Biologiya – 60110900 Temirova Diyora Xayrulla qizi

III-BOB Hayvonot dunyosidagi evolutsion o‘zgarishlar

Dinozavr skeletlari insoniyat tarixi davomida topilgan, ammo ota-bobolarimiz ularni ajdarlar, griffinlar va boshqa afsonaviy mavjudotlarning suyaklari deb hisoblashgan. Olimlar ilk bor 1677 yilda dinozavr qoldiqlarini uchratishganda, Britaniya muzeylaridan biri direktori Robert Plot suyak bo‘laklarini bahaybat odamning boldir suyagi bo‘laklari ekanligini aniqladi. Antediluvian gigantlari haqidagi afsonalar olimlar qazilma qoldiqlarini to’g’ri tiklash va ularning yoshini aniqlashni o’rganmagunlaricha, yana bir necha yuz yillar davomida rivojlandi. Qazilma hayvonlar haqidagi ilm-fan bugungi kunda ham eng yangi tadqiqot usullaridan foydalangan holda takomillashtirilmoqda. Ularning yordami bilan olimlar millionlab yillar oldin er yuzida yurgan ajoyib mavjudotlarning ko’rinishini aniq tiklashlari mumkin. Evolyutsion g’oyalarni rivojlantirish uchun juda boy materialni tog’ jinslari va cho’kindilarda saqlanib qolgan organizmlar qoldiqlaridan hayot tarixini o’rganadigan paleontologiya fani taqdim etdi.

Sayyoramiz paydo bo'lganidan keyingi dastlabki 1,5 milliard yil davomida unda tirik organizmlar mavjud emas edi. Bu davr katarchey (yunoncha "eng qadimiydan past") deb ataladi. Katarxeyada er yuzasining shakllanishi sodir bo'ldi, faol vulqon va tog' qurilishi jarayonlari davom etdi. Hayot Katarxey va Arxey davri chegarasida paydo bo'ldi. Buni yoshi 3,5-3,8 milliard yil bo'lgan jinslardagi mikroorganizmlarning hayotiy faoliyati izlari topilganligi tasdiqlaydi. Arxey erasi 900 million yil davom etdi va organik hayotdan deyarli hech qanday iz qoldirmadi. Organik kelib chiqishi jinslarining mavjudligi: ohaktosh, marmar, karbonat angidrid arxey davrida bakteriyalar va siyanobakteriyalar, ya'ni prokaryotik organizmlar mavjudligini ko'rsatadi (2-rasmga qarang). Ular dengizlarda yashashgan, lekin, ehtimol, quruqlikka ham chiqishgan. Arxeyada suv kislorod bilan toʻyingan, quruqlikda tuproq hosil boʻlish jarayonlari sodir boʻladi. Hayvonlar filogenezi deyilganda bir hujayrali organizmlardan to Sutemizuvchi hayvonlarning paydo bo‘lishi va tarixiy rivojlanishi tushuniladi. Ma’lumki, irsiy o‘zgaruvchanlik asosida foydali belgiga ega bo‘lgan organizm o‘z avlodiga nisbatan anatomik, morfologik tuzilishi va hayotiy jarayonlarning jadallashuviga ega bo‘lganligi sababli yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishda saqlanib qolish imkoniyati ortadi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishining dastlabki erasi bo‘lgan arxey erasining ikkinchi yarmida yuz bergan uchta yirik aromorfozning ikkitasi: ko‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lishi va jinsiy ko‘payish hayvonlar filogenezida muhim o‘rin tutgan. Turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar tuzilishi va hayotiy jarayonlari o‘rtasidagi umumiy belgilar ularning yagona umumiy ajdoddan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun hayvonot dunyosining turli sistematik guruhlari o‘rtasidagi filogenetik munosabatlarni shajara daraxti sifatida tasavvur qilish mumkin. Bir hujayrali eukariot organizmlar- tabiiy tanlanish tufayli protobiontlarning tuzilishi mukammalashib dastlab prokoriotlar ,ulardan yadro va hujayra orgonoidlaripaydo bo’lishi natijasida kelib chiqqan. Bir hujayralilardan ayrimlari koloniya bo‘lib yashashga o‘tgan. Ko’p hujayrali hayvonlar – - koloniya bo‘lib yashovchi bir hujayrali xivchinlilardan kelib chiqqan. - Ikki qavat ektoderma va endodermadan tashkil topgan, - ko’p hujayrali hayvonlarning sharsimon koloniya devori botib kirishi – invaginatsiya tufayli paydo bo’lgan. - Gastrula bo’shlig’i birlamchi ichak bo’shlig’iga va gastrula teshigi birlamchi og’izga aylangan. Yassi chuvalchanglar- - ikki tomonlama simmetriyali hayvonlar - To‘qima va organlarining rivojlangan - Dastlab erkin yashovchi yassi chuvalchanglar – kipriklilar, ulardan parazit yashovchi soirgiichlilar va tasmasimon chuvalchanglarpaydo bo‘lgan - To‘garak chuvalchanglar- Tana bo‘shlig‘i, o‘rta va orqa ichagi, anal teshigining rivojlanganligi bilan yassi chuvalchanglardan farq qiladi Xordali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar. - lansetnik – - boshskeletsizlar kenja tipiga mansub - eng tuban tuzilgan uning ayirish organlari tananing ikki yoni bo‘ylab juft- juft joylashgan, - bosh miyasi rivojlanmagan, - yuragi yo’q
Baliqlarda jabraning takomilashuvi,suvda va hamda quruqlikda yashovchilarda esa o ’pka bilan nafas olish,sudralib yuruvchilarda terining quruqlashuvi ,sut emizuvchilarda sut bezlari, bachadonning rivojlanishi shular jumlasidan. Evolutsiya eng avvalo insonlar va barcha tirik organizmlaring kelib chiqish tarixini oʻrganadi. Evolutsiya faqatgina tirik organizmlarda balki barcha narsalarni kelib chiqish jarayonini oʻrganadi.

