin özündə-evlərin arasında, döşəmənin altında və yaxud da həyətdə dəfn etmişdir. Çox vaxt ölü tək və bükülü vəziyyətdə basdırılmışdır, ancaq az da olsa kollektiv dəfn adətinə rast gəlmək mümkündür. I Kültəpədə olduğu kimi, Babadərviş və Əliköməktəpə abidələrində də qəbirlərdən oxra tapılmışdır (Göyüşov, 1986, s. 30). Nəcəf Müseyiblinin bildirdiyinə görə, son Eneolit dövrünə aid olan kurqan qəbirlər böyük maraq kəsb etməkdədir.Biz bu kurqanları 2004-cü ildə, neft və qaz kəmərlərinin 432-ci kilometrində, Ağstafa rayonu ərazisində,Soyuqbulaqdan bir kilometr aralıda təsbit etdik. Bir vaxt çox sayda kurqanın bulunduğu böyük bir sahədə onların yalnız bir hissəsi qorunmuşdur. Onların sayı otuza qədərdir: “Elmi ədəbiyyata Soyuqbulaq kurqanları kimi düşən bu kurqanlar təkcə Qafqazda deyil, eyni zamanda bütün dünyada məlum olan ən qədim kurqanlardır. Onların tarix səhnəsinə çıxışı yerli əhalinin dini dünyagörüşündə baş verən dəyişikliklər ilə bağlı olmuşdur” (Мусеибли, 2005, c. 135). Tarixçi alim Q.Qoşqarlı deyir: “2004-2005-ci illərdə Bakı-Tiflis-Ceyhan neft və Bakı-Tiflis-Ərzurum qaz kəmərlərinin marşrutu boyunca aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı son Eneolitdən orta əsrlərə qədərki geniş bir dövrü əhatə edən otuzdan artıq qədim yaşayış və məzar yeri tədqiq edilmişdir. 2002-2003-cü illərdən fərqli olaraq qazıntılar daha çox ən qədim maldarlıq və əkinçilik mədəniyyətlərinin izlərinə sahib Kür boyu ərazilərdə aparılırdı. Sözügedən marşrut üzrə aparılan qazıntılar zamanı tapılan xronoloji baxımdan ən qədim məskənlər Eneolit dövrünə aid məskənlər olmuşdur ki, onlar Böyük Kəsik 1, Böyük Kəsik 2, Poylu 1, Poylu 2 və Ağılı Dərədən üzə çıxmışdır. Bunların içərisində daha geniş tədqiqatlar Böyük Kəsik 1 ərazisində aparılmışdır. Bu bölgənin Şomutəpə və Leylatəpə mədəniyyətləri ilə eynilik təşkil edən mədəni qata sahib olduğu məlum idi. Fəqət yeni qazıntılar buradakı Əl-Übüeyd və erkən Uruk mədəniyyəti ilə eyni olan mədəni təbəqələr barədəki biliklərimizi daha da artırmış oldu” (Гошгарлы, 2005, c. 74). Tarixçi alim F.Quliyev isə yazır: “Ağstafa rayonunun Böyük Kəsik qəsəbəsində 1,5 kilometr aralıda 60-70 metr radiusunda çox sayda saxsı qab qalığı tapılmışdır. Bu qalıntılar yer səthindən 80 santimetr aşağıda yerləşən mədəni təbəqədən aşkar edilmişdir. Tapılan keramika nümunələri bir neçə tipə bölünür. Onlar küp, nimçə, su qabı və müxtəlif qablardır. Buradakı keramika ilə Uruk keramikası arasındakı eynilik etnik birlikdən xəbər verməkdədir” (Гулиев, 2005, c. 82). Məlumat üçün bildirək ki, “Əl-Übeyd mədəniyyəti” adı ilə məşhur olan mədəniyyət qədim Messopatamiyanın, yəni bugünkü İraq ərazisində, Dəclə və Fərat cayları arasında Nuh tufanından öncə yaşamış insanların yaratdıqları və tufan zamanı onu yaradanlarla birlikdə