Biosfera xakida tushuncha

EKOTIZIMNING O`ZGARISHI SUKTSESSIYA HODISASI

Reja:

1. 
   Umumiy tushunchalar
   
2. 
   Ekotizimning tashkil topishi
   
3. 
   Ekotizimning barqarorligi
   
4. 
   Suktsessiya
   

Ekotizimning tashkil topishi. Har qanday tizimga nisbatan ko’pchilik va umumiylik tushunchalari mavjud. Ko’pchilik – matematik mantiqdagi keng hajmli tushunchadir. Ko’pchilik boshqa tushunchalar orqali aniqlanadi. N.I. Kondakov bo’yicha ko’pchilik - bu ularni hammasi uchun tavsifli xususiyatga ega bo’lgan yig’indi, ba‘zi hududlarning qo’shilishi. O’z navbatida umumiylik deganda, bir xil belgilariga qarab birlashtirilgan hududlar yig’indisi tushuniladi. Masalan: qazilma organizmlar yig’indisi namunasi, zararkunandalar kollektsiyasi va boshq.
Umumiylik va ko’pchilikdan farqliroq tizim, umumiy xususiyatlarga yoki belgilarga ega bo’lgan qandaydir elementlar majmuasini bildirmaydi. Elementlarning o’zaro bog’liqligi (har bir element hech bo’lmaganda bitta element bilan) muhim va ular bir butunlikni tashkil etadi. Murakkab tizimlarda esa ular o’zaro bog’langan sathlarga bo’lingan.
Umumiy holda tizimlarning tashkil topishi deganda, uning elementlar tarkibi (komponentlari), tuzilishi (uning elementlari va sathlari o’rtasidagi munosabatlar yig’indisi), boshqaruv tizimi tuzilishi bilan mos holdagi faoliyati tushuniladi (masalan, organizmning asab markazi, ekotizimlarda konsumentlar va boshq.)

Ekotizim tashkil topishining muhim farqli xususiyati, unda tirik organizmlarning bevosita (yoki bilvosita) ishtirok etishidir.

Tirik organizm singari har qanday ekotizim boshlanishiga (tug’ilish), yashash davriga (faoliyat) va tugashi (ekotizim parchalanishi, ekotsid)ga ega.
Yuqorida qayd etilganidek, ekotizimlar ierarxik tashkil topish xususiyatiga ega, ya‘ni uning ayrim elementlari qaralayotgan tizimning quyi va yuqori tartibini bildiradi.
Bu yerda shuni qayd etish lozimki, hozirgi vaqtda ko’pgina fanlar va olimlar tomonidan absolyut deb olingan dunyo modeli rad etilmoqda. Ushbu modelning o’rniga tizim sathlarining ierarxik tuzilishi qo’llanilmoqda.
Yu.A.Kosigin (1971) moddalar tashkil topishining asosiy sathlari tushunchasini kiritdi. Uning fikricha, bunday sathlar ikkita: atom-molekulyar va planetar. Shulardan birinchisi –kristalli va qisman tog’ jinslarini, ikkinchisi – planetamizning mavjudligini bildiradi.
Ekologiyada moddalar tashkil topishining asosiy sathlari biogeotsenoz va biosfera bo’lishi mumkin.
Tarkibiy ierarxiyada uni joyi quyidagi sxemada keltirilgan (6.1- sxema).
Ekotizim barqarorligi. Ekotizim barqarorligi oldin aytib o’tilganidek, statik emas dinamik bo’lib, gomeostoz hodisasi bilan tavsiflanadi. Dinamik barqarorlikning (yoki unga intilishning) ekotizimda mavjudligi, uning faoliyat ko’rsatayotganligiga asos bo’ladi.
Lekin boshqa tomondan ekotizimning dinamikligi – uning o’zgaruvchanligidir. Bizni bu holatda, harakat shakli (o’zgarishi) mavjudlik vaqtining tavsifi qiziqtiradi. Ekotizimni ajratib ko’rsatuvchi haqiqiy ko’rsatkichlaridan biri, uning vaqt bo’yicha barqarorligidir, barqaror bo’lmagan harakat shakllari (o’zgarishlar) paydo bo’lsa juda tez yemiriladi.
Shunday qilib, qarama-qarshilik. Tizim statikada ham tizimdir, lekin bunday tizim faoliyat ko’rsatmaydi. Faqat dinamik tizim faoliyat ko’rsatishi mumkin bo’lib, Yerning har qanday ekotizimi bunga kiradi. Biroq, haqiqiy hudud sifatida bunday tizim uzoq vaqt mavjud bo’lgandagina, ya‘ni qandaydir vaqtning makro bo’limida barqaror bo’lsa ajratilishi mumkin.
R.Levontin (Lewontin, 1969) ekotizimning har xil ta‘sirlarga qarshilik ko’rsatish xususiyatini lokal va global barqarorlik atamalari bilan tavsiflashni taklif qildi. Bu hodisa sharikli modelda (4.2.rasm) ko’rsatilib, u ekotizim (populyatsiya, jamoa)ni namoyon etadi.
Sharik topografik yuzada joylashtirilgan bo’lib, uning holati tashqi sharoitlarga bog’liq: bunday yuzaning cho’kkan qismi barqarorlikning har xil sathlarini gomeostatik jarayonlar orqali tavsiflaydi. A holatda har qanday ta‘sirda ham tizim muvozanat holatiga qaytishi mumkin (global yoki lokal). B holatda lokal muvozanat bo’lib, u agar tashqi ta‘sir kritik sathdan oshsa buziladi. Ekologik suktsessiya (quyiga qarang) qiya topografik yuzadan harakatlanayotgan sharik ko’rinishida tasavvur qilinishi mumkin.
XULOSA
Umuman olganda, ahamiyatsiz ta‘sirdan so’ng muvozanat (dinamik muvozanat) holatiga qaytuvchi tizim lokal muvozanatga ega bo’ladi (masalan, o’tloqni o’rib olingandan keyin yana o’z holatiga qaytishi). Agar tizim kuchli ta‘sirdan so’ng ham muvozanat holatiga qayta olsa, bu uning global muvozanat holdaligini ko’rsatadi.
Suktsessiya. O’simliklar suktsessiyasi haqidagi ta‘limot F.E. Klemints tomonidan (Clements, 1916) yaratilgan. O’simliklarning rivojlanish ketma – ketligi, uning fikricha bir - necha davrlardan iborat bo’lib, joyning iqlimi bilan jamoa energetikasi mos tushganda u muvozanat holatiga ega bo’ladi.
F.E.Klementsga ko’ra, o’simliklar rivojlanishining ketma-ketligi beshta davrga bo’linadi: birinchi davr - substrat yuzasida paydo bo’lishi; ikkinchi davr – migratsiya, o’simliklarda urug’ paydo bo’lishi; uchinchi davr – urug’ning o’sishi; to’rtinchi faza qarama - qarshi harakat davri, ya‘ni o’simlikning unib chiqishi va uning atrof muhitga ta‘siri; beshinchi davr – o’zini tutib olish, populyatsiya turlari yashash joyi sharoiti bilan mos holatga kelishi.