Hayvonlarning tarixi ularning skeletlari borligi va shuning uchun toshga aylangan qoldiqlarda yaxshiroq mustahkamlanganligi sababli to'liq o'rganilgan. Hayvonlarning eng qadimgi izlari prekembriyning oxirida (700 million yil) topilgan. Birinchi hayvonlar barcha eukariotlarning umumiy tanasidan yoki qadimgi suv o'tlari guruhlaridan biridan paydo bo'lgan deb taxmin qilinadi. Protozoa (Protozoa) ajdodlariga eng yaqin bir hujayrali yashil suvo'tlardir. Masalan, fotosintez va geterotrof oziqlanish qobiliyatiga ega bo'lgan evglena va volvoksni botaniklar yashil suv o'tlari, zoologlar esa protozoa deb tasniflashlari bejiz emas. Hayvonot olamining butun tarixida 35 tur paydo bo'lgan, ulardan 9 tasi nobud bo'lgan va 26 tasi hozirgacha mavjud. Hayvonlar tarixidagi paleontologik yozuvlarning xilma-xilligi va miqdori 570 million yildan kamroq vaqtga to'g'ri keladigan jinslarda keskin ortadi. Taxminan 50 million yil ichida kuchli skeletga ega bo'lgan deyarli barcha turdagi çölyak hayvonlari juda tez paydo bo'ladi. Trilobitlar Silur dengizlarida keng tarqalgan. Chordata tipining (Chordata) paydo bo'lishi 500 million yildan kamroq vaqtga to'g'ri keladi. Berges slanetslarida (Kolumbiya) yaxshi saqlangan qoldiqlar majmualari topilgan, ularda umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari, xususan, zamonaviy yomg'ir chuvalchanglari tegishli bo'lgan Annelida tipidagi yumshoq tanali organizmlar mavjud.

Paleozoyning boshlanishi hayvonlarning ko'p turlarining shakllanishi bilan ajralib turadi, ularning uchdan bir qismi hozirgi vaqtda mavjud. Ushbu faol evolyutsiyaning sabablari noma'lumligicha qolmoqda. Kech Kembriy davrida jag'siz baliqlar - Agnata bilan ifodalangan birinchi baliqlar paydo bo'ldi. Kelajakda ularning deyarli barchasi nobud bo'ldi, lampreylar zamonaviy avlodlardan omon qoldi. Devonda jag'li baliqlar oldingi juft gill yoylarining jag'ga aylanishi va juft qanotlarning shakllanishi kabi yirik evolyutsion o'zgarishlar natijasida paydo bo'ladi. Birinchi jag'li toshlar ikki guruhga bo'lingan: nurli va lobli. Deyarli barcha tirik baliqlar nurli baliqlarning avlodlari.
Lob qanotli hayvonlar endi faqat o'pka baliqlari va kam sonli relikt dengiz shakllari bilan ifodalanadi. Qopqoq qanotli qanotlarning qanotlarida suyak tayanch elementlari boʻlib, ulardan quruqlikning birinchi aholisining oyoq-qoʻllari rivojlangan. Ilgari, amfibiyalar lobli qanotlilar guruhidan paydo bo'lgan, shuning uchun barcha to'rt oyoqli umurtqali hayvonlar o'zlarining uzoq ajdodlari sifatida yo'q bo'lib ketgan baliqlar guruhiga ega. Amfibiyalarning eng qadimiy vakillari - ichthiyosteglar yuqori devon yotqiziqlarida (Grenlandiya) topilgan. Bu hayvonlarning besh barmoqli a'zolari bor edi, ular yordamida ular quruqlikda sudralib yura oladilar. Shunga qaramay, bir qator belgilar (haqiqiy kaudal fin, mayda tarozilar bilan qoplangan tanasi) ichthyostegi asosan suv havzalarida yashaganligini ko'rsatadi. Lobli baliqlar bilan raqobat bu birinchi amfibiyalarni suv va quruqlik o'rtasidagi oraliq yashash joylarini egallashga majbur qildi.
Qadimgi amfibiyalarning gullab-yashnashi Karbon davriga to'g'ri keladi, u erda ular "stegosefallar" nomi bilan birlashtirilgan turli xil shakllar bilan ifodalangan. Ular orasida eng ko'zga ko'ringanlari labirintodonlar va timsohlardir. Zamonaviy amfibiyalarning ikkita buyrug'i - dumli va oyoqsiz (yoki qurtlar) - ehtimol stegosefaliyalarning boshqa shoxlaridan kelib chiqqan. Sudralib yuruvchilar ibtidoiy amfibiyalardan kelib chiqqan bo'lib, ular qurib qolishdan himoya qiluvchi o'pka nafas olish va tuxum qobig'ini olish tufayli Perm davrining oxiriga kelib quruqlikda keng tarqalgan.
