Biologiya 5 new indd

о 
edurtm_uz
a 
b 
c
6 0 -ra s m . Halqali chuvalchanglar: a-yom g‘ir chuvalchangi,
b-nereida, c-zuluk.
H alqali c h u v a lc h a n g la r tanasi b o ‘g ‘ imlarga b o ‘ lingan. Halqali 
chuvalchanglarda qon aylanish sistemasi mavjud. Y om g‘ ir chuval­
changi o ‘simlik chirindilari bilan oziqlanib, tuproq hosil b o ‘ lishida 
ishtirok etadi. Chuvalchang qazigan in tuproqqa havo kirishini 
ta’ minlaydi. Nereida ikki yon tom onda joylashgan uzun tuklarga 
ega. Bu tuklar suv tubida harakatlanishga yordam beradigan dast- 
labki oyoqlar hisoblanadi. Tibbiyot zulugidan qon tomir kasalliklari- 
ni davolashda foydalaniladi. Zuluk o g ‘zidan ajralgan suyuqlik qonni 
suyultirib beradi (60-rasm).
M o lly u s k a la r ko‘ pchilik vakillari 3 qavatli c h ig ‘anoqqa ega. 
C hig‘anoq tashqi - organik, o ‘ rta - ohakli, ichki - kamalak rang­
da tovlanuvchi qismlardan iborat. Terisi shilimshiq bilan q o plan­
gan b o ‘ lib, harakatlanishiga yordam beradi. Ko‘ pchilik shilliqqurt- 
lar o ‘simlikning yashil qismini yeb zarar keltiradi. Baqachanoqlar
a 
b 
c
6 1 -ra s m . Mollyuskalar: a-shilliqqurt, b-baqachanoq, c-sakkizoyoq.
5 -B io lo g iy a , 5 
6 5

---

Q edurtm_uz
suv tubida yashab suvdagi organik m oddalar bilan oziqlanadi. 
Shu y o ‘ l bilan suvni organik qoldiqlardan tozalaydi. Sakkizoyoq- 
ning paypaslagichlari so ‘ rg ‘ ichlar bilan ta ’ minlangan. So‘ rg ‘ ichlar 
hisobiga sirg‘ anchiq baliqlarni ham osonlik bilan ushlab qoladi. 
Sakkizoyoqlar o ‘zidan siyoh chiqarib, dushmanini ch a lg ‘ itadi (61- 
rasm).
B o ‘ g ‘ im o y o q lila r n in g tanasi va oyoqlari b o ‘ g ‘ imlarga b o ‘ lingan. 
Tashqi skeleti xitindan iborat. Qisqichbaqasimonlar, o ‘ rgimchak- 
simonlar va hasharotlar sinflariga b o ‘ linadi. Daryo qisqichbaqasi 
chuchuk suvda yashaydi, qisqichlari yordam ida o ‘ ljasini tutadi va 
dushmanidan himoyalanadi. Nobud b o ‘ lgan hayvonlarning qoldiq- 
larini yeb sanitarlik vazifasini bajaradi. Butli o ‘ rgim chak o ‘ ljasini 
ovlash uchun tutqich to ‘ r t o ‘ qiydi. Tutqich t o ‘ ri ikki xil ipdan 
t o ‘ qilgan b o ‘ lib, aylanasimon yopishqoq qismiga hasharotlar ilinib 
qoladi, yopishmaydigan uzunasiga joylashgan ipidan o ‘zi hara- 
katlanadi.
Xonqizi yorqin qizil rangda qora xollari bor hasharot. Bu rang 
ogohlantiruvchi rang bo ‘ lib, qushlarni «sassiq suyuqligim bor, 
menga tegma» deb ogohlantiradi. Xonqizi o ‘ simlik zararkunandasi 
bo ‘ lgan shira bitlarini yeb, foyda keltiradi (62-rasm).
Umurtqasiz hayvonlar keng tarqalgan organizmlardir. Ular­
ni daryo va dengizlarda, tuproq ostida, tashlandiq yerlarda, 
odam yashayd igan xonadonlarda, havoda uchib yurgan holatda
a 
b 
c
6 2 -ra s m . Bo‘g ‘imoyoqlilar: a-daryo qisqichbaqasi, b-butli 
o‘rgimchak, c-xonqizi.
66

---

ko‘ rishimiz mumkin. Rivojlanish jarayonida umurtqasiz hayvonlar 
yashash muhitiga moslashib borgan.
• regeneratsiya 
• meduza
rishta 
• sakkizoyoq
1. Regeneratsiya nima?
w%
2. Qaysi tip vakillari parazit usulda oziqlanadi?
* I 3. Qaysi organizmdan boshlab qon aylanish sistemasi vujudga 
kelgan?
4. Sakkizoyoq qaysi tipga kiradi?
5. Tashqi skeleti xitin bo‘lgan organizmlarni aniqlang.
6. Qaysi hayvon tutqich to ‘ri yordamida ozuqasini tutadi?