Bino va inshootlar konstruksiyasi

B) Qoziqli poydevorlar.
Bo'sh gruntlarda inshoot barpo etishda qadimdan qoziqli poydevorlardan 
foydalanib kelingan. Buning asosiy sababi, birinchidan, qoziq qoqishda uning 
tevarak-atrofi va ostidagi gruntning zichlashuviga erishilsa, ikkinchidan, yuqoridan 
tushayotgan yuk qoziqning butun sirti bo'ylab gruntga uzatiladi. Shuning uchun ham 
qoziqli poydevortarni amalda qo'llash so'nggi yillarda yanada rivojlanib ketdi. 
Qoziqli poydevorlar vazifasiga ko'ra bir necha turlarga bo'linadi.
Gruntda ishlash sharoitiga mos ravishda osma qoziqlar va ustun qoziqlar 
mavjuddir (6.7- rasm).
6.7-rasm. Qoziqli poydevorlar: 
a) ustun qoziq; b) osma qoziq; 1-inshoot devori; 2-rostverk; 3-qoziqlar; 
4-bo'sh gruntlar; 5- mustahkam grunt; 6-bosim uzatish. 
Ustun qoziqlar barcha bo'sh gruntlar qatlamini kesib o'tib, uchlari bilan 
mustahkam gruntga o'rnatiladi (6.8-a rasm). Agar qoya gruntlariga yetib borish 

---

84 
imkoniyati bo'lsa, ularga o'rnatish eng maqsadga muvofiq. Bunda inshoot zamini 
haqiqiy ma'noda mustahkam bo'lib, cho'kish deyarli yuz bermaydi. Ustun 
qoziqlarning inshoot qurilmasi sifatida ishlash mohiyati oddiy ustunlarnikidan kam 
farqlanib, qoziq orasidagi grunt ularning ish jarayonida deyarli qatnashmaydi.
Osma qoziqlarning uchlari mustahkam gruntlarga yetib bormaydi (6.8-b rasm). 
Poydevorning bunday turlari mustahkam grunt qatlami chuqur joylashgan hollarda 
qo'llanadi. Bunday qoziqlar orasida joylashgan gruntlar qoziqlar bilan birgalikda 
ishlaydi. Bunda bo'sh gruntga qoqilgan yoki o'rnatilgan qoziq sirti bo'ylab grunt 
orasida qarshilik kuchi vujudga keladi.
Qumli gruntlarda ishqalanish, loylarda esa bog'lanish kuchi, asosan, zamin 
mustahkamligini belgilaydi. 
6.8-rasm. Past (a) va yuqori (b) rostverkli qoziqli poydevorlar. 
6.9-rasm. Eshkaksimon qoziqlar. 

---

85 
Bosh o'qlarining yo'nalishi bo'yicha qoziqli poydevorlar oddly va eshkaksimon 
turlarga bo'linadi. Oddiy qoziqlar o'qi tik yo'nalgan bo'ladl, eshkaksimonlariniki esa 
ta'sir etuvchi yuk N yo'nalishiga nisbatan α burchak tashkil etadi (6.9- rasm). Bunday 
qurilmalar tirgovich devorlar, gumbazsimon inshootlar, qirg'oq turg'unligini 
ta'minlovchi inshootlar poydevorlari ostlga o'rnatiladi. 
Qoziqli poydevorlar barpo etishda quyidagi ashyolardan foydalaniladi: 
yog'och, beton, temirbeton va temir. Ular ko'ndalang kesimi bo'yicha: yumaloq, 
cho'ziqroq, kvadrat, to'g'ri to'rtburchak va ko'pburchak shaklida; bo'ylama kesimi 
bo'yicha esa: silindr, konussimon, ostki qismi kengaytirilgan holda yasalishi mumkin. 
Qoziqli poydevorlar qoqish, suv yordamida titratish, bosim ostida qisish va 
burash usullari yordamida o'rnatiladi.
Tayyorlanish sharoiti bo'yicha ham qoziqli poydevorlar yig'ma va yaxlit 
bo'ladi. Yig'ma qoziqlar korxonada yasalib, qurilish maydoniga tayyor holda 
keltiriladi, yaxlit qoziqlar esa shu maydorming o'zida loyiha asosida tayyorlanadi.
Yog'och qoziqlar asosan qarag'ay, eman, tilog'och daraxtlaridan yasaladi. 
Buning uchun to'g'ri va sog'lom o'sgan daraxt tanlab olinib, po'stloqlari archiladi. 
Yog'och qoziqlarni yaxlit, ba'zan bir xil o'lchovli bir necha yog'ochni ulash 
yordamida ham tayyorlash mumkin. Yaxlit qoziqning uzunligi 4,5-15 m, 
ulanganlarniki esa 20-25 m gacha bo'lishi mumkin. Shu bilan birga ularning 
ko'ndalang kesimi 18-20 sm dan kam bo'lmasligi kerak.
Yog'och qoziqlardan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega:
- o'rnatishda murakkab aslahalar talab etmaydi va mustahkam bo'lganligi 
uchun tashishga qulay;
- o'rnatish vaqtida uzaytirish imkoniyati bor;
- to'la namlangan gruntlarda yoki suv ostida benuqson va davomiy ishlaydi.
Beton qoziqlar qurilish maydonida loyihada belgilangan sathlarda quyma 
holda tayyorlanadi. Buning uchun ma'lum nuqtalarda qoqish, bosib kiritish yoki 
burg'ilash uskunalaridan biri yordamida chuqurlar kovlanadi. So'ng bu chuqurlar 
beton bilan to'ldirilib, shibbalanadi.

