Biologiya – 60110900 Temirova Diyora Xayrulla qizi

II BOB. Hayvonot dunyosi evolyutsiyasining asosiy bosqichlari va yo'nalishlari. 

II.1. Evolyutsiyasidagi asosiy aromorfozlar

O'simlik va hayvonot dunyosi evolyutsiyasining asosiy bosqichlari. Organik dunyo evolyutsiyasidagi asosiy aromorfozlar

Davrlar, ularning yoshi va davomiyligi (million yil)	Davrlar va ularning davomiyligi (million yil)	Eng muhim aromorfozlar	Aromorfozlarning natijalari
arxey; 3500; 900		fotosintez; eukaryotik hujayralar; jinsiy jarayon; Ko'p hujayralilik.	Atmosferada O2 to'planishi; Hujayra yadrosi va organellalarining shakllanishi; Hujayralar o'rtasida genetik ma'lumotlar almashinuvi; Ko'p hujayrali organizmlarning paydo bo'lishi.
Proterozoy (erta hayot); 2700; 2000		Ikki tomonlama simmetriya; Uch qatlamli; Organ tizimlari; Orqa ichak va anus; Harakat organlari, nafas olish va qon aylanish tizimi; Tashqi skelet, yo'l-yo'l muskullari, bo'g'inli oyoq-qo'llari; Xordalilarning eksenel organlari.	Ikki tomonlama simmetrik uch qatlamli organizmlarning paydo bo'lishi (yassi qurtlar); Dumaloq qurtlarning paydo bo'lishi; Annelidlarning paydo bo'lishi; Artropodlarning ko'rinishi; Boshsuyagi bo'lmagan xordatlarning ko'rinishi.
Paleozoy (qadimgi hayot); 570; 340	kembriy; 70
	ordovik; 60
	siluriy; o'ttiz	O'simlik tanasining to'qimalarga differensiatsiyasi; Hayvonlar tanasini qismlarga bo'lish; jag'ning shakllanishi; Umurtqali hayvonlarda oyoq-qo'l kamarlarining paydo bo'lishi.	O'simliklarning quruqlikka chiqishi (psilofitlar); Hayvonlarning qo'nishi (chayonlar); faol ovqatlanish; Harakatlarning xilma-xilligi.
	devoniy; 60	O'simliklar tanasining organlarga bo'linishi; Qavatlarning quruqlik a'zolariga aylanishi; Nafas olish organlarining ko'rinishi.	Paporotniklarning ko'rinishi; Birinchi quruqlikdagi umurtqali hayvonlar - lobli baliqlar va stegosefaliyalarning paydo bo'lishi.
	Ko'mir; 75-65	Ichki urug'lantirish; qalin tuxum qobig'i; terining keratinizatsiyasi; Urug' hosil bo'lishi.	Sudralib yuruvchilarning ko'rinishi;
	perm; 55	Polen naychasi va urug'larning shakllanishi
Mezozoy (o'rta hayot); 230; 163	trias; 35	To'rt kamerali yurak; Arterial va venoz qon oqimini to'liq ajratish; Sut bezi.	Birinchi issiq qonli hayvonlarning paydo bo'lishi (ibtidoiy sutemizuvchilar, Arxeopteriks).
	Yura davri; 58
	bo'r; 70	Gul va mevalarning paydo bo'lishi; Bachadonning shakllanishi.	Angiospermlarning paydo bo'lishi; Yuqori sutemizuvchilarning paydo bo'lishi.
Kaynozoy (yangi hayot); 67; 67	paleogen; 42
	neogen; 23.5
	Antropogen; 1.5	Miya yarim korteksining intensiv rivojlanishi; To'g'ri yurish.	Insonning paydo bo'lishi va rivojlanishi.

II.2. Evolyutsiyasining asosiy yo'nalishlari. 

Hayvonlarning evolyutsiyasi tarixi ularning ko'pchiligi skeletga ega va shuning uchun toshga aylangan qoldiqlarda yaxshiroq saqlanib qolganligi sababli to'liq o'rganilgan.
Ko'p hujayrali hayvonlar nasldan bir hujayrali organizmlar mustamlakachilik shakllari orqali. Birinchi hayvonlar, ehtimol, koelenterat edi. Qadimgi koelenteratlar ikki tomonlama simmetriyaga ega bo'lgan uch qavatli hayvonlar bo'lgan yassi chuvalchanglarni keltirib chiqardi.