məhv olmuş mədəniyyətin adıdır. “Erkən Uruk mədəniyyəti” kimi tanınan mədəniyyət isə tufandan sonra Messopatamiyaya köçərək orada böyük bir sivilizasiyanın əsasını qoymuş xalqın-şumerlərin yaratmış olduqları zəngin mədəniyyətin adıdır. Tədqiqatçılar Əl-Übeyd mədəniyyətinin şumer, yəni erkən Uruk mədəniyyətinin sələfi olduğunu, ikincinin birincisinin üzərində ucaldığını söyləyirlər. Fəqət Messopatamiya ərazisində bu iki mədəniyyəti bir-birindən Nuh tufanının nəticəsi olan qədim və qalın lil qatı ayırır. Azərbaycanda isə bu iki mədəniyyət iç-içədir və onlar arasında qırılma müşahidə edilmir. Bu isə şumer mədəniyyətinin Azərbaycanda formalaşdığını və qədim şumerlərin Azərbaycan ərazisindən Messopatamiyaya köçdüyünü sübut edir. Görünür, elə bu səbəbdən də şümerlər istilaçı akkadlardan qoruna bilmək üçün məhz Azərbaycanın ən qədim sakinlərindən olan kutilərə (oğuzlara) müraciət etmişdilər. Oğuzların Azərbaycan ərazisində "kuti" etnoniminin Şumer-Akkad mənbələrində peyda omasından çox-çox öncələr yaşadıqları barədə çoxsayda təkzibedilməz dəlillər mövcuddur. Bu dəlillər içərisində ən maraqlılarından biri Azərbaycanın mərhum alimləri Ə.Hüseyni və C.Cəfərovun Qobustan və Gəmiqayadan üzə çıxardıqları türk soy və boylarının tamğalarıdır ki, onların da önəmli bir hissəsini oğuz tamğaları təşkil edir (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Professor Cəfər Cəfərovun yazdığına görə, türk soy və boylarının ən qədim düşərgələrini, ata-baba yurdlarını, onların doğma vətənlərini, habelə mövcud olmuş ünvanlarını müəyyənləşdirmək üçün həmin tamğaların müstəsna əhəmiyyəti vardır. Tamğa və işarələr, bir sıra başqa xalqlarda olduğu kimi, türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin də etnogenezində iştirak etmiş soy və soybirləşmələrinin qədim yazı nümunələri kimi qiymətlidir. Azərbaycanın bir sıra rayonlarından tapılmış və 10-12 min əvvələ və daha sonrakı dövrlərə aid edilən müxtəlif işarə və tamğalar haqqında Cəfər Cəfərov və Əbülfəz Hüseyni kimi tədqiqatçılar fikir söyləmiş, Əbülfəz Hüseyni Gəmiqaya təsvirləri, Cəfər Cəfərov Qobustan petroqlifləri içərisindən üzə çıxartdıqları, Firəngiz Muradova isə Şirvan zonasında tapdığı tamğalardan söhbət açmışlar. Müəlliflər bu işarələrin hansı soya mənsub olduğunu, həmin işarələrin qədim türk yazı sistemində paralellərini müəyyənləşdirə bilmişlər (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Maraqlıdır ki, həmin işarələrin paralellərinə digər qədim xalqların əlifbalarında da rast gəlinir. Məsələn,Yazıçıoğlu Əliyə görə 11-ci oğuz tayfası olan begdililərin soy damğasına Gəmiqaya işarələri arasında cüzi fərqlə rast gəlinir. Qaranoqayların as və ya az soyunun tamğası isə Sofu Novruz pirində tapılmış işarə ilə eyni olmaqla yanaşı, həmin işarəyə eramızdan əvvəl lll