Bibliografiya lat p65

O‘zbekistonning mashhur bibliograflari

O‘zbek bibliografiyasi uning taraqqiyoti va takomillashib borishida, nazariyasi va amaliyotining metodologiyasini ishlab chiqishda XX asrda yashab ijod etgan ko‘plab sharqshunos, bibliograf va kitobshunos olimlarning xizmati katta.

Yevgeniy Karlovich Betger — O‘zbekistonda kutubxonachilik ishining eng keksa avlodi, vakili sharqshunos, kitobshunos, tarixchi va o‘lkashunos olim edi. U umrini ma’naviyat, madaniyat rivojiga bag‘ishladi. Y. K. Betger 1887- yil 30- iyunda Òoshkentda malakali dorixona xodimi oilasida tug‘ildi. 1905- yili Òoshkent erkaklar gimnaziyasini tugatadi. Moskva, Gendelberg, 1914- yili Kiyev universitetini 1- darajali diðlom bilan tugatdi. 1920 — 1924- yillarda O‘rta Osiyo davlat universitetining sharq fakultetida to‘liq kursini tinglash bilan birga sharq tillarini mukammal o‘rgandi. 1914- yil kuzidan Òoshkent erkaklar gimnaziyasida rus tili va adabiyotidan dars bera boshladi. 1915- yil Betger kutubxonachilik sohasida ish boshladi, dastlab Rus Geografiya jamiyatining (keyinchalik Geografik jamiyatning O‘zbekiston bo‘limi) Òurkiston bo‘limida kutubxonachi bo‘lib ishladi va bir vaqtning o‘zida jamiyat a’zosi sifatida, xazinachi vazifalarini bajardi. Uning xizmati bilan

kutubxona ishi jonlandi, kitoblarni joylashtirish, ularga kartochkalar yozish, predmet katalogini tuzish ishlarini boshladi. Kutubxona fondini olimlar yordamida 10 mingdan oshirdi. Ayniqsa, uning fondi geografiya va tabiiy fanlarga oid o‘lkashunoslik xarakteridagi adabiyotlar bilan boyidi, bu jihatdan Òurkiston o‘lkasidagi boshqa kutubxonalar u bilan bellasha olmas edi.

U kitoblarni har bir kitobxonga yetkazish, targ‘ib qilish sohasida ish olib bordi, bibliografik xizmat ko‘rsatish va bibliografiya ishini olib borishga harakat qildi. A. V. Pankov bilan birgalikda

„1912- yil 1- oktabrdan 1914- yil 1- yanvargacha turkistonshunoslikka oid kitoblar va maqolalarning bibliografik ko‘rsatkichi“ni, 1917- yili „1914 — 1915- yillarda Jamiyatning

„Xabarlar“ida nashr qilingan maqolalar ko‘rsatkichi“ni tuzishdi. 1917- yil Y. K. Betger Òurkiston Xalq kutubxonasining kuzatuv qo‘mitasi tarkibiga kiritildi, u kitob fondini saqlash va uni targ‘ib qilish masalalari bo‘yicha faol ish olib bordi. Kasbiy malakasi yuqoriligi va tashkilotchilik qobiliyatini hisobga olib, Òurkiston Xalq kutubxonasini qayta tashkil etish bo‘yicha hay’at tarkibiga kiritildi. Kutubxonachilik sohasini qayta tashkil etish bilan bog‘liq holda Xalq maorifi komissarligidagi kutubxona bo‘limini boshqardi, uning tashabbusi bilan Òoshkentda kutubxonachilik kurslari hamda respublikada bolalar, maxsus va milliy kutubxonalar tashkil etildi. Òoshkentdagi ilmiy va akademik kutubxonalar O‘rta Osiyo birlashmasini, Markaziy bibliografiya hay’atini boshqardi, kataloglashtirish bo‘yicha mas’uliyatli xodim, indiksator va o‘nli jadval bo‘yicha mutaxassis sifatida o‘lka doirasidagi kutubxonachilik ishi rahbariyati tarkibiga kirdi, kutubxona xodimlariga tegishli masalalar bo‘yicha maslahatlar bera boshladi.

