Biologiya 5 new indd

ti ri k
organizm 
deyiladi.
edurtm_uz
1. Metabolizm nima?
2. Qaysi organizmlar avtotrof usulda oziqlanadi?
* 4 - 3 . Geterotrof oziqlanish qanday amalga oshadi?
4. Nafas olishda qanday moddalar ishtirok etadi?
5. Ayirishda qanday mahsulotlar organizmdan chiqarib yuboriladi?
6. O‘simlik va hayvonlar tashqi ta’sirga qanday javob qayta-
radi?
7. O‘simlik va hayvonlarning harakati qanday farqlanadi?
8. O‘sish va rivojlanishga ta’ rif bering.
3 - § . B i o l o g i y a n i n g o ‘ r g a n i s h u s u l l a r i
Tirik organizmlarni o ‘rganish uchun turli usullardan foydalanila- 
di. Ulardan asosiylari to ‘ rt xil.
1. K u z a tis h usuli - eng qadimgi usul. Tekshirayotgan odam 
sezgi organlari (ko‘ rish, eshitish, his qilish) yordamida, tabiiy ho- 
latga ta ’sir etmagan holda ma’ lumot to ‘playdi. Masalan, biror 
qush haqida m a’ lumot to ‘ plash uchun uning uyasi oldida kuzatish 
olib boriladi (7-rasm, a). Hozirgi kunda videokamera q o ‘yish yoki 
chip ulash orqali kuzatishni osonlashtirish mumkin.
2. T a q q o s la s h usuli to ‘ plangan ma’ lumot asosida ikkita orga­
nizm o ‘zaro solishtiriladi. Ular o ‘ rtasidagi o ‘xshashlik hamda farqlar 
aniqlanadi. Masalan: ikki xil hayvon turi solishtirilganda, ularning
12

---

Respublika
Ta'lim Markazi
Q e d u rtm _ u z
a 
b
7-rasm . Kuzatish (a) va taqqoslash (b) usul
tirik organizm ekanligi, kislorod bilan nafas olishi o ‘xshash, lekin 
tashqi tuzilishi, yashash joyi va oziqlanishi farq qiladi (7-rasm, b).
3. 
T a rix iy usul - qadimda mavjud b o ‘ lgan organizmlar hozirda 
yashayotganlari bilan solishtiriladi. Ulardagi farqni bilish orqali tirik 
organizmlarda qaysi darajada o ‘zgarishlar sodir bo‘ lganligi aniqla- 
nadi. Masalan, paleontologlarning fikricha, otlar qadimda tulkidek 
keladigan yirtqich hayvonlar bo‘ lgan. Keyinchalik oyoqlari uzun- 
lashib, tuyoqlar bilan himoyalangan, tez yuguradigan va o ‘t bilan 
oziqlanadigan jonzotga aylangan (8-rasm, a).
8 -rasm . Tarixiy (a) va tajriba (b) usuli.
13

---