Beynəlxalq nəqliyyat əməliyyatları

Mövzu 4. Beynəlxalq dəmiryol yük daşınmalarının təşkili.
Plan.

1. 
   Azərbaycan Respublikasının dəmiryol nəqliyyatının tarixi inkişaf prinsipləri.
   
2. 
   Respublikanın daxili iqtisadi rayonları üzrə dəmiryolu ilə təmin olunma səviyyəsi
   
3. 
   Beynəlxalq dəmiryol yük və sərnişin daşınmaların təmin olunma səviyyəsi.
   
4. 
   Beynəlxalq dəmiryol yük və sərnişin daşınmalara nəzarət və onların rəsmiləşdirilməsi prinsipləri.
   

1.Azərbaycan Respublikasının dəmiryol nəqliyyatının tarixi inkişaf prinsipləri.
Mal və nəqliyyat vasitələrinin daşınması əsasən aşağıdakı kimi təsnif edilir və onlara nəzarət etməklə sərhəddən keçirilərək rəsmiləşdirilməsi həyata keçirilir:

1. 
   dəniz gəmilərinə gömrük nəzarəti;
   
2. 
   çay gəmilərinə gömrük nəzarəti;
   
3. 
   dəmiryol nəqliyyatına gömrük nəzarəti;
   
4. 
   hava gəmilərinə gömrük nəzarəti;
   
5. 
   avtomobil nəqliyyatına gömrük nəzarət
   

Nəqliyyat sektoru dedikdə hər bir ölkə daxilində fəaliyyət göstərən nəqliyyat sahələrinin qarşılıqlı fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Nəqliyyatın inkişaf etdirilməsi müasir şəraitdə dünya ölkələrinin qarşısında duran vacib problemlərdən hesab edilir. Əlverişli nəqliyyat sahələrinin inkişafı ölkələrin iqtisadiyyatına müsbət təsir etməklə yanaşı, yeraltı və yerüstü təbii resursların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunmasına geniş imkanlar açır.
Azərbaycan Respubliklasının əlverişli nəqliyyat sisteminə malik olması və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması üçün zəngin təbii resursların olması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın nəqliyyat sekyoruna tarixən neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqəli olaraq dəmir yolu başqa nəqliyyat sahələrinə nisbətən daha tez inkişaf etmişdir. Azərbaycanda ilk dəfə 20 yanvar 1883-cü ildə Sabunçu-Suraxanı neft mədənləri arasında uzunluğu 20 km olan dəmiryolu çəkilmişdir. Azərbaycan Rusiyanın ucqar regionlarından olmasına baxmayaraq burada olan fliz və qeyri-fliz təbii sərvətlərin Rusiyanın bazarlarına daşınması üçün rus imperiyasının daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Rusiya üçün mühüm xammal bazası sayılan Azərbaycan neftini rusiya bazarına daşınması məqsədi olə Çar Rusiyası tərəfindən Tblisi-Ağstafa-Bakı dəmiryolunun tikintisi üçün sərancam verir. Həmin sərancam əsasında 1883-cü ildə Azərbaycan daxilində 500 km uzunluğunda Ağstafa-Bakı dəmiryolu istifadəyə verildi. Bu dəmiryolu vasitəsilə Azərbaycanda istehsal edilən neftin 90%-i Rusiyaya daşınırdı. 1900-cü illərdə Rusiyada istehsal və istifadə edolən neftin 95%-i Abşeron mədənlərinin payına düşürdü.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Bakı-Ağstafa dəmiryolu ətrafında yerləşmiş regionlarda istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulları kütləvi halda Rusiya bazarlarına ixrac olunurdu. Bunun müqbilində Rusiyadan Azərbaycana hazır parça və digər istehlak malları gətirilirdi. Bakı-Ağstafa dəmiryolu ilə sutqa ərzində 50-60 ton tutumlu iki və dörd oxlu vaqonları olan 20 yük qatarı Rusiya bazaralrına göndərilirdi. 1901-ci ildə Azərbaycan daxilində uzunluğu 211 km olan Bakı-Dərbənd dəmiryolu tikintisi başa çatdırıldı.bu dəmiryolu Azərbaycanın neft rayonu ilə yanaşı Quba-Xaçmaz kimi tərəvəzçilik və meyvəçilik iqtisadi rayonlarından keçirdi. Bu dəmiryolu vasitəsi ilə Quba-Xaçmaz regionunda istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının Rusiyanın daxili bazarına ixrac olunmasına əlverişli zəmin yaratmışdır. Eyni zamanda respublikanın qərb bölgələri ilə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək məqsədilə Ələt-Mincivan-Culfa dəmiryolunun tikintisi planlaşdırılır. 1925-ci ildə Ələt-Culfa yolunun Ələt-İmişli hissəsi, 1930-cu ilin mayında 283 km uzunluğunda Ələt-İmişli-Mincivan dəmiryolunun tikintisi başa çatdırıldı. 1936-cı ildə 39 km uzunluğunda Mincivan- Qafan dəmir yolu tikintisi istifadəyə verilir. Böyük Vətən Müharibəsi illərində Ələt-Mincivan-Culfa dəmir yolu istifadəyə verilir.(445 km). 1939-cu ildə Osmanlı-Astara dəmir yolunun (125 km) tikintisi 1941-ci lidə başa çatdırıldı. Həmin dəmir yolundan uzunluğu 35 km olan Salyan-Neftçala köməkçi dəmir yolu çəkilir. 1934-cü ildə çirakidzor- kükürd yataqlarının istifadəyə verilməsi liə əlaqədar olaraq Gəncə-Aşıqlı əlaqələndirici dəmir yolu 22 km uzunluğunda istifadəyə verilir. Mingəçevir SES-in inkişafı ilə bağlı Mingəçevir-Yevlax (19 km) əlaqələndirici dəmir yolu çəkilir. 1963-65-ci illərdə Yevlax-Bərdə-Ağdam dəmir yolu, 1978-ci ildə xankəndinə qədər uzadıldı (105 km). 1985-ci ildə Yevlax-Şəki-Balakənd dəmir yolu (162 km). Həmin ildə Bakı-Ağstafa magistral yolundan Sığırlı-Çölgöylər (Şamaxı rayonu) 15 km. 2000-ci ilin məlumatına görə respublika ərazisində ümumi dəmir yolunun uzunluğu 2100 km təşkil edir. Ümumi dəmir yolunun 68% magistral,32%-i köməkçi dəmir yolu təşkil edir. Respublikada fəaliyyət göstərən dəmir yolunun 54%-i elektirikləşdirilmiş yollar təşkil edir