Y. Betger 1922- yildan 1931- yilga qadar Òurkiston Xalq kutubxonasi direktorining ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, 1974- yilgacha ilmiy kotib, bo‘lim mudiri bo‘lib ishladi. 1943- yil A. I. Butakov „Kundaliklari“ materiallari asosida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Y. K. Betger kutubxona fondini tashkil etish, ma’lumot-bibliografiya apparatini, katalog va kartotekalarni tashkil etishga e’tibor berdi, kutubxonalarni qayta tashkil etishda qatnashdi, fondni saqlash, adabiyotlarga texnik va o‘nli jadval bo‘yicha ilmiy ishlov berishning yangi usullarini ishlab chiqdi. 1918- yil Òurkistonda birinchi marta L. K. Davidov,

A. A. Metelnikov bilan „O‘nli bibliografiya jadvali“ni nashr etdi. Bu jadvalga talab oshgani sababli 1922- yili uni qaytadan ko‘rib

chiqdi va nashr ettirdi. Unga so‘zboshi, uslubiy qo‘llanma ilova qilindi, undan foydalanish qoidalari berildi. 1922- yilgi kutubxonachilik jamiyati uni muhokama etib, o‘zbek tilida nashr etishga tavsiya qiladi. Betger bibliografiya, ayniqsa, o‘lkashunoslik ishiga katta e’tibor bilan qaradi. 1916 — 1917-yillarda geografik jamiyatda ishlab yurgan paytidanoq o‘lkashunoslik bilan shug‘ullana boshlagan edi. 1926 — 1951- yillarda u shu yo‘nalishda ko‘r- satkichlar tuzadi („Òóðkåñòaíñkèå âåäîìîñòè“ gazetasi sahifalarida nashr etilgan Òojikistongacha bo‘lgan viloyatlarga oid maqola va xabarlar ro‘yxati“, „Òóðkåñòaíñkèå âåäîìîñòè“ gazetasida O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasiga oid maqolalar va xabarlar tavsifi“ va boshqalar). Ammo uning ko‘pgina ko‘rsatkichlari nashr etilmay qolib ketgan. Masalan, O. V. Maslova bilan birgalikda Turkiston to‘plamining 175 jildiga tuzgan ko‘rsatkichi. Betger bibliografik ko‘rsatkichlar tuzish bilangina cheklanib qolmadi, balki ilmiy-tadqiqot ishlarini ham olib bordi. Nomzodlik unvonini olish uchun himoya qilgan ilmiy ishida Orol dengizining birinchi tadqiqotchisi A. I. Butakovning 1849 — 1852- yillarga oid kundaliklarini to‘la o‘rganib chiqadi va qimmatli ma’lumotlarni beradi. A. I. Butakovning hayoti va faoliyati haqida to‘liq ma’lumotni havola etadi. 1924- yili Betger X asrning mashhur geografi Abulqosim ibn Xaqqalning „Yo‘llar va mamlakatlar“ nomli asarini chuqur o‘rgandi, 1954 — 1955- yillarda Yegor Meyendorfning „1820- yilda cho‘llar, Orol dengizidan to qadimgi Yoqsartgacha bo‘lgan hududda yuz bergan Orenburgdan Buxorogacha sayohat“ asarini fransuz tilidan tarjima qiladi. 1951- yili „O‘zbekistonda kitobatchilik ishi tarixidan“, 1952- yili „1873- yilda Xivaga yo‘l olgan samarqandlik savdogar Danila Rukavkin va uning karvoni“, „1953- yili „Turkiston to‘plami va

A. A. Semyonovning unda ishtiroki“ asarlari jamoatchilikka ma’lum. Bir necha yillar davomida Òurkiston xalq kutubxonasining faoliyati haqida ocherklar, „Toshkentning ilmiy kutubxonalari“, „O‘rta Osiyo bibliografiyasining eng muhim vazifalari“, „O‘rta Osiyoning 1928- yildagi bibliografik hayoti“ kabi asarlarini nashr etdi. Betger- ning qator bibliografik asarlari va bibliografiya masalalariga oid maqolalari hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. 1953- yili unga „O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi“ unvoni berilgan.