Birinchi sudralib yuruvchilar orasida kotilozavrlar alohida ajralib turadi - mayda hasharotxo'r hayvonlar va faol yirtqichlar - terapsidlar, ular Triasda 150 million yil oldin paydo bo'lgan ulkan sudraluvchilar, dinozavrlarga o'z o'rnini bosgan. Ehtimol, ikkinchisi issiq qonli hayvonlar edi. Issiq qonlilik bilan bog'liq holda, dinozavrlar faol hayot tarzini olib borishdi, bu ularning uzoq vaqt hukmronligi va sutemizuvchilar bilan birga yashashini tushuntirishi mumkin. Dinozavrlarning yo'q bo'lib ketishi sabablari (taxminan 65 million yil oldin) noma'lum. Bu, xususan, dinozavr tuxumlarining ibtidoiy sutemizuvchilar tomonidan ommaviy qirg'in qilinishi natijasi bo'lishi mumkin, deb taxmin qilinadi. Ko'proq ishonarli gipoteza, dinozavrlarning yo'q bo'lib ketishi iqlimning keskin o'zgarishi va bo'r davrida o'simlik oziq-ovqatlarining kamayishi bilan bog'liq.
Dinozavrlar hukmronligi davrida allaqachon yirtqich terapsidlar qatoridan paydo bo'lgan hayvonlarning ko'ylagi bilan kichik o'lchamdagi sutemizuvchilarning ajdodlari guruhi mavjud edi. Sutemizuvchilar evolyutsiyada platsenta, naslni sut bilan oziqlantirish, miyaning yanada rivojlanganligi va shu bilan bog'liq bo'lgan faollik, issiq qonlilik kabi progressiv moslashuvlar tufayli paydo bo'ladi. Sutemizuvchilar kaynozoyda sezilarli xilma-xillikka erishdilar, primatlar paydo bo'ldi. Uchinchi davr sutemizuvchilarning gullab-yashnagan davri edi, lekin ularning ko'plari tez orada yo'q bo'lib ketishdi (masalan, Irland kiyiklari, qilich tishli yo'lbars, g'or ayiqlari). Primatlarning progressiv evolyutsiyasi hayot tarixida noyob hodisa bo'lib, natijada insonning paydo bo'lishiga olib keldi.
Hayvonot dunyosi evolyutsiyasining eng muhim xususiyatlari quyidagilar edi:
1. Ko'p hujayralilikning progressiv rivojlanishi va u bilan bog'liq bo'lgan to'qimalar va barcha organ tizimlarining ixtisoslashuvi. Erkin turmush tarzi (harakat qilish qobiliyati) asosan xatti-harakatlar shakllarini takomillashtirishni, shuningdek, ontogenezning avtonomiyasini - ichki tartibga solish tizimlarining rivojlanishiga asoslangan atrof-muhit omillarining tebranishlaridan individual rivojlanishning nisbiy mustaqilligini aniqladi.
2. Qattiq skeletning paydo bo'lishi: tashqi - artropodlarda, ichki - umurtqali hayvonlarda. Ushbu bo'linish ushbu turdagi hayvonlarning evolyutsiyasining turli yo'llarini aniqladi. Artropodlarning tashqi skeletlari tana hajmining oshishiga to'sqinlik qildi, shuning uchun barcha hasharotlar kichik shakllar bilan ifodalanadi. Umurtqali hayvonlarning ichki skeleti tana hajmining o'sishini cheklamadi, bu mezozoyik sudralib yuruvchilar - dinozavrlar, ixtiozavrlarda maksimal hajmiga etdi.
3. Sutemizuvchilar uchun organinokavitlarning markazlashgan-differentsiallashgan bosqichining paydo bo'lishi va takomillashishi. Bu bosqichda hasharotlar va umurtqali hayvonlarning ajralishi sodir bo'ldi. Hasharotlarda markaziy asab tizimining rivojlanishi instinktlarning irsiy fiksatsiyasi turiga ko'ra xulq-atvor shakllarini takomillashtirish bilan tavsiflanadi. Umurtqali hayvonlarning miya va tizimlari rivojlangan shartli reflekslar, alohida shaxslarning o'rtacha omon qolishini oshirish tendentsiyasi mavjud. Umurtqali hayvonlarning evolyutsiyasining bu yo'li guruhli adaptiv xatti-harakatlar shakllarining rivojlanishiga olib keldi, uning yakuniy hodisasi biosotsial mavjudot - odamning paydo bo'lishi edi.
• Bir hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o'zgarishlar. Evolutsiya jarayonida birlamchi okeanda dastlab turli xil organik moddalar tabiiy yo'l bilan sintezlanib to'planib borgan. Keyinchalik bu moddalardan juda mayda shilimshiq zarrachalar shaklidagi protobiontlar hosil bo'lgan. Protobiontlar tashqi muhitda erigan organik moddalarni shimib olib o'sganligi va bo'linib ko'payganligi taxmin qilinadi.