Qadimgi siliyer qurtlardan birinchi ikkilamchi bo'shliq hayvonlar - annelidlar paydo bo'lgan. Qadimgi dengiz polixetalari, ehtimol, artropodlar, mollyuskalar va xordatlar filasining paydo bo'lishi uchun asos bo'lib xizmat qilgan.
Hayvonlarning eng qadimiy izlari prekembriyga (taxminan 700 million yil oldin) tegishli. Kembriy va ordovik davrlarida gubkalar, koelenteratlar, qurtlar, echinodermalar, trilobitlar ustunlik qiladi, mollyuskalar paydo bo'ladi.
Kembriyning oxirlarida jag'siz zirhli baliqlar, devonda jag'li baliqlar paydo bo'ladi. Ushbu hayvonlarning ko'pchiligi ikki tomonlama simmetriya, uchinchi germ qatlami, tana bo'shlig'i, tashqi (artropod) yoki ichki (yugurish) qattiq skeletlari, faol harakatlanishning progressiv qobiliyati, tananing old uchini izolyatsiya qilish bilan tavsiflanadi. og'iz ochilishi va hissiy organlar bilan, markaziy bosqichma-bosqich takomillashtirish asab tizimi.
Birinchi jag'li toshlardan nurli va lobli baliqlar paydo bo'lgan. Krossopteranlarning qanotlarida tayanch elementlari bo‘lgan, keyinchalik ulardan quruqlikdagi umurtqali hayvonlarning oyoq-qo‘llari rivojlangan. Evolyutsiyaning ushbu yo'nalishidagi eng muhim aromorfozlar gill yoylaridan harakatlanuvchi jag'larning rivojlanishi (o'ljani faol ushlash bilan), teri burmalaridan qanotlarning rivojlanishi, so'ngra juftlashgan pektoral va qorin oyoq-qo'llarining kamarlarining shakllanishi (qo'zg'aluvchanlikning oshishi). suvdagi harakatlar). Qizilo'ngach bilan bog'langan va tizim bilan jihozlangan suzish pufagi orqali o'pka baliqlari va lobli baliqlar qon tomirlari atmosfera kislorodidan nafas olishi mumkin edi.
Birinchi quruqlik hayvonlari - stegosefallar lobli baliqlardan kelib chiqqan. Stegosefaliyaliklar uglerod davrida gullab-yashnagan amfibiyalarning bir necha guruhiga bo'lingan. Birinchi umurtqali hayvonlarning qo'nishi suzgichlarning quruqlik tipidagi oyoq-qo'llariga, havo pufakchalarining o'pkaga aylanishi bilan ta'minlangan.
Haqiqiy quruqlik hayvonlari amfibiyalardan - Perm davrining oxirida quruqlikni bosib olgan sudraluvchilardan kelib chiqqan. Sudralib yuruvchilar tomonidan erning rivojlanishi quruq keratinlangan qatlamlar, ichki urug'lanish, tuxumda ko'p miqdorda sarig'i, embrionlarni quritishdan va boshqa atrof-muhit ta'siridan himoya qiluvchi tuxumlarning himoya qobig'i mavjudligini ta'minladi. Sudralib yuruvchilar orasida sutemizuvchilarning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan dinozavrlar guruhi ajralib turardi. Birinchi sutemizuvchilar Trias davrida paydo bo'lgan mezozoy davri. Keyinchalik sudralib yuruvchilarning bir novdasidan tishli qushlar (Arxeopteriks), keyin esa zamonaviy qushlar paydo bo'ldi. Qushlar va sutemizuvchilar issiq qonlilik, to'rt kamerali yurak, bitta aorta yoyi (qon aylanishining katta va kichik doiralarini to'liq ajratishni hosil qiladi), intensiv metabolizm kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi - bu guruhlarning gullab-yashnashini ta'minlagan. organizmlar.
Mezozoyning oxirida bor plasental sutemizuvchilar, buning uchun asosiy progressiv xususiyatlar platsentaning paydo bo'lishi va homilaning intrauterin rivojlanishi, yoshlarning sut bilan oziqlanishi va miya yarim korteksining rivojlanganligi edi. Boshida kaynozoy davri novdalaridan birining evolyutsiyasi insonning paydo bo'lishiga olib kelgan hasharotxo'rlardan ajratilgan primatlar guruhi.