Mamlakatimiz ma’naviy hayotida sharqshunos va kitobshunos olim Aleksandr Aleksandrovich Semyonov o‘chmas iz qoldirgan.

1873- yili Òambov viloyatida tavallud topgan A. A. Semyonov Yekaterina institutini bitirgandan so‘ng, Lazarev sharq tillari institutiga o‘qishga kiradi va uni 1900- yili 1- darajali diðlom bilan tamomlab, arab, fors va turk tillari bo‘yicha oriyentalist ixtisosligini egallaydi. U bibliografik faoliyatini 1906- yili Òoshkentga kelgandan so‘ng boshladi. Shu yili Xalq kutubxonasining kuzatuv qo‘mitasiga a’zo bo‘ldi va kutubxona fondini to‘ldirish hamda O‘rta Osiyo haqida adabiyotlarning bibliografiyasi va katalogini tuzishda ish- tirok etdi. V. I. Mejovning mashhur „Turkiston to‘plami“ni tuzish ishini 1910- yili o‘lkashunos bibliograf N. V. Dimitrov vafotidan so‘ng davom ettirdi. 1916- yilgacha uning rahbarligida to‘plam- ning yana 98 ta jildi tayyorlandi. Oldingilardan farq qilib, u to‘plamning mazmunini sistemalashtirdi, har bir jildga bir fan sohasiga oid adabiyotlar kiritildi. Masalan, 546 — 548, 570,

588 — 589- jildlarga tarix va arxeologiyaga oid, 555 — 559, 584 — 589- jildlarga filologiyaga oid adabiyotlar kiritildi. Adabiyotlarni tanlashda uning ilmiy va dolzarblik xususiyatlari e’tiborga olindi. Betger A. A. Semyonov rahbarlik qilgan davrni „Semyonov davri“ deb atadi. 1912- yili Semyonov Òurkiston Xalq kutubxonasi fondida saqlanayotgan 231 ta sharq qo‘lyozmalari va 569 ta litografik kitoblarning katalogini tuzadi, ammo u nashr etilmay qoladi, hozirgi paytda O‘zFAning Sharqshunoslik instituti kutubxonasi fondida saqlanadi. Òurkistonda qo‘lyozma kitoblarni bibliografiya- lash ishi bilan birinchi bo‘lib sharqshunos olim E. F. Kal shug‘ullangan edi va 1889- yili „Turkiston xalq kutubxonasidagi sharq qo‘lyozma asarlarining katalogi“ni tuzgan. 1912- yilda Semyonov rus sharqshunoslaridan birinchi bo‘lib Òurkistondagi litografik nashrlarni o‘rganadi va kutubxona fondida saqlanayotgan qo‘lyozma kitoblar katalogini tuzadi. Unda arab shriftida yozilgan 569 ta kitobning tavsifi berilgan. K. A. Inostransev va Y. I. Smir- novning 1906- yil tuzgan „Musulmon arxeologiyasi bibliografiyasi uchun materiallar“,1908- yilda yaratilgan A. A. Bogolyubovning

„O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi“ ko‘rsatkichlari bilan tanishib, tadqiqot ishlari olib bordi. 1911- yili „Ýòíîãðaôè÷åñkîå îáîçðåíèå“ jurnalida „Rus Òurkistoni gilamlari“ nomli taqriz bilan chiqdi. Bu uning O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi haqidagi bibliografik nashrlar sohasidagi dastlabki ilmiy ishidir. U 2 marta nashr etilgan. 1925- yil nashr etilgan „O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi bo‘yicha adabiyotlarning bibliografik ko‘rsatkichi“da 199 ta rus va chet el nashrlari hisobga olingan. Ularga annotatsiya berilgan. Semyonov

O‘zbekistonda bibliografiya ishini tashkil etishda alohida o‘rin tutadi. Betger va Burovlar bilan birgalikda O‘rta Osiyo adabiyotlarining universal ilmiy bibliografiyasini tuzish ishini tashkil etishda faol qatnashdi. 1924- yili Betger boshchiligida bibliografik byuroga a’zo bo‘ldi.