• Ko'p hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o'zgarishlar. Dastlabki ko'p hujayrali hayvonlar koloniya bo'lib yashovchi bir hujayrali xivchinlilardan kelib chiqqan. Tanasi ikki qavat - ektoderma va entodermadan tuzilgan bu organizmlar sharsimon koloniya devorining botib kirishi - invaginatsiya tufayli paydo bo'lganligi haqida taxminlar bor.
Ko'p hujayralilarning kelib chiqishi to'g'risida juda ko'p izlanishlar olib borilgan. Rus olimi I.I.Mechnikov esa dastlabki ko'p hujayrali hayvonlar sharsimon koloniyadagi ayrim hujayralarning koloniya ichiga ko'chib o'tishi - migratsiyasi natijasida paydo bo'lganligini qayd etadi.
Xordali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o'zgarishlar. Xordalilar orasida lansetnik eng tuban tuzilgan bo'lib, uning ayirish organlari tananing ikki yoni bo'ylab juft-juft joylashganligi, bosh miyasining rivojlanmaganligi, qon aylanish sistemasining tuzilishi va yuragining bo'lmasligi bilan halqali chuvalchanglarga o'xshab ketadi.
Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda yashashga moslashgan dastlabki vakillari qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar (stegosefallar) hisoblanadi. Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda yashashga o'tishi birinchidan havodagi kislorod bilan nafas olish, ikkinchidan qattiq substratda harakatlanishni talab etadi.
Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar bo'lib, ularning terisi quruq, nafas olishda ishtirok etmaydi. Tashqi urug'lanish o'rniga ichki urug'lanish kelib chiqqan, ular yirik, sariqlikka boy tuxum qo'yadi. Ularning markaziy nerv sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi organlari yaxshi rivojlangan
Qushlarda quyidagi evolutsion o'zgarishlar vujudga kelgan. Nerv sistemasi va sezgi organlaridan kuchli taraqqiy etgan va harakatlari uchishga muvofiqlashgan. Yuragi to'rt kamerali, yurak qorinchalari to'liq ajralgan. Arterial va venoz qonlari aralashmaganligi, moddalar almashinuvi jadallashuvi tufayli tana harorati doimiy .
Qushlarning asosiy harakati - uchish bilan bog'liq holda muayyan evolutsiono'zgarishlar vujudga kelgan. Qushlarning gavdasi suyri shaklda, oldingi oyoqlari uchish organi - qanotga aylangan, skeletida toj suyagi yuzaga kelgan. Tanasi murakkab pat qoplami bilan qoplangan.
Dastlabki sutemizuvchilarning vakillari mezozoy erasida yashagan sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Sutemizuvchilar issiqqonli bo'lishi tufayli sudralib yuruvchilar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun noqulay bo'lgan sharoitda ham yashash imkoniyatiga ega bo'lgan.
Hasharotlar
Ko‘p hujayralilarning kelib chiqishi to‘g‘risida juda ko‘p izlanishlar olib
borilgan. Rus olimi I.I.Mechnikov esa dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar
sharsimon koloniyadagi ayrim hujayralarning koloniya ichiga ko‘chib o‘tishi –
migratsiyasi natijasida paydo bo‘lganligini qayd etadi. Keyinchalik ichki
hujayralar bir qator tig‘iz joylashuvi natijasida ichki qavat hujayralari
entodermani hosil qilgan; tashqi qavat esa ektodermaga aylangan. Ektoderma
hujayralari harakatlanish, sezish va himoya qilish funksiyasini bajarishga
moslashgan. Ana shu yo‘l bilan kolonial xivchinlilardan ikki qavatli ko‘p
hujayrali hayvonlar – bulutlar va bo‘shliqichlilar kelib chiqqan. Ular
haqiqiy ko‘p hujayrali hayvonlar hisoblanadi, tanasi turli funksiyalarni
bajarishga ixtisoslashgan hujayralardan tashkil topgan. Lekin bulutlar va
bo‘shliqichlilarda to‘qima va organlar rivojlanmagan.
Yassi chuvalchanglar ikki tomonlama simmetriyali hayvonlar orasida eng
sodda tuzilgan. To‘qima va organlarining rivojlanganligi ularning tuban ko‘p
hujayralilarga nisbatan yuksak tuzilganligini ko‘rsatadi. Ularda hazm qilish,
ayirish, nerv, jinsiy sistemalarning paydo bo‘lishi yirik aromorfozlardan
hisoblanadi. Yassi chuvalchanglar hazm qilish sistemasi bir uchi berk, faqat
og‘iz teshigi bilan tashqariga ochilishi bilan bo‘shliqichlilarning gastrula
bo‘shlig‘iga o‘xshab ketadi. Yassi chuvalchanglar erkin suzib yurishdan suv
tubida o‘rmalab yurishga o‘tgan qadimgi bo‘shliqichlilardan kelib chiqqanligi
taxmin qilinadi. Suv tubida o‘rmalab yurish tufayli hayvonlarning oldingi
va keyingi, qorin va orqa tomonlari paydo bo‘lgan; ularda ikki tomonlama
simmetriya yuzaga kelgan. Dastlab erkin yashovchi yassi chuvalchanglar –
kipriklilar, ulardan parazit yashovchi so‘rg‘ichlilar va tasmasimon
chuvalchanglar paydo bo‘lgan.