Umurtqali hayvonlar evolyutsiyasiga parallel ravishda umurtqasiz hayvonlarning rivojlanishi sodir bo'ldi. Suvdagi yashash muhitidan quruqlikka oʻtish araxnidlar va hasharotlarda mukammal qattiq tashqi skelet, boʻgʻimli oyoq-qoʻllari, chiqarish organlari, nerv sistemasi, sezgi aʼzolari va xulq-atvor reaktsiyalarining rivojlanishi, traxeya va oʻpka nafasi paydo boʻlishi bilan sodir boʻlgan. Mollyuskalar orasida quruqlikka tushish kamroq kuzatildi va hasharotlarda kuzatilgan turlarning xilma-xilligiga olib kelmadi.
Hayvonot dunyosi evolyutsiyasining asosiy xususiyatlari:
ko'p hujayralilikning progressiv rivojlanishi va buning natijasida to'qimalar va barcha organ tizimlarining ixtisoslashuvi;
turli xulq-atvor mexanizmlarining rivojlanishini, shuningdek, ontogenezning atrof-muhit omillarining tebranishlaridan nisbiy mustaqilligini belgilovchi erkin hayot tarzi;
qattiq skeletning paydo bo'lishi: ba'zi umurtqasiz hayvonlarda (bo'g'im oyoqlilarda) tashqi va xordalarda ichki;
shartli refleks faoliyatining paydo bo'lishi uchun asos bo'lgan asab tizimining progressiv rivojlanishi.
O'simlik dunyosi evolyutsiyasining asosiy bosqichlari orasida erga kirish, tashqi urug'lantirishdan ichki urug'lantirishga o'tish, urug'larning paydo bo'lishi va ularni tarqatish usullarini takomillashtirish; hayvonot dunyosi evolyutsiyasida - to'qimalar va organlar tizimining ixtisoslashuvi, mustahkam skeletning paydo bo'lishi, asab tizimining progressiv rivojlanishi va erkin turmush tarzini olib borish qobiliyati.

Geterotrof oziqlanishga ixtisoslashgan eukaryotik organizmlar Hayvonlar va zamburug'larni keltirib chiqardi. Birinchi hayvonlar bir hujayrali organizmlar bilan ifodalangan. Ularning ko'pchiligi hayvonlar, suv o'tlari va zamburug'lar o'rtasida oraliq pozitsiyani egallagan.

Ko'p hujayrali umurtqasizlarning barcha ma'lum turlari proterozoy erasida paydo bo'lgan. Ko'p hujayrali hayvonlarning kelib chiqishining ikkita asosiy nazariyasi mavjud. Gastrea (E.Gekkel) nazariyasiga ko'ra, ikki qavatli embrionni shakllantirishning dastlabki usuli - invaginatsiya (blastula devorining invaginatsiyasi). Fagotsitellalar (I. I. Mechnikov) nazariyasiga ko'ra, ikki qavatli embrion hosil bo'lishining dastlabki usuli immigratsiya (alohida blastomerlarning blastula bo'shlig'iga ko'chishi) hisoblanadi. Ehtimol, bu ikki nazariya bir-birini to'ldiradi.
Koelenteratlar eng ibtidoiy (ikki qavatli) ko'p hujayrali organizmlarning vakillari: ularning tanasi faqat ikkita hujayra qatlamidan iborat: ektoderma va endoderma. Pastki qurtlarda (tekis va dumaloq qurtlar) uchinchi germ qatlami - mezoderma paydo bo'ladi. Bu asosiy aromorfoz bo'lib, buning natijasida tabaqalashtirilgan to'qimalar va organ tizimlari paydo bo'ladi. Keyin hayvonlarning evolyutsion daraxti protostomlar va deyterostomalarga aylanadi. Protostomlar orasida annelidlar ikkilamchi tana bo'shlig'ini (koelom) hosil qiladi. Bu katta aromorfoz bo'lib, buning natijasida tanani qismlarga bo'lish mumkin bo'ladi. Annelidlar ibtidoiy a'zolar (parapodiya) va bir xil (ekvivalent) tana segmentatsiyasiga ega. Ammo kembriyning boshida artropodlar paydo bo'lib, ularda parapodiya bo'g'imlarga aylanadi. Artropodlarda tananing geteronom (teng bo'lmagan) segmentatsiyasi paydo bo'ladi. Ular tabaqalashtirilgan mushak to'plamlarining paydo bo'lishiga hissa qo'shadigan xitinli ekzoskeletga ega.