1925 — 1926- yillarda byuro tomonidan yaratilgan 3 ta bibliografik ko‘rsatkich Semyonov tashabbusi va muharrirligida nashrdan chiqdi. „O‘rta Osiyo gilamdo‘zlik materiallariga oid adabiyotlarning bibliografiyasi“, „Buxoro shahar markaziy kutubxonasida saqlanayotgan qo‘lyozmalarning katalogi“, „O‘rta Osiyoda o‘zbeklar tarixiga oid vaqtli matbuot ko‘rsatkichi“ nashr etildi. 20 — 30- yillarda u qo‘lyozma asarlar bilan ishladi. Ilmiy jamoatchilikka axborot berish maqsadida bir qancha kataloglar tuzadi. 1935- yili tuzgan „O‘rta Osiyo davlat universiteti kutubxonasidagi qo‘lyozmalar ro‘yxati“. Bu ko‘rsatkich 1884 — 1917- yillarda mahalliy litografiyalar nashr etgan 204 ta asar haqida ma’lumot beradi. Ko‘rsatkichdagi materiallar tili bo‘yicha joylashtirilgan, har bir bo‘lim ichida fan sohalariga ajratilgan. Bibliografik tavsif to‘liq berilgan, annotatsiyada qo‘lyozma tarixi, muallifi, xattot, bezaklari, qog‘ozning sifati haqida ham ma’lumotlar keltirilgan.

1956- yili uzoq davom etgan mehnat natijasida ko‘rsatkichning 2- soni „O‘rta Osiyo Davlat universiteti asosiy kutubxonasida saqlanayotgan fors, tojik, arab va turk qo‘lyozmalari tavsifi“ chiqdi. Unda tarix, huquqshunoslik, falsafa, adabiyotshunoslik va boshqa sohalarga oid 1999 ta qo‘lyozma haqida ma’lumot berilgan. Har bir asar tavsifida muallif ism-sharifi, xattotning ism-sharifi, yozilish joyi va sanasi, qo‘lyozmaga ega bo‘ lish yo‘llari haqida ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkichga ismlar ko‘rsatkichi, asarlar ro‘yxati ilova qilingan. 1940- yildan boshlab A. A. Semyonov O‘rta Osiyoning yirik fan arboblari, adabiyot va san’at vakillarining ijodiga bag‘ishlab kartoteka tuza boshladi. 1945- yilgacha 500 dan ortiq shaxslar (olimlar, san’atkorlar, yozuvchi va shoirlar) haqida ma’lumot to‘plagan edi. Uning maqsadi yirik biobibliografiya tuzish edi. Ammo bu ish amalga oshmay qolgan va u hozirda A. A. Semyonov arxivida saqlanadi. Bu qo‘llanma keyinchalik FA qo‘lyozmalarini o‘rganish va O‘rta Osiyoning XIX asr ijodkorlarining biobibliografik lug‘atini tuzishda asos bo‘ldi.

A. A. Semyonov Beruniy, Ibn Sino, Navoiy ijodiga oid o‘ta mazmunli to‘liq biobibliografik ocherklarni nashr ettirdi.

Navoiyning 500 yillik yubileyi munosabati bilan A. A. Semyonov Navoiy davrini aks ettiruvchi qator adabiy, tarixiy va bibliografik ishlarni bajardi. Ularning ko‘pchiligi O‘zbekiston xalq kutubxonasida saqlanayotgan Navoiy qo‘lyozma asarlarining ro‘yxatidan iborat. Bu ko‘rsatkich Navoiy asarlari matni bilan ishlovchilarga yordam tariqasida tuzilgan. Navoiy ijodiga bag‘ishlangan muhim ko‘rsatkich — „Alisher Navoiyning nashr qilingan asarlari va u haqdagi adabiyotlarning bibliografiyasiga oid materiallar“ qo‘llanmasidir. Unga Navoiyning Òoshkent, Moskva, Sankt-Peterburg kutubxonalarida, chet el yirik kutubxonalarida saqlanayotgan asarlari va u haqdagi adabiyotlar kiritilgan. Kirish qismida muallif ko‘rsatkichning shoshilinch tuzilganligi uchun uning to‘laligiga da’vo qilmasligini ta’kidlaydi. Unda Navoiy asarlaridan 91 tasining tavsifini beradi, yana o‘sha vaqtdagi 20 dan ortiq xattotlar nomini eslatib o‘tadi, ularning xatlarining yutuqli tomonlarini ko‘rsatadi. Qo‘lyozmaning qaysi hududga oidligi, ularning betini o‘qish xususiyatlari, ishlatilgan bezak turlari, ustalarning qaysi maktabga mansubligi, qog‘oz va uning tarixi haqida ham ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkich 1968- yili