əsrdə Hindistanda formalaşdığı ehtimal edilən brahmi əlifbasının “ça” və “ba” hecalarının qrafik təsvirində də rast gəlinir (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Həmin əlifbada “tha” hecasını bildirən qrafem də ağnoqayların türkmən soyunun tamğası ilə eynidir və bu işarənin ən qədim nümunəsi Gəmiqayadan tapılmışdır. Brahmi əlifbasındakı “dha” hecasının işarəsi isə qaranoğayların konqes və ya kəngər soyunun tamğası ilə üst-üstə düşür və eyni işarəyə Sofu Novruz pirində də rast gəlinməkdədir. Maraqlıdır ki, Şirvan damğalarından bəziləri də sami əlifbalarındakı hərflərə uyğun gəlməkdədir. Belə ki, qaranoğayların qazan boyunun ergenekli soyunun damğası ilə eyni olan işarə eramızdan əvvəl V-III əsrlərdə işlənmiş arami əlifbasının “h” hərfi ilə üst-üstə düşür. Şirvan tamğalarından bir qismi Dəməşq-səmud və Dəməşq-səfaid əlifbasının bəzi hərfləri ilə eynilik təşkil edir. Qobustan və Gəmiqayadan tapılmış türk tamğalarının bir qisminin paralellərinə də Orxon və Yenisey əlifbalarında rast gəlinir. Belə ki, bu tamğalarla sözügedən əlifbalardakı “nt” və ya “nd”, “ s” və ya “ş”, “ı” və ya “i”, “p”, “b”, “d”, “t”,“z”, “k”, “ç” səslərinin qrafik təsvirləri ilə eynidir (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Mahmud Kaşğarlıya görə 6-cı oğuz boyu olan əfşarlara aid olan tamğaya, eləcə də Yazıçıoğlunun əfşarlara aid etdiyi, fəqət Mahmud Kaşğarlının təsvir etdiyi tamğadan fərqlənən tamğaya Gəmiqaya işarələri sırasında, eləcə də Abşeronun Duvannı qəsəbəsinin şimal-qərbində yerləşən Sofu Novruz qəbristanlığında qeydə alınmış tamğalar içərisində rast gəlinir. Mahmud Kaşğarlının 3-cü oğuz tayfası kimi qeyd etdiyi bayandurların tamğası isə Şamaxının Quşçu kəndində yerləşən Abdal damı mağarasında qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, bu işarənin ekvivalentinə Egey yazılarında da “şərab” mənası verən heroqlif kimi rast gəlinir. Yazıçıoğlu Əlidə 11-ci oğuz boyu kimi qeyd edlmiş begdelilərin tamğaları Gəmiqaya işaələri içərisində də qeydə alınmışdır. Eyni müəllifin 16-cı oğuz tayfası kimi göstərdiyi çepnilərin tamğası da eyni təsvirlər içərisində yer almaqdadır. Gəmiqayada rast gəlinən tamğalar içərisində Yazıçıoğlu Əlinin 19-cu oğuz boyu olduqlarını söylədiyi ulay-unduğların və Bahadır xanın 17-ci oğuz boyu kimi təsvir etdiyi samurların tamğaları da vardır (Cəfərov, 1987, s. 29-36). Bütün bu faktlar Qobustan və Gəmiqaya təsvirlərini yaradan xalqın məhz əcdad türklər olduğunu təkzibedilməz şəkildə sübut etməklə yanaşı, ulu babalarımızın soy tamğalarının sonrakı dövrlərdə ən qədim fonetik və ideoqrafik əlifbaların qrafemlərinə çevrildiyini göstərir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan dünya yazı mədəniyyətinin ilk beşiyi olmuşdur. Bu tamğalardan bəzisi ağlasığmayacaq dərəcədə qədim dövrlərdən yadigar qalmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, XlX əsrdən üzübəri V.Tomsen, A.