Paleozoy dengizlarida eng ibtidoiy artropodlar - trilobitlar hukmronlik qilgan. Zamonaviy oshqozon artropodlari qisqichbaqasimonlar bilan ifodalanadi. Biroq, devonning boshida (o'simliklar paydo bo'lishi va quruqlik ekotizimlari shakllanganidan keyin) araxnidlar va hasharotlarning paydo bo'lishi sodir bo'ladi.
Boʻr davrida gulli oʻsimliklar paydo boʻlishi bilan hasharotlar va gulli oʻsimliklarning qoʻshma evolyutsiyasi (koevolyutsiya) boshlanadi va ularda qoʻshma adaptatsiyalar (ko-adaptatsiyalar) hosil boʻladi. Kaynozoy erasida hasharotlar, gulli o'simliklar kabi, biologik taraqqiyot holatidadir.
Deyterostomalar orasida xordatlar eng yuqori cho'qqiga chiqadi, ularda bir qator yirik aromorfozlar paydo bo'ladi: notokord, asab naychasi, qorin aortasi (va keyin yurak).
Silurdagi ibtidoiy xordatlardan birinchi umurtqalilar (jag'sizlar) tushadi. Umurtqali hayvonlarda eksenel va visseral skelet, xususan, bosh suyagining bosh suyagi va jag' mintaqasi hosil bo'ladi, bu ham aromorfoz hisoblanadi. Pastki jag'li umurtqali hayvonlar turli xil Baliqlar bilan ifodalanadi. Baliqlarning zamonaviy sinflari (xaftaga tushadigan va suyakli) paleozoyning oxiri - mezozoyning boshida shakllangan.
Suyakli baliqlarning bir qismi (go'shtli lobli) ikkita aromorfoza - o'pka nafasi va haqiqiy oyoq-qo'llarning paydo bo'lishi tufayli birinchi to'rt oyoqlilar - amfibiyalar (amfibiyalar) paydo bo'ldi. Birinchi amfibiyalar devon davrida qo'ngan, ammo ularning gullagan davri karbon davriga to'g'ri keladi (ko'plab stegosefallar). Zamonaviy amfibiyalar yura davrining oxirida paydo bo'ladi.
Bunga parallel ravishda, tetrapodlar orasida embrion membranali organizmlar paydo bo'ladi - Amniotlar. Embrion membranalarning mavjudligi sudraluvchilarda birinchi marta paydo bo'lgan katta aromorfozdir. Germinal membranalar, shuningdek, bir qator boshqa belgilar (keratinlashtiruvchi epiteliya, tos buyraklari, miya yarim korteksining ko'rinishi) tufayli. Sudralib yuruvchilar suvga bog'liqligini butunlay yo'qotdilar. Birinchi ibtidoiy sudralib yuruvchilar - kotilozavrlarning paydo bo'lishi karbon davrining oxiriga to'g'ri keladi. Permiyada sudralib yuruvchilarning turli guruhlari paydo bo'ladi: hayvon tishli, ibtidoiy kaltakesaklar va boshqalar. Mezozoyning boshida toshbaqalar, pleziozavrlar va ixtiozavrlarning shoxlari hosil bo'ladi. Sudralib yuruvchilar ko'paymoqda.
Birlamchi kaltakesaklarga yaqin guruhlardan ikkita shox ajratiladi evolyutsion rivojlanish. Mezozoy boshidagi bir novda psevdozuchiylarning katta guruhini vujudga keltirdi. Pseudosuchia bir nechta guruhlarni keltirib chiqardi: timsohlar, pterozavrlar, qushlarning ajdodlari va ikki novda bilan ifodalangan dinozavrlar: kaltakesaklar (Brontosaurus, Diplodocus) va ornithischianlar (faqat o'txo'r turlari - Stegosaurus, Triceratops). Bo'r davrining boshidagi ikkinchi tarmoq squamatlarning kichik sinfining (kaltakesaklar, xameleyonlar va ilonlar) paydo bo'lishiga olib keldi.