To‘garak chuvalchanglar tana bo‘shlig‘i, o‘rta va orqa ichagi, anal
teshigining rivojlanganligi bilan yassi chuvalchanglardan farq qiladi. To‘garak
chuvalchanglarning tuban tuzilgan guruhlarida kipriklarining bo‘lishi ularni
kirpikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi.
Halqali chuvalchanglar ham qadimgi erkin yashovchi kiprikli yassi
chuvalchanglardan kelib chiqqan. Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar lichinkalari
tanasida kipriklarning bo‘lishi, nerv va ayirish sistemalari tuzilishining yassi
chuvalchanglarnikiga o‘xshashligi yuqoridagi fikrning dalilidir.
Yassi chuvalchanglar suv tubida faol o‘rmalab hayot kechirishga
o‘tgan. Natijada tabiiy tanlanish ta’sirida ular tanasida faol va xilma-xil
harakatlanishga yordam beradigan halqalar va harakat organlari shakllangan.
Nerv sistemasining tuzilishi murakkab, bir juft halqum usti va halqum osti
nerv tugunlari, halqum atrofi nerv halqasi hamda qorin nerv zanjiridan
tashkil topgan. Tananing bosh qismida maxsus sezgi organlari paydo
bo‘lgan. Halqali chuvalchanglarning ovqat hazm qilish sistemasining yanada
takomillashuvi, qon aylanish sistemasining paydo bo‘lishi, ularning faol
hayot kechirishi muhim evolutsion o‘zgarishlardan biri bo‘lib, yashash
uchun kurash va tabiiy tanlanishda saqlanib qolishiga imkon yaratgan.
Suv tubidagi balchiqda va tuproqda yashashga o‘tish bilan ko‘p
tuklilarning harakat organlari reduksiyaga uchragan va ulardan kam tukli
halqalilar, qadimgi kam tuklilardan esa zuluklar paydo bo‘lgan.
Molluskalarning tashqi ko‘rinishi va ichki tuzilishi yuqorida keltirilgan
hayvonlarning birortasiga o‘xshamaydi. Lekin dengizda yashovchi ikki
pallali va qorinoyoqli molluskalar lichinkasining tuzilishi ko‘p tukli halqali
chuvalchanglarnikidan deyarli farq qilmaydi. Shuning uchun molluskalar va
halqali chuvalchanglar qadimgi bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan deyish
mumkin. Molluskalar tanasi halqalarga ajralmagan. Ularning ba’zilari jabralari
yordamida suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Jabralarining yuzasi tana
yuzasidan bir necha marotaba ortiq. Bu holat organizmning kislorodga bo‘lgan
ehtiyojini yetarlicha qoplash imkonini beradi. Quruqlikda tarqalgan molluskalar
o‘pka bilan nafas oladi. Hayvonot olamida yuz bergan muhim evolutsion
o‘zgarishlardan biri nafas olish organlari – jabra va o‘pkaning paydo bo‘lishi
sanaladi. Qon aylanish sistemasida yurak paydo bo‘lgan. Nerv sistemasi
tananing har xil joyida tarqoq joylashgan nerv tugunlaridan tashkil topgan.
Tanasi himoya vazifasini bajaradigan spiralsimon chig‘anoq bilan o‘ralgan.
Bo‘g‘imoyoqlilar tipiga mansub sinflarning vakillari bir-biridan tanasining
bo‘limlarga bo‘linishi, bosh bo‘limining ixtisoslashuv darajasi, oyoqlarining
tuzilishi va lichinkalarining rivojlanishi bilan farq qiladi. Lekin tuban tuzilgan
bo‘g‘imoyoqlilar tanasining deyarli bir xildagi bo‘g‘imlardan iboratligi
oyoqlarining uchi ayri – ikki shoxga ajralganligi, dum ayrisining bo‘lishi
bilan ko‘p tukli dengiz halqalilariga o‘xshash bo‘ladi. Bo‘g‘imoyoqlilarning
kelib chiqishi halqali chuvalchanglar yupqa kutikulasining pishiq tayanch
skeletga aylanishi, yurish oyoqlarining paydo bo‘lishi, muskullarning yurish
oyoqlari asosida to‘planishi orqali borgan. Gavdaning oldingi bo‘g‘imlaridan
bosh paydo bo‘lgan, orqa qon tomiri kengayib, yurakni hosil qilgan.
Bo‘g‘imoyoqlilarning tanasi qattiq va pishiq xitin bilan qoplangan, tanasi va
oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Bo‘g‘imli oyoqlari harakatlanishdan tashqari,
sezish, oziq tutish vazifalarini bajaradi. Muskullari bajaradigan vazifasiga
ko‘ra ixtisoslashgan. Bosh qismidagi muskullar oziqni chaynash, ko‘krak
muskullari tanani harakatga keltirish vazifasini bajaradi. Nafas olish organlari
jabra, o‘pka yoki traxeyalardan tashkil topgan. Nerv sistemasi nerv tugunlari,
halqumni aylanib o‘tadigan nerv halqasi va qorin nerv zanjiridan tuzilgan.
Xordali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Xordalilar
orasida lansetnik eng tuban tuzilgan bo‘lib, uning ayirish organlari tananing
ikki yoni bo‘ylab juft-juft joylashganligi, bosh miyasining rivojlanmaganligi,
qon aylanish sistemasining tuzilishi va yuragining bo‘lmasligi bilan halqali
chuvalchanglarga o‘xshab ketadi. Bu belgilar tuban tuzilgan xordalilarning
halqali chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi.