Şiner, İ.A.Aristov, N.Q.Malitski, E.D.Polivanov, A.C.Emre, İ.A.Batmanov, A.Bekmıradov və bir çox başqa alimlər runik əlifbanın qədim türk damğalarından yaranması fikrini bəzən güman, bəzən də qəti şəkildə söyləmiş və bir neçə örnəklə bu fikri əsaslandırmaq istəmişlər. Lakin onlardan daha əvvəl damğa → əlifba xəttini türkmən şairi Əndalip "Oğuznamə" əsərində qələmə almışdır, çünki xalq arasında qədim çağlardan yazının 24 boyun damğasından törəməsi, boylara isə damğaların Oğuz xan tərəfindən verilməsi inamı vardır (Ağasıoğlu, 2005, s. 178). Oğuzların ən azı Mezolit dövründən ölkəmizdə məskun olduqlarının başqa bir sübutu da var. Məlum olduğu kimi, Mezolit, yəni orta Daş dövrünün son mərhələsi üçün uzunluğu iki metrə çatan böyük öküz təsvirləri xarakterikdir. Bu rəsmlər konturlu xətlərlə, əsasən realistik səpgidə işlənmişdir. Onlardan yuxarı mərəbədə yerləşmiş 42№-li daşın şərq tərəfindəki və 29№-li daşın mağara divarında cızılmış öküz təsvirlərini göstərmək olar. Bu təsvirlərdə sözügedən heyvanların güc və əzəməti ifadə edilmişdir (Rzayev, 1985, s. 15). Tarixçi alim İ.Avşarovun yazdığna görə, Azərbaycan ərazisindən tapılan maddi mədəniyyət abidələri üzərində təsvir edilən heyvan rəsmləri və zoomorf elementlər qədim mifologiyada xüsusi yerə sahibdirlər. Təbii ki, bu, heyvanat aləminin ibtidai insanların həyatlarında oynadığı rolla bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, bəzi heyvanlar qədim tayfa və qəbilələrin totemi kimi çıxış etmişlər: “Məlum olduğu kimi, oğuzlar çox qədim və zəngin mədəniyyətə sahib olmuşlar. Tarixçi-etnoqraf Qoşqarlı özünün “Azərbaycanlıların maddi mədəniyyəti” adlı əsərində “Oğuznamə”yə istinad edərək oğuzların mifik ulu əcdadı olan Oğuz xanın Ayla Öküzün izdivacından döğulduğunu qeyd etmişdir. Elə bu səbəbdən də son Tunc-erkən Dəmir dövrləri abidələrindən əldə edilmiş tunc kəmərlərin üzərində təsvir edilən öküz başlarının buynuzları aypara formasında təsvir edilmişdir. Göründüyü kimi, Azərbaycanın qədim sakinlərinin inanc sistemində öküzə inam xüsusi yer tutmuşdur. Bu baxımdan Xocalı-Gədəbəy abidələrindən üzə çıxarılan fiqurların bir çoxu məhz öküz başı formasındadır. Belə fiqurlar Cənubi Azərbaycan və şimali Qafqaz ərazisindən də tapılmışdır. Rus alimi Avdeyevin fikrincə, öküzə inam ən qədin zamanlardan Qafqaz və Şərqdə geniş yayılmışdı. Azərbaycan ərazisində hətta öküzün xüsusi hörmət və təmtəraqla dəfn edilməsi halına da rastlanmışdır. Məsələn, arxeoloq Resler Xocalı kurqanında apardığı qazıntılar zamanı belə bir məzara rast gəlmişdir. Burada dəfn edilmiş öküzün başına bütöv ayın rəmzi olan dairəvi disk bərkidilmişdi.” (Авшарова, 2005, s. 24). Tolstov, Bernştam və