„Alisher Navoiy“ nomli biobibliografiya chiqqungacha katta ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. A. A. Semyonovning 10 jildlik O‘zFAdagi sharq qo‘lyozmalari katalogini tuzishda A. E. Shmidt, A. I. Kononov, D. R. Voronovskiy, M. A. Salelar ishtirok etadilar. Qo‘lyozmalar fan sohalari bo‘yicha joylashtirilib, har bir jildiga uning mazmunini ochib beruvchi kirish so‘zi berilgan. 1- jildiga kirish so‘zida Semyonov sharq qo‘lyozmalar katalogini tuzish tarixiga batafsil to‘xtaladi. Sharqshunoslik instituti jamoasi bilan 11 jilddan iborat „O‘zFA sharq qo‘lyozmalari to‘plami“ni nashrga tayyorladi, 6880 dan ortiq qo‘lyozmalar haqida ma’lumotlar bergan. Shundan 7 ta jildi 1952 — 1963- yillari bevosita Semyonov ishtirokida amalga oshgan, Òojikiston FA sharq qo‘lyozmalari katalogi ham tayyorlangan.

O‘zbekistonning ko‘zga ko‘ringan kutubxonashunos va bibliografi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi, tarix fanlari nomzodi, Milliy universitet Asosiy kutubxonasi biblio- grafiya bo‘limi boshlig‘i Olga Vasilyevna Maslova o‘zbek bibliografiyasi tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Mehnat faoliyatini 1917- yili gimnaziya o‘qituvchisi sifatida boshlagan. 1923 — 1929- yili Respublika statistika boshqarmasi kutubxonasini boshqaradi, keyin 1930- yilgacha O‘rta Osiyo davlat universiteti kutubxonasida

ishlaydi. 1930 — 1939- yillari Navoiy nomli Milliy kutubxonada kutubxonachi-bibliograf bo‘lib, 1930- yildan bibliografiya sohasida faoliyat ko‘rsatdi. 1938- yili M. Ò. Avsharova, S. M. Kurkovskaya bilan birgalikda 1893 — 1903- yillarni o‘z ichiga olgan „Òóð- kåñòaíñkèå âåäîìîñòè“ gazetasidagi maqolalarga annotatsiya tu- zadi. Mejov „Òurkiston to‘plami“ning 417 — 591- jildlariga sis- temali ko‘rsatkich tuzadi, Y. K. Betger rahbarligidagi „Tojikiston tarixi va etnografiyasiga oid bibliografik ko‘rsatkichga materillar“ uchun annotatsiyalar to‘plashda ishtirok etadi, „O‘rta Osiyo xalq xo‘jaligi“ jurnali uchun ko‘rsatkich tuzadi. 1920 — 24- yillari sharqshunoslik bilimlarini va mahalliy tilni mukammal o‘rganish maqsadida Òurkiston sharqshunoslik institutining Eron bo‘limida o‘qiydi. 1946 — 47- yillari „Ustyurt va Mang‘ishqishloq bibliografiyasiga materiallar“ bibliografik ko‘rsatkichiga muharrirlik qiladi, 1947- yili „XVI — XX asrlarda O‘zbekiston tarixiga oid asosiy bibliografik ko‘rsatkichlar“ e’lon qilinadi.