Xordali hayvonlar turli-tuman bo‘lishiga qaramasdan, ularda umumiy belgilar
mavjud. Barcha xordalilarda o‘q skelet – xorda rivojlangan. Umurtqali hayvonlarda
esa xorda embrional organ hisoblanadi, postembrional rivojlanishning dastlabki
bosqichida aksariyat organizmlarda umurtqa pog‘onasiga aylanadi. Xorda ustida
naysimon markaziy nerv sistemasi joylashgan. Nafas olish sistemasi murakkab
tuzilishga ega jabra va o‘pkadan iborat. Qon aylanish sistemasi yopiq. Ovqat
hazm qilish nayining oldingi qismi jabra teshiklari yordamida tashqi muhit bilan
bog‘lanadi. Suvda yashaydigan tuban xordalilarda jabra umr bo‘yi saqlanadi,
quruqlikdagi vakillarda esa u o‘pka bilan almashinadi.
Dastlabki xordalilardan bir guruhi dengiz tubidagi qumga ko‘milib
yashashga o‘tgan, ulardan hozirgi boshskeletsizlar kenja tipiga mansub
lansetniklar kelib chiqqan. Qadimgi xordalilarning boshqa bir guruhi faol
yirtqich hayot kechira boshlagan. Yirtqich hayvonlardan o‘ljani ta’qib qilib
tutish, chaqqon va murakkab harakatlanish, idrok qilish talab etiladi. Shuning
uchun yirtqichlar o‘rtasida tabiiy tanlanish nerv sistemasi, harakat organlari,
o‘ljani tutish va yeyish uchun zarur bo‘lgan o‘tkir tishlarning rivojlanishiga
olib kelgan. Shu tariqa hozirgi akulalarga o‘xshash tog‘ayli baliqlar paydo
bo‘lgan. Faol hayot kechirish tog‘aydan iborat umurtqa pog‘onasining suyak
bilan almashinishi natijasida suyakli baliqlar kelib chiqqan.
Iqlimning asta-sekin quruqlashib borishi qadimgi suyakli baliqlar orasida
tabiiy tanlanishni ikki yo‘nalishda borishiga olib kelgan. Birinchidan qadimgi
ikki xil nafas oluvchi panjaqanotli baliqlarning juft suzgichlari quruqlikda
yashovchi hayvonlarning harakatlanish organi – oyoqlarga aylana borgan;
ikkinchidan jabralar o‘rniga o‘pka va teri orqali nafas olish paydo bo‘lgan.
Tabiiy tanlanish ta’sirida panjaqanotlilarning o‘pkasi tobora rivojlanib,
ularning juft suzgichlari yurish oyoqlariga aylangan.
Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda yashashga mos-
lashgan dastlabki vakillari qadimgi suvda hamda quruqlikda (stegosefallar) hisoblanadi. Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda
yashashga o‘tishi birinchidan havodagi kislorod bilan nafas olish, ikkinchidan
qattiq substratda harakatlanishni talab etadi. Evolutsiya jarayonida dastlabki
suvda hamda quruqlikda yashovchilar gavda tuzilishi va organlar sistemasida
sodir bo‘lgan muayyan irsiy o‘zgaruvchanlik asosida vujudga kelgan belgilar
ularning o‘zgargan muhit sharoitiga moslanishiga imkon bergan. Oldingi
va orqa oyoqlarning paydo bo‘lishi, yuragining uch kamerali bo‘lishi, qon
ikki doira bo‘ylab harakatlanishi, nog‘ora parda va eshitish suyakchasining
paydo bo‘lishi suvda hamda quruqlikda yashovchilarga quruqlik muhitida
yashash imkonini yaratdi.
Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar bo‘lib,
ularning terisi quruq, nafas olishda ishtirok etmaydi. Tashqi urug‘lanish
o‘rniga ichki urug‘lanish kelib chiqqan, ular yirik, sariqlikka boy tuxum
qo‘yadi. Ularning markaziy nerv sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi
organlari yaxshi rivojlangan. Boshining harakatchanligi sezgi organlaridan
ko‘proq foydalanish imkonini beradigan bo‘yin umurtqalari taraqqiy etgan.
Skeletida ko‘krak qafasining vujudga kelishi o‘pkani himoyalab, nafas
olishining takomillashishiga olib kelgan, nafas yo‘llari – traxeya, bronxlar
paydo bo‘lgan, o‘pkalarda gaz almashinish yuzasi kengaygan, yurak
qorinchasida chala to‘siq paydo bo‘lgan.
Quruq va issiq iqlimli mezozoy erasida sudralib yuruvchilar rivojlangan,
ularning xilma-xil vakillari vujudga kelgan va keng tarqalgan. Iqlimning
sovub ketishi natijasida gigant sudralib yuruvchilar yashash uchun kurash
va tabiiy tanlanishda qirilib ketgan.
Qushlarda quyidagi evolutsion o‘zgarishlar vujudga kelgan. Nerv siste-
masi va sezgi organlaridan kuchli taraqqiy etgan va harakatlari uchish ga
muvofiqlashgan. Yuragi to‘rt kamerali, yurak qorinchalari to‘liq ajralgan.