Bekmıradov kimi tanınmış türkoloq alimlər də oğuzların ən qədim zamanlarda öküzə totem münasibəti bəslədiklərini söyləmişlər. Bu alimlər bu halda “Oğuznamə”də yer alan sözlərə istinad etmişlər: Olsun dedilər. Onun anqağusu budur (Bayat, 1993, s. 124). “Oğuznamə”nin uyğur versiyasının birnci səhifəsinin birinci sətrində təsvir edimiş göy öküz oğuzların əcdadı Oğuz xanın şəkli,daha dəqiq desək,anqağusu, yəni ideoqrafik işarəsi kimi təqdim edilir. Bu şəkil əsərə sadəcə bir illüstrasiya kimi qəbul edilə bilməz. Çünki o, mətnin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir və Oğuz xanın mətndəki sözlü təsviri ilə üst-üstə düşmür. Mətndə Oğuz xanın sözlü təsviri fərqlidir: Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu. Bu oğlanın üzü göy idi. Ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala, saçları, qaşları qara idi. Gözəllikdə mələkdən də gözəl idi... ...Ayağı öküz ayağına,beli qurd belinə,kürəyi samur kürəyinə, köksü ayı köksünə bənzəyirdi (Bayat, 1993, s. 124). Gördüyümüz kimi, sözlü təsvirdə söhbət oğlan uşağından gedir və onun xarici görünüşü bu təsvirdən əsaslı surətdə fərqlənir. Deməli, bu halda öküz təsviri “Oğuz” kəlməsinin sadəcə ideoqrafik ifadəsidir. Elə bu səbəbdən də Əbülfəz Hüseyni və Zelen Yampolski kimi alimlər Qobustandakı öküz təsvirlərini oğuzların ulu babalarının cızdıqlarını söyləmişlər. Burada söhbətin məhz piktoqrafik yazıdan, yəni şəkil-yazıdan getdiyini elm aləmində şərti olaraq “7 gözəl” adlanan petroqlif də sübut etməkdədir. Şərti olaraq, “7 gözəl” adlanan bu piktoqramda böyük öküz təsvirinin fonunda 8 qadın təsvir edilmişdir. Burada öküz oğuz xalqını, 8 qadın isə 8 oğuz soyunu təmsil etməkdədir. Nəzərə alsaq ki, ilk soybirləşmələri məhz Mezolit dövründə formalaşmışdır və bu birliklərdə birləşən soyların başında qadınlar dururdu, tam cəsarətlə deyə bilərik ki, burada söhbət 8 oğuz soyunun birləşməsini ifadə edən böyük bir qəbilədən, daha doğrusu bu qəbilənin özünü ifadəsindən gedir. Orxon-Yenisey mətnlərində Üçok, Onok, Onuyğur, Otuztatar, Üçoğuz, Altıoğuz, Doqquzoğuz, Üçkarluq və sairə soybirləşmələri ilə birlikdə Səkkizoğuz soybirləşməsindən də söhbət açılmaqdadır. Beləki, “Moyonçur”abidəsinin şərq tərəfində belə bir cümlə yer almaqdadır: "Səkkizoğuz, Otuztatar qalmadı gəldi...” (Rəcəbov, Məmmədov, 1993, s. 150). Doğrudur, mütəxəssislər sözügedən petroqlifdə öncə 7 qadının təsvir edildiyini, 8-cinin isə sonradan əlavə edildiyini qeyd edirlər. Elə bu üzdən də təsviri "7 gözəl adlandırmışlar. Fəqət bu hal işin mahiyyətini dəyişmir. Bu o deməkdir ki, öncə 7 oğuz qəbiləsi ittifaq bağlamış, sonra 8-ci qəbilə də bu ittifaqa qəbul edilmiş, nəticədə təsvirdə korrektə edilmişdir. Arxeoloqların fikrincə, petroqlifdəki qadınları bir-birindən fərqləndirən cizgilər onların, deməli, həm