---

86 
Quvur ichiga beton yuborishdan oldin undagi suvni so'rib olish kerak. Quvurni 
sug'urib olish jarayonida undagi beton chuqurni to'ldirib boradi. Bunda grunt qancha 
bo'sh bo'lsa, beton yotqiziqlari shuncha kengroq joyni egallaydi (6.10- rasm). 
Quvurni sug'urish jarayonida uning uchki bo'shlig'ida hamma vaqt beton bo'lishiga 
ahamiyat berish darkor. Aks holda, bo'shliqqa grunt tushib qolib, betonlash sifatini va 
qoziqning yuk ko'tarish qobiliyatini pasaytirishi mumkin.
6.10-rasm. A.E.Straus qozig'i: a) o'rgatish jarayoni; b) tayyor qoziq; 
1-quvur; 2-gurzi; 3-beton 
Beton qoziqlarning afzalligi shundaki, ularni tayyorlashda gruntning 
muvozanat holati saqlanib, yon atrofdagi binolarga dinamik ta'sir etmasligidir. Shu 
bilan birga ularni o'rnatish vaqtida sifatini kuzatish imkoni cheklangan bo'lib, ba'zan 
betonning qotishi jarayonida sizot suvlari zararli ta'sir etadi. 
Temirbeton qoziqlar so'nggi yillarda poydevor sifatida keng qo'llanilmoqda. 
Buning asosiy sababi, ularning korxona sharoitida yasalib, tayyor holda 
ishlatilishidir. Shu bilan birga temirbeton qoziqlardan sizot suvlari sathidan qat'iy 
nazar foydalanish mumkin. 
Temirbeton qoziqlar ko'ndalang kesirni bo'yicha kvadrat, ko'pburchak va 
yumaloq shaklda tayyorlanadi. Ularni tayyorlashda 200-300 navli betondan 
foydalaniladi. Bo'ylama armaturalar ish bajaradi, ko'ndalanglari esa ular 

---

87 
rnuvozanatini saqlashga xizmat qiladi.
Temirbeton qoziqlar yaxlit va g'ovak holatda yasalishi mumkin (6.11- rasm).
Yaxlit qoziqlarning o'lchami. 400x400 mm bo'lib, armaturasi 100 mm li 4 dona 
bo'ylama va ko'ndalang temir halqachadan iborat.
Amalda ko'ndalang kesimi 200x200 mm bo'lgan qoziqlar ham mavjud. 
Temirbeton qoziqlar uzunligi 5-20 m oralig'ida bo'ladi.
6.11- rasm. Temirbeton qoziqlar: a) yaxlit; b) g'ovak. 
Temir qoziqlar sifatida asosan quvur ishlatiladi. Ular temirbeton qoziqlar kabi 
urib, suv yordamida tebratib yoki burab kiritish usullari yordamida o'rnatiladi. Burab 
o'rnatiluvchi qoziqlarning ostki qismida maxsus parrakchalar bo'ladi.
Qoziqni o'rnatish jarayonida ichiga kirib qolgan grunt olib tashlanib o'rni beton 
bilan to'ldiriladi.