Arterial va venoz qonlari aralashmaganligi, moddalar almashinuvi jadallashuvi
tufayli tana harorati doimiy bo‘ladi.
Qushlarning asosiy harakati – uchish bilan bog‘liq holda muayyan evolutsion
o‘zgarishlar vujudga kelgan. Qushlarning gavdasi suyri shaklda, oldingi oyoqlari
uchish organi – qanotga aylangan, skeletida toj suyagi yuzaga kelgan. Tanasi
murakkab pat qoplami bilan qoplangan. Tanasida havo xaltachalarining bo‘lishi
va ularning nafas olishda bevosita ishtirok etishi qushlarning yashash uchun
kurashda va tabiiy tanlanishda saqlanib qolishiga yordam beradi.
Dastlabki sutemizuvchilarning vakillari mezozoy erasida yashagan
sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Sutemizuvchilar issiqqonli bo‘lishi tufayli sudralib yuruvchilar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun
noqulay bo‘lgan sharoitda ham yashash imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Sutemizuvchilarning bosh miyasida oliy nerv faoliyati markazlari paydo
bo‘lgan. Bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘i yaxshi rivojlangan. Shu sababli
ularning xulq-atvori murakkablashgan va ular tashqi muhit ta’sirlariga
mukammal tarzda javob qaytaradi. Eshitish va hid bilish organlari yaxshi
rivojlanganligi ularning tashqi muhit sharoitiga moslanish, o‘zini himoya
qilish va oziq topishiga imkon beradi. Sutemizuvchilarda termoregulatsiya
kuchli rivojlangan. Yuragi to‘rt kamerali, o‘pkalari alveolalardan tuzilgan
bo‘lib, nafas olish yuzasi ortgan. Terida turli vazifalarni bajaradigan yog‘, sut,
ter, hid ajratuvchi bezlar bo‘lib, teri jun bilan qoplangan. Sutemizuvchilarda
bachadonning paydo bo‘lishi, embrionning bachadonda rivojlanishi hayvonot
olamidagi yirik aromorfozlardan biri sanaladi. Sutemizuvchilarning suv, havo
va quruqlikka moslanish belgilari idioadaptatsiya natijasida vujudga kelgan.
Hayvonlar filogenezini to‘liq tasavvur qilish uchun tirik organizmlarning
organlar sistemalari rivojlanishini o‘rganish lozim.

Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri o‘z-o‘zini boshqarish

sanaladi. O‘z-o‘zini boshqarish – tirik organizmlarning fiziologik yoki
biologik ko‘rsatkichlarini muayyan va doimiy darajada avtomatik tarzda
saqlash xususiyati sanaladi. Organik olamning turli tuzilish darajalari, ya’ni
molekula darajasidan tortib, organizm darajasigacha o‘z-o‘zini boshqarishning
aniq tizimi, xilma-xil ko‘rinishlari mavjud.
O‘z-o‘zini boshqarish mexanizmining ishga kirishishi uchun muayyan
omil ta’sir ko‘rsatishi, organizm ichki muhitidagi birorta kimyoviy modda
(gormon yoki qand miqdori)ning konsentratsiyasi, ba’zi organlar sistemasi
holatining o‘zgarishi, organizmga yot moddaning kirishi yetarli sabab
bo‘ladi. Masalan, xloroplastlar yorug‘lik ta’sirida sitoplazmada joylashgan
o‘rnini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Yorug‘lik ko‘p bo‘lgan hollarda
xloroplastlar go‘yoki kuchli yorug‘likdan himoyalanish uchun hujayra qobig‘i
atrofida, bulutli va yorug‘lik kam bo‘lgan kunlarda yorug‘likdan ko‘proq
foydalanish uchun ular sitoplazmada bir tekis taqsimlanadi. Quyosh nuri
ta’sirida xloroplastlar holati va joyining o‘zgarishi hujayraning o‘z-o‘zini
boshqarish mexanizmi orqali amalga oshadi
Yorug‘lik ta’sirida hujayrada xloroplastlarning holati:
1 – yorug‘lik yetarli vaqtda; 2 – havo bulutli vaqtda.
moddalar, kislorod) ta’sirida o‘zgarishi taksis deyiladi. Ko‘p hujayrali
organizmlarning hayotiy jarayonlari nerv, gumoral va immun sistemalar
orqali boshqariladi. Sodda hayvonlarda nerv sistemasi bo‘lmaydi, shu sababli
ular tashqi muhit bilan aloqasi hujayra ichidagi suyuqlik orqali gumoral
boshqariladi.
Tirik organizmlarda nerv sistemasining paydo bo‘lishi natijasida
boshqarishning yangi shakli – nerv orqali boshqarish yuzaga kelgan. Nerv
sistemasining rivojlanish darajasi bilan bog‘liq holda nerv sistemasining
ustuvorligi asosida neyrogumoral boshqarish shakllangan. Nerv boshqarilish –
nerv sistemasi vositasida organizmning bir butun yaxlitlikdagi hayotini
ta’minlaydigan jarayonlar yig‘indisi sanaladi. Turli hayvonlarda nerv
sistemasining tuzilish darajasi har xil bo‘lishiga qaramasdan ular o‘xshash,
ya’ni organizmdagi barcha organ va to‘qimalarni yaxlit tizimga birlashtirish
va tashqi muhit bilan aloqani ta’minlash vazifasini bajaradi. Nerv
sistemasining organizm hayot faoliyatini boshqarishi reflekslar orqali amalga
oshadi. Siz «Odam va uning salomatligi» o‘quv fanida refleks, refleks
yoyi, ularda nerv markazlari, sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlarning
ishtirok etishi, shartsiz va shartli reflekslarning o‘zaro aloqadorligi, shartli
reflekslarning paydo bo‘lishi bilan tanishgansiz. Bularning hammasi nerv
orqali boshqarilishga misol bo‘ladi.