də ayrı-ayrı soyların qəbilə ittifaqındakı, yəni boydakı ictimai mövqelərinə işarə etməkdədir. Yuxarıda sadalanan faktlar oğuzların ilkin ata yurdu kimi Mərkəzi Asiyaya işarə edən Orta Asiya mənşəli “Oğuznamə”lərdən (uyğur variantı, Əbülqazi variantı və s.) fərqli olaraq, Azərbaycan və Şərqi Anadoluya işarə edən “Oğuznamə”lərin, o cümlədən “Kitabi – Dədə Qorqud”un həqiqəti daha dürüst əks etdirdiyini söyləməyə ciddi əsas verir. Bu baxımdan Yazıçıoğlu Əlinin “Oğuznamə”si böyük maraq kəsb edir. Yazıçıoğlu Oğuz xanın doğumundan danışarkən bu hadisəni Azərbaycan və Şərqi Anadolu ərazilərini əhatə edən, Övliya Çələbinin “Mahan” adlandırdığı ərazi ilə üst-üstə düşən coğrafi məkanla bağlayır. Yəni həmin məkan oğuzların ilkin ata yurdu kimi təqdim edilir. Söhbətinə “İsrailoğullarının Tövratında yazıldığı və müsəlman tarixçilərinin əsərlərində qeyd edildiyi kimi...” sözləri ilə başlayan müəllif daha sonra Nuh və oğulları barədə əfsanəni təkrar edir və yazır: “...Türklər Yafəsə Abulca xan deyirlər” (Koroğlu, 1999, s. 56). Onun sözlərinə görə, Abulca xan köçəri maldar idi və oğuzların ilk vətənində yaşayırdı. Onun Dib Yabquy adlı oğlu vardı. Onlar və tayfaları bütpərəst idilər. Div Yabquyun ölümündən sonra taxt-taca oğlu Qara xan sahib oldu. Onun Oğuz adlı oğlu oldu (Koroğlu, 1999, s. 56). Yazıçıoğlu daha sonra Oğuzun böyüməsindən, kafir atasını öldürməsindən, evlənməsindən və qəzavatından danışır. Oğuz xanın düşmənləri ilə 75 il müharibə apararaq Buxaraya qədər Türküstan torpaqlarını, o cümlədən Talas və Sayramı almasını təsvir edir və onun təsvirindən belə aydın olur ki, bu ərazilər oğuzların ilkin ata yurdu olmayıb, sonradan qazanılmış Vətəndir. X. Koroğlu mövzu ilə bağlı yazır: “Türküstan ölkəsinin qüdrətli hökmdarları arasında Yazıçı oğlu Salur Qazan boyunun adını çəkir. Bu, “Qorqud Kitabı”nda Salur Qazanın böyük rol oynadığı oğuzların epik tarixini təcəssüm etdirir. Yazıçıoğlu çəkişmələr nəticəsində oğuzların iki qanada bölünməsi və sonda ağsaqqallar şurasının hakimiyyəti Lukman (Səlcuqun babalarından biri) başda olmaqla sol qanada verməsi əfsanəsini misal gətirir. Bu əfsanə geniş şəkildə “qorqud Kitabı”nın Xll boyunu təşkil etmişdir. Diqqətəlayiqdir ki, “Qorqud Kitabı”nda olduğu kimi, Yazıçıoğlu variantında da Bayandır xan sol qanadı təmsil edir. Yazıçıoğluna görə bütün bunlar oğuzların ilk Vətənlərində baş vermişdi. Sonralar oğuzlar otlaqların çatmaması üzündən öz yerlərini tərk edib qışı Buxarada, yazı Soğd və Səmərqənddə keçirdikləri Orta Asiyaya gəldilər (Koroğlu, 1999, s. 57). Məsələyə eyni mövqedən yanaşma görkəmli Azərbaycan tarixçisi Əbu Bəkr Tehraninin 1471-ci ildə qələmə aldığı və Ağqoyunlular sülaləsindən böyük Azərbaycan imperatoru Uzun Həsənə həsr etdiyi “Kitabi-Diyarbəkriyyədə də müşahidə edilməkdədir. Uzun Həsəni 68-ci nəsildə Həzrət Adəmə bağlayan tarixçinin əsərində “Kitabi-Dədə Qorqud” personajları da real tarixi şəxsiyyətlər kimi təqdim edilir. Məsələn, Azərbaycan hökmdarının 52-ci göbəkdən ulu babası adlandırılan Bayandır xandan söhbət açılır və aşağıdakı son dərəcə qiymətli məlumat verilir:
