BəZİ ekoloji prosesləRİn riyazi modelləŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

13.6. Meliorasiya sisteminin modeli

Meliorasiya sistemində suyun miqdarını yağıntılar, buxarlanma, torpaqda şaquli istiqamətdə suyun hərəkəti, cay axınları, su anbarları ilə quru arasında su mübadiləsi, nəmliyin atmosfer tərəfindən aparılması kimi amilləri təşkil edir.Bu sxemin konkret formasını mikrorelyef, torpağın tipi və xassələri, torpağın səthi nəmliyi, qrunt sularının yerləşmə səviyyəsi, mikroiqlimin xüsusiyyətləri və s. müəyyənləşdirir.

Ümumi sxemdən işçi modelə keçilməsi balans münasibətlərinin qeydə alınması ilə həyata keçirilir. Beləliklə, meliorasiya sistemini əhatə edən ərazi üzərində atmosfer nəmliyi adi diferensial tənliklə ifadə olunur:

burada W, E və R -gələn və çıxan nəmlik axınları, V - buxarlanma, В - yağıntını göstərir.

Analoji tənliklər digər mənbələr üçün də yazılır. Axınların qeydə alınması əsas əməliyyatlardan hesab olunur. Göstərmək lazımdır ki, bu əməliyyatlar heç də həmişə yüksək səviyyədə aparılmır. Buna görə modelin formalaşdınlmasmm başlanğıcında informasiya bazalarının dəqiq sərhədləri təyin olunmalıdır.
Bumövzu üzrə düşüncələrinspektrininümayiş etdirməkməqsədilə məlumatbazasınınbirfraqmenti üzərində dayanaq.Tədqiqatregionundasuaxınları haqqındaməlumatları üç yerə bölməkolar: kontaktvə məsafədən ölçmə vasitəsilə almanməlumatlar, klassikmodellərvə düsturlarilə alınanməlumatlarvə nəhayətekspertlərinverdiyiməlumatlar.
Məsələn, Evə Raxınları müəyyən ölçmə cihazları ilə təchizolunmuş peyklərvə təyyarə-laboratoriyalarvasitəsiilə tədqiqolunabilər. Ölçmələrarası müddət ərzində küləyinsürətivə istiqamətihaqqındasinxronməlumat əldə etməklə Evə R-inqiymətləndirilməsində məlumatlarınbərpaedicialqoritmindənistifadə etməkolar.
Yağıntılarvə çaylarınaxını haqqındaməlumatlarınhidrometeorolojixidmətbülletenlərindən əldə etməkolar. Quru və su səthində buxarlanma prosesinin qiymətləndirilməsi bir sıra məlum düsturlar vasitəsilə hesablamaq olar. Bunlardan Permanmonteyn, Şrayber-Oldison, Budika və başqalarının düsturlarını göstərmək olar.
Birsıraproseslərin, ocümlədəntorpaqdasusüzülməsini, transpirasiyasını və suyunyeraltı sirkulyasiyasınınqiymətləndirilməsidahamürəkkəbxarakterdaşıyır.Belə hallarda müəyyən hesablama düsturlarının çıxarılması üçün konkret sistemin istismarı üçün alınan nəticələri, yerin relyefini, bitki örtüyünün növünü, bu və ya digər anomal hadisələrin mövcud olması faktları nəzərə alınır.
Modeldə antropogenamilintəsirimüəyyənapriorsəhnələrin (suanbarlarının, bəndlərinvə sutəchizatı dövrəsinintəsiri) xüsusiyyətləridə nəzərə alınmalıdır.