Nerv sistemasi filogenezi. Tirik organizmlardagi har bir organlar sis-
te masining tarixiy rivojlanishi filogenez deyiladi. Nerv sistemasining
filogenezi quyidagi bosqichlarga bo‘linadi. Birinchi bosqich: to‘rsimon yoki
diffuz tipidagi nerv sistema. Bo‘shliqichlilarda nerv sistema bir-biri bilan
nerv o‘simtalari vositasida turli yo‘nalishlarda birlashgan butun tanani to‘r
shaklida o‘rab olgan nerv hujayralaridan iborat. Tananing istalgan qismiga
ta’sir qilinganda nerv to‘rida qo‘zg‘alish paydo bo‘ladi va organizm butun
tanasining harakati bilan javob qaytaradi. Ikkinchi bosqich: stvol tipidagi
nerv sistema. Kiprikli chuvalchanglarning nerv sistemasi bir juft nerv tuguni
va undan tananing ikki yoni bo‘ylab ketadigan bir juft nerv stvolidan iborat.
Nerv stvollari ko‘ndalang nervlar orqali tutashadi. Umumiy holatda nerv
sistemasining tuzilishi narvonni eslatadi.

Xulosa
Shunday qilib, biz C. Darvin nazariyasiga asoslangan hayvonlar dunyosining rivojlanishining asosiy printsiplarini ko'rib chiqdik, unga ko'ra turlarning xilma-xilligi doimo vujudga keladigan irsiy o'zgarishlar va tabiiy selektsiya natijasida shakllangan. Darvinga ko'ra hayvonlar dunyosi evolyutsiyasining sabablaridan biri bu yashash uchun kurashdir, natijada yaroqsiz organizmlarning yo'q bo'lib ketishi va eng moslanganlarning ko'payishi kuzatiladi.
Hayvonlar tanasining ajabtovur xilma-xilligi tabiiy selektsiya natijasidir, natijada mavjud mavjud sharoitda ular uchun foydali bo'lgan belgilar doimiy ravishda to'planib boradi va bu jarayon o'z navbatida hayvonlar tuzilishining murakkablashuviga olib keladi. Bundan tashqari, evolyutsiya jarayonida bir turdan bir nechta yangi turlari paydo bo'lishi mumkin. Aloqador organizmlardagi belgilar bir-biridan ajralib chiqishi jarayoni C. Darvinning ajralishi deb nomlangan.
Yo'qolgan sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi ular o'rtasida turli xil yashash sharoitlari asosida tafovutga misoldir.
Katta hududda yashaydigan bir xil turdagi hayvonlar odatda geterogendir. Ularning tadqiqoti odamlarning belgilaridagi tafovut va yangi tizimli guruhlar shakllanishining boshlanishini ko'rsatadi.

Keyingi yillarda, ba’zi bir turlarni soni ortib bormoqda. Ular qatoriga tut va anor parvonalari, termitlar, ilonbosh baliq, “mayna”, “kulrang kalamush” va boshqalarni kiritish mumkin. Ularning barchasi har bir turni chuqur o’rganishni, monitoring tizimini ishlab chiqishni taqazo etadi

Hayot eng murakkab tabiat hodisalaridan biridir. Qadim zamonlardan beri u sirli va noma'lum bo'lib tuyuldi - shuning uchun uning kelib chiqishi masalasida materialistlar va idealistlar o'rtasida har doim keskin kurash bo'lib kelgan. Idealistik qarashlar tarafdorlari hayotni ilohiy yaratilish natijasida vujudga kelgan ma’naviy, nomoddiy boshlang‘ich deb hisoblaganlar (hali ham hisoblaydilar). Materialistlar, aksincha, Yerdagi hayot jonsiz materiyadan o'z-o'zidan paydo bo'lishi (abiogenez) yoki boshqa olamlardan kirish orqali paydo bo'lishi mumkin, deb hisoblashgan, ya'ni. boshqa tirik organizmlar (biogenez) mahsuli hisoblanadi. Zamonaviy tushunchalarga ko'ra, hayot - bu katta organik molekulalar va noorganik moddalardan tashkil topgan va energiya va materiyaning atrof-muhit bilan almashinuvi natijasida o'z-o'zini ko'paytirish, o'z-o'zini rivojlantirish va mavjudligini saqlab qolish qobiliyatiga ega bo'lgan murakkab tizimlarning mavjudligi jarayonidir. . Atrofimizdagi dunyo haqidagi inson bilimlarining to'planishi, tabiatshunoslikning rivojlanishi, hayotning kelib chiqishi haqidagi qarashlar o'zgardi, yangi farazlar ilgari surildi. Biroq, bugungi kunda ham hayotning kelib chiqishi masalasi haligacha hal qilinmagan