Tarixçi alim Yaqub Mahmudov yazır: “Azərbaycan ən qədim zamanlardan başlayaraq tarixin bütün dövrlərində əsas Türk məskəninin önəmli parçası, qədim Oğuz yurdu, Azərbaycan xalqı isə bu diyarn ən qədim yerli xalqı olmuşdur. Böyük Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsənin (1453-1478) əmri ilə yazılmış və indiyə qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmış Əbu Bəkr əl - Tehrani əl-İsfahaninin “Kitabi Diyarbəkriyyə” adlı kitabında açıq şəkildə yazılmışdır ki, Azərbaycan ən qədim Türk-Oğuz yurdlarından biridir. Qədim oğuzlar və hətta Oğuz xanın özü də, xanlar xanı Bayundur xan, bunlardan sönrakı dövrlərin məşhur Oğuz-Türk sərkərdələri, hətta Qıpçaq xanın özü də burada yaşamış, burada ölmüşlər” (Oğuz Y., Tuncay Bakı: 2009, s. 20).
Söhbət adının və məzmununun məlum olmasına baxmayaraq, özü dövrümüzədək ulaşmayan, Uluq xan Ata Bitiqçinin qələminə məxsus “Oğuznamə”də yer almış bir mifdən gedir. Sözügedən kitab barədə Məmlüklər dövründə Misirdə yaşamış tanınmış türk tarixçisi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək üd – Dəvadari məlumat vermişdir. Onun yazdığna görə, vaxtilə “Uluqxan Ata Bitikçi” adında bir kitab yazılmış, bu kitabı tapan Cəbril ibn Bxtəşyu adlı fars tarixçisi onu türk dilindən fars dilinə (Sasanilər dövrünün orta fars-tat dilinə) tərcümə etmişdir. Uzun müddət Abbasi xəlifəsi Harun ər-Rəşidin (VIII əsr) kitabxanasında qorunan, sonra it-bat olan bu kitabın farsca tərcüməsi sonralar Dəvadarinin əlinə düşmüş və o, həmin kitabın içindəkiləri bütünlüklə öz əsərinə köçürmüşdür. Elə bunun sayəsində də əsərin məzmunu dövrümüzədək ulaşmışdır (Ögəl, 2006, səh. 479). Eynən “Kitabi-Dədə Qorqud”da olduğu kimi bu kitabda da Təpəgözlə bağlı mif yer almaqdadr. Əsərin ən maraqlı hissəsi isə ilk insanların yaradılması barədə Azərbaycan-türk mifidir. Abdullah ibn Aybək üd-Dəvadari onu öz əsərində belə çatdırır:
“Ağ üzlü” anlamı var ad qoymuşlar qadına. Ay Atam ilə Ay Va birləşib evlənmişlər, Qırx uşaq doğuurmuşlar, toplanıb yığılmşlar. Qırx uşağın yarsı nədənsə, oğlan olmuşdur, Digər yarısı təsadüflə qız olmuş. Evlənmişlər uşaqlar, nəsilləri bollaşmış, Soyları böyüyərək ulusları çoxalmış. Ana və ataları bir gün ölüb getmiş, Uşaqlar mağarada onları da dəfn etmiş. Amma bu mağaranı kimsə unutmamış, Heç bir müqəddəs onun yerini də tutmamış. Qızıl qapılar ilə qaplamışlar ağzın. Çiçəklə bəzəmişəlr mağaranın yanın (Ögəl, 2006, səh. 479-480). Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|