Bilim sohasi

8.1-rasm. Nurlanish ta'sirida polimerlar xossalari ularda ro'y beradigan radiatsion-kimyoviy reaksiyalar tufayli o'zgarishi.
Yadroviy nurlanish ta'sirida moddada ro'y beradigan radiatsion-kimyoviy o'zgarishlarni o'rganish ikki jihatdan ahamiyatga ega: 1. Radiatsion kimyoviy o'zgarishlar atom texnikasida yoki tabiatda bo'ladigan nurlanishlar maydonlarida ro'y beradi. Bunda eng asosiy maqsad — materiallar (atom reaktorlaridagi issiqlik uzatkichlar, nurlanish maydonlarida ishlatiladigan polimerlar va moylovchi materiallar hamda shu kabilar)ni imkoni boricha buzilish va yemirilishdan saqlash. 2. Muhim qimmatli yangi xossalarga ega materiallarni olish va yuqori samarali kimyoviy texnologik jarayonlarni yaratish.

8.3-§. RADIOAKTIV NURLANISHNING BIOLOGIK TA'SIRI.

Ionlovchi nurlanishning turli hossalari uning biologik ta’sirini belgilaydi. Ionlovchi nurlanish turli to’qima, hujayra va subhujayra strukturalariga kirib boradi. Ionlovchi nurlanishning asosiy harakteristikalaridan biri uning biologik material ichiga juda chuqur kirib borishidir. Ushbu jarayon nurlanish tabiatiga zarrachalar zaryadi va energiyasi, nurlantirilayotgan modda tarkibi va zichligiga bog’liq.

Ionlovchi nurlanishlarning muhim harakteristikasi ularning dozasidir. Nurlanish dozasi yordamida nurlanish davrida ob’ektga tushayotgan energiya miqdori (ekspozitsion doza), obektga uzatiladigan nurlanish energiyasining miqdori (yutilish dozasi va nurlanish dozasi) aniqlanadi.
Radiatsion nurlanishning biologik ta’siri quyidagilarga bog’liq: singish qobilyatiga, yutilgan energiya miqdoriga, uning bioto’qimalardagi hajmiy tarqalishi – ionizatsiya zichligiga, vaqtiga.
Ionlovchi nurlanishning biologik ob’ektga ko’rsatadigan ta’siri quyidagi bosqichlarda kechadi: fizikaviy, fizik kimyoviy, kimyoviy, biologik.
Fizikaviy bosqichda energiya muhit tomonidan qabul qilinadi va uning malekulalarini qo’zg’atib ionizatsiyalaydi. Ionizatsiya davrining davomiyligi 10-16 sek.
Fizik-kimyoviy bosqichda yutilgan energiya qo’zg’atilgan va ionizatsiyalangan molekulalar orasida taqsimlanib, kimyoviy bog’lar uziladi. Ularning atrofida esa yangi ionlar va erkin radikallar paydo bo’ladi. Radioliz jarayonlariga yutilgan energiyaning 30% i sarf bo’ladi. Suvdan tashqari radiolizga hujayraning bioorganik molekulalari – fosfolipidlar, DNK, oqsillar duchor bo’ladilar. Ushbu jarayon juftlari bo’lmagan elektronlari mavjud bo’lgan organik radikallarning yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Bunday radikallar reaksiyaga juda ham tez kirishadi.
Kimyoviy bosqichda erkin radikallar o’zaro yoki boshqa molekulalar bilan kimyoviy reaksiyaga kirishadi. Bunga superoksid anion, gidroperoksid, vodorod peroksidi, atomar va singlet kislorod hosil bo’lib, ular organik moddalarning kuchli oksidlanishiga sababchi bo’ladilar.
Suv radiolizi mahsulotlarning aminokislotalar, oqsillar, uglevodlar, nukleosidlar, fosfolipidlar, DNKga ta’siri natijasida erkin organik radikallar vujudga keladi. Biologik bosqichda hujayra, to’qima, organlar darajasida qaytmas ozgarishlar yuzaga keladi. Bu bosqich bir necha soat, hafta, yil, yuz yillab davom etishi mumkin. Radioaktiv nurlanishga bo’lgan sezgirlik darajasi quyidagilarga bo’linadi:

1. Limfoid
   

2. Miyeloid
   

3. Epiteliy

   
   

4. Muskul
   

5. Nerv
   

6. Tog’ay
   

7. Suyak
   

Organning radioaktivlikka bo’gan sezgirligi uning funksional holatiga bog’liq. Embrional holatda organism to’qimalari juda yuqori sezgirlikka ega. Radioaktiv nurlanish natijasida rivojlanish nuqsonlari – jismoniy va aqliy nuqsonlar, organizm adaptiv hossalarini kamayishi kuzatiladi.