„1922 — 1950- yillarda nashr etilgan O‘rta Osiyo Davlat universiteti nashrlarining sistemali katalogi“ni, 1932 — 38- yillarda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik ishlarining ko‘rsatkichi“ni nashr ettiradi. 1947- yili „XVIII — XIX asrlarda O‘rta Osiyodagi rus sayohatchilari va ekspeditsiyalari ishlariga obzor“ mavzusida nomzodlik ishini himoya qiladi. Bu 379 bosma taboqdan iborat katta ish edi. „Sharh“da juda katta adabiyotlar ko‘lami haqida ma’lumot berilgan. Universitet kutubxonasida o‘lkashunoslik kartotekasini tuzishda, tabiiy va gumanitar fanlarga oid yuz ming kartochkadan iborat gazeta-jurnal maqolalarining umumiy kartotekasini tuzishda ishtirok etdi. Y. K. Betger bilan „O‘rta Osiyoning xalq xo‘jaligi“ jurnaliga 25 sahifadan iborat bibliografik ko‘rsatkichini tuzadi. 1954- yili O‘zbekiston Davlat kutubxonasi bilan hamkorlikda „1936 — 1951- yillarda O‘zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik ishlari“, O‘rta Osiyo muzliklarining tarixini ochib beruvchi „Ëåäíèkè Cðåäíåé Àçèè“ („O‘rta Osiyoning muz- liklari“) ko‘rsatkichlarini tuzadi. Unga annotatsiya berilgan, materiallar xronologik tartibda joylashtirilgan. 1945- yil „O‘rta Osiyoni iqlim, gidrologik va gidrogeologik jihatdan o‘rganish tarixi“ ko‘rsatkichini tayyorlaydi. Uning birinchi bo‘limiga ekspeditsiyalarga oid Oktabr inqilobigacha bo‘lgan materiallar kiritiladi, masalan, 1740- yilda Orol dengizini o‘rganishga oid Gladishev va Muravin ekspeditsiyalari haqidagi materiallar

kirgan, 2- bo‘limiga Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olgandan keyingi davr adabiyotlari kiritilgan. Bu ish O‘zFA Arxeologiya instituti iltimosiga ko‘ra bajarildi va unga 7 ta bo‘limdan iborat yordamchi bibliografik apparat tuzilgan. 1917- yil fevralidan 1917- yil oktabr inqilobigacha O‘zbekistonda nashr etilgan gazetalar ro‘yxati ham berilgan.

Ilmiy jamoatchilik talabiga ko‘ra „Ustyurt, Amudaryo o‘zani va Qoraqum, Kaspiyning sharqiy qirg‘og‘i, Qoraqalpog‘istonning geografiyasi, geomorfologiyasi, geologiyasiga oid annotatsiyali ko‘rsatkich“ tuzadi. Unga XVIII asrdan 1952- yilgacha nashrdan chiqqan Òurkmaniston, Qoraqalpog‘iston, Xorazm viloyati geo- grafiyasi, geologiyasi, geomorfologiyasiga oid, tadqiqotlar tarixiga oid adabiyotlar — kitoblar va maqolalar kiritilgan. Geografiya va geologiyaga oid bo‘limda adabiyotlar tabiiy-geografik hududlar bo‘yicha joylashtirilgan, har bir bo‘limda ichki xronologik tartib qo‘llanilgan. 1950- yil „ToshDUning 1922 — 1950- yillardagi nashrlarining sistemali katalogi“ni nashr etdi. Unda katta ilmiy va xronikal yirik ishlar, universitet nashriyoti tomonidan nashr qilingan 100 dan oshiq bulleten, 256 ta sondan iborat „ToshDU- ning ilmiy ishlari“ to‘plami, 3 ta ilmiy ma’ruzalarning tezislari, 13 ta ruknda 84 ta chiqish sonidan iborat ilmiy ishlar to‘plami aks etgan. A. I. Kormilitsin V. A. Vyatkina bilan birgalikda „1902 — 1956- yillardagi ÒoshDU nashrlarining sistemali katalogini nashr ettiradi. Bunga oldingi ko‘rsatkichdagi hamma materiallar kiritilgan va 3 ta ilmiy-ommabop rukn, 7 ta „Bibliografiyaga materiallar“ va alohida nashrlar kiritilgan. Ko‘rsatkichda universitet nashriyoti faoliyati haqida ham materiallar bor. Maslova rahbarligida kutubxona xodimlari 2501 nomdagi O‘rta Osiyoga oid 1917 — 1960- yillarda nashr etilgan materiallarni aniqladilar.