BəZİ ekoloji prosesləRİn riyazi modelləŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

13.9. Biogeosenotik proseslərin modeli

Yerüstü ekosistemlərdə proseslərin parametrləşdirilməsi quruda ekoinformasiya monitorinqinin əsas məqsədlərindən hesab olunur.

Bitki örtüyünün modelləşdirmə üsullarının əsasını fitoseno- logiyada fundamental tədqiqatların nəzəri əsaslarını təşkil edir.
Göstərilən modelin əsas hissələrindən biri bitkilərin məhsuldarlığının qeydə alınmasıdır. Yerüstü bitkilərin məhsuldarlığın dəyişməsi prosesini 4 ünsür təşkil edir: fotosintez, tənəffüs, böyümə və ölmə. Fotosintez prosesində bitkilərin yarpaqları Günəş enerjisinin təsiri ilə havadan karbon qazını {Cö2), torpaqdan köklər vasitəsilə qida maddələri mənimsəyərək bitkiyə tələb olunan üzvi maddələr yaradılır.Bu proseslə yanaşı transpirasiya prosesi gedir ki, bunun da baş verməsi zamanı bitki su və qida maddələri ilə təmin olunur, bitkilərin temperaturu tənzimlənir.Fotosintezin sürəti radiasiyanın fotosintez aktivliyindən, suyun miqdarından, mövcud temperatur rejimindən, atmosferdə karbon qazının konsentrasiyasından, torpağın məhsuldarlığından və bitkilərin növündən asılı olur.
Riyazi modelləşdirilmə dilində bitkilərin biokütləsinin sıxlığı (P) dəyişəni ilə verilir. Bu zaman bitkilərin biokütləsinin dəyişməsinin aşağıdakı diferensial tənliklə approksimasiya etmək olar:

burada p - məhsulun biokütləyə nisbətinin maksimal mümkün qiyməti; R- bitkilərin real məhsuldarlığı; M və U - ölüm kəmiyyəti və vahid zaman ərzində tənəffüsə sərf olunan enerji.

Modelə daxilolanelementləriayrı-ayrılıqdadəqiqləşdirmək üçünmüxtəlifriyazi çevirmələrhəyatakeçirilir.Məsələn, R komponeti tşıqlanmanm / kimi verilir. Yəni,

burada к - fotosintezin maksimal qiymətidir; /л - fotosintez əyrisinin başlanğıc mailliyidir.

Karbonqazınınfotosintezinsürətinə təsiritəcrübiolaraqyerdə və həttakosmik şəkillərdə yaxşı öyrənilmişdir. Bir çox tədqiqatçılar bu prosesi riyazi olaraq aşağıdakı kimi göstərirlər:

burada Q- karbon qazının atmosferdəki konsentrasiyasıdır. Bu qiymətdə Rc = ~ olur, d - sabitdir, C - pamik effekti yaradan qazların konsentrasiyasıdır.

Fransıztədqiqatçısı Şartyefotosintezprosesininişıqlanmadanvə C02- ninkonsentrasiyasındanasılılığı müəyyənləşdirmək üçünsadə ifadə vermişdir

Real müşahidə nəticələri vasitəsi ilə hesablama (model üzrə) nəticələri arasında müəyyən fərqin olması tədbiq olunan modelin yüksək dəqiqliyə malik olmamasını göstərir.Həqiqətən də bitkilər öz fəaliyyətlərində mürəkkəb bir sistemə bənzəyirlər.Ətraf mühitin xüsusiyyətindən asılı olaraq bitki özünün “strategiyasını” seçir ki, bu da ətraf mühitlə enerji mübadiləsinin effektivliyini göstərir.