Biroq sudralib yuruvchilar past haroratga bog'liqligini yo'qota olmadilar: qon aylanish doiralarining to'liq ajralmaganligi sababli ular uchun issiq qonlilik mumkin emas. Mezozoyning oxirida, iqlim o'zgarishi bilan sudralib yuruvchilarning ommaviy yo'q bo'lib ketishi kuzatiladi.
Faqat yura davridagi psevdozuxiyaning bir qismida qorinchalar o'rtasida to'liq septum paydo bo'ladi, chap aorta yoyi kamayadi, qon aylanishining to'liq ajralishi sodir bo'ladi va issiq qonlilik mumkin bo'ladi. Keyinchalik, bu hayvonlar parvoz uchun bir qator moslashuvlarga ega bo'lib, Qushlar sinfini keltirib chiqardi.
Chap aorta yoyining qisqarishi bilan birgalikda to'rt kamerali yurakning paydo bo'lishi qushlar evolyutsiyasida muhim aromorfoz deb hisoblanishi mumkin. Arterial va venoz qonning to'liq ajralishi sodir bo'ldi, bu miyaning keyingi rivojlanishiga va metabolizm darajasini keskin oshirishga imkon berdi. Kaynozoy davridagi qushlarning gullab-yashnashi bir qator asosiy idioadaptatsiyalar (tuklar qoplamining paydo bo'lishi, tayanch-harakat tizimining ixtisoslashuvi, asab tizimining rivojlanishi, avlodlarga g'amxo'rlik va uchish qobiliyati), shuningdek, bir qator bilan bog'liq. qisman degeneratsiya belgilari (masalan, tishlarning yo'qolishi).
Mezozoy erasining boshida bir qator aromorfozlar tufayli paydo bo'lgan birinchi sutemizuvchilar paydo bo'ldi: rivojlangan korteksli oldingi miya yarim sharlari, to'rt kamerali yurak, o'ng aorta yoyining qisqarishi, suspenziyaning o'zgarishi, kvadrat va. bo'g'im suyaklari eshitish suyakchalariga, ko'ylagi paydo bo'lishi, sut bezlari, alveolalardagi differensial tishlar, og'iz bo'shlig'i. Sutemizuvchilarning ajdodlari ibtidoiy perm sudralib yuruvchilari boʻlib, ular amfibiyalarning bir qator xususiyatlarini saqlab qolgan (masalan, teri bezlari yaxshi rivojlangan).
Mezozoy erasining yura davrida sutemizuvchilar kamida beshta sinf (Ko'ptuber, Trituberculate, Trikodontlar, Symmetrodonts, Pantotheres) bilan ifodalangan. Bu sinflardan biri, ehtimol, zamonaviy Birinchi hayvonlarni, ikkinchisi esa marsupiallar va platsentalarni keltirib chiqargan. Plasenta sut emizuvchilari, yo'ldoshning paydo bo'lishi va haqiqiy tirik tug'ilish tufayli, kaynozoy davrida biologik taraqqiyot holatiga o'tadi.
Plasentalarning asl ordeni hasharotlardir. Hasharotlar, tishsizlar, kemiruvchilar, primatlar va ibtidoiy yirtqichlar bo'lgan kreodontlarning endi yo'q bo'lib ketgan guruhi erta ajralib chiqdi. Creodontlardan ikkita novda ajratilgan. Ushbu novdalardan biri zamonaviy yirtqich hayvonlarning paydo bo'lishiga olib keldi, ulardan Pinnipeds va Kitsianlar ajralib chiqdi. Yana bir novdadan ibtidoiy tuyoqlilar (Condylartras), soʻngra toq tuyoqlilar, artiodaktillar va ularga tegishli turkumlar paydo boʻldi.
Sutemizuvchilarning zamonaviy guruhlarini yakuniy farqlash buyuk muzliklar davrida - Pleystotsenda yakunlandi. Sutemizuvchilarning zamonaviy tur tarkibiga antropogen omil sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tarixiy davrda aurochlar, Steller sigirlari, tarpan va boshqa turlar yo'q qilingan.
Kaynozoy erasining oxirida ba'zi Primatlarda aromorfozning maxsus turi - miya yarim korteksining haddan tashqari rivojlanishi sodir bo'ladi. Natijada, organizmlarning mutlaqo yangi turi - Homo sapiens paydo bo'ladi.