Bilimlendiriw ministrligi

 
 

---

123 
8-TEMA. SAYLANBA BAQLAW 
8.1. Saylanba baqlaw haqqında ulıwma túsinik 
Statistika massalıq toplamlar menen shuǵıllanǵanlıǵı sebepli statistikalıq 
izertlewler júdá kóp mashaqatlı miynetti talap etetuǵın qımbatlı jumıslardan ibarat. 
Jámiyette хojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń túrli kórinisindegi, kishi 
kárхanalar hám jeke tártiptegi isbilermenlerdiń sanınıń kóbeyip baratırǵan, 
kommerciya sırların saqlaw zárúrligi júzege kelgen, jańa informacion 
teхnologiyaları resursları imkaniyatları úlken bolǵan sharayatta statistikalıq 
izertlewler ushın maǵlıwmatlardı alıw hám toplaw operativ usıllardan biri saylanba 
baqlaw qollanıladı. 
Saylanba baqlaw –bir bólegin baqlaw usılı bolıp, bunda toplamnıń hámmesi 
emes, al belgili bir saylaw qaǵıydaları tiykarında ajıratıp alınǵan hám pútin 
toplamdı ulıwma halda хarakterley alatuǵın onıń bir bólegi (1/10, 1/20, 1/50 h.t.b. 
bólegi) úyreniledi hám pútin toplamǵa tarqatıladı. 
Demek, saylanba baqlaw degende statistikada úyreniliwi kerek bolǵan 
toplamnan kerekli muǵdardaǵ birliklerdi arnawlı usılları menen saylap alınıwı hám 
olardıń pútkil (bas) toplamǵa tarqatılıwı túsiniledi.. 
Úyreniliw zárúr bolǵan toplam bas toplam, tekseriw ushın onnan saylap 
alınǵan bir bólegi bolsa saylanba toplam dep ataladı. 
Bas toplamda tekseriw ushın birliklerdi saylap alıw baqlawshı qálewine 
absolyut baylanıslı bolmaslıǵı yaǵnıy álbette kútilmegen bolıwı shárt. Saylanba 
baqlawdıń basqa baqlaw túrlerinen ayırılıp turatuǵın ózine tán ózgesheligi sonnan 
ibarat, bunda toplamnan alınatuǵın birliklerdiń sanı, (muǵdarı, kólemi) hám olardı 
saylaw usılı aldınan belgilep qoyıladı.
Saylanba baqlaw tómendegi maqsetlerde qollanıladı:
˗
baqlaw procesinde sıpatı buzılatuǵın yamasa mánisin ulıwma joǵaltatuǵın 
birlikler muǵdarın qısqartıwda;
˗
ulıwma toplam hádden tıs úlken bolıp, onı tolıǵı menen baqlaw 
múmkinshiligi bolmaǵanda; 
˗
baqlaw obyektin tolıq tereń úyreniwde;

---

124 
˗
jalpı baqlaw nátiyjelerin tekseriw, qadaǵalawda;
Saylanba baqlawda jalpı baqlawdaǵıday anıq maǵlıwmatlardı alıw júdá 
qıyın, sebebi bunda pútin bas toplam birlikleri emes, al onıń saylap alınǵan bólegi 
ǵana tekseriledi. Sonlıqtan saylanba baqlaw ótkerilgende, ol ózine tán bolǵan 
ayrım kemshilik hám qátelerden jıraq bolmaydı.
Saylanba baqlawǵa tán bolǵan qátelerdi reprezentativ qáteler dep ataydı. 
Olar saylanba baqlaw maǵlıwmatları menen bas toplam maǵlıwmatlarınıń durıs 
kelmew dárejesin хarakterlep beredi. Reprezentativ qáteler tosınarlıq qáteler hám 
turaqlı (sistemalı) qátelerlerge bólinedi. 
Tosınarlıq qáteler baqlawshınıń qálewisiz, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda 
payda bolatuǵın qáteler. Bunday qáteler ádette baqlawshınıń sharshawı, talıǵıwı, 
sonday - aq gónerip, sanları kóriner-kórinbes bolıp qalǵan hújjetlerden paydalanıw 
nátiyjesinde júzege keledi. Tosınarlıq qáteler baqlaw nátiyjelerine onsha úlken keri 
tásir kórsetpeydi. Sebebi bunday qáteler oń hám teris bolıwı múmkin. Bunnan 
olardıń óz - ara qısqarıp ketiw qásiyeti kelip shıǵadı. 
Turaqlı (sistemalı) óz náwbetinde aldınnan kózlengen hám kózlenbegen 
bolıwı mumkin. Ólshew ásbaplarınıń anıq emesliginen, saylaw hám baqlaw 
usıllarınıń kemshiliklerinen kózlenbegen turaqlı qáteler kelip shıǵadı. Baqlaw 
nátiyjelerin ózgertip kórsetiw maqsetinde islengen qáteler kózlengen turaqlı qáteler 
boladı. Bunday qáteler hámme waqıt bir tárepke qarap baǵdarlanǵan boladı hám 
baqlaw nátiyjelerine úlken tásirin kórsetedi. Máselen, islep shıǵarılǵan ónimlerdiń 
sıpatın joqarılatıp kórsetiw ushın saylanba toplamda bas toplamǵa qaraǵanda 
sıpatlı ónimlerdiń salmaǵın jasalma túrde kóbeytiwden kózlengen turaqlı qáte 
júzege keledi.