BiRİNCİ HİSSƏ

9.I. Tədqiqatın problemi, obyekti və subyekti
İctimai həyatın yaratdığı ziddiyyətli vəziyyəti sosial problem adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Sosioloji tədqiqatların təşkilatçıları üçün sosial problem hər hansı bir sosial hadisə və ya prosesin müəyyən tərəfləri, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişkənlikləri, inkişaf təmayülləri, səbəbləri və digər xarakteristikalarına aid bir növ "bilmədiklərimiz haqqında bilik" vəziyyəti kimi çıxış edir.¹ Məsələn, bu, kollektivdə aparılan bütün tərbiyəvi işin təsirlilik dərəcəsinə və ya onun ayrı-ayrı istiqamətləri, forma və metodlarının faydalılığına aid biliklərin olmamağı, əmək intizamının pozulması hallarının artması, kadr axıcılığı və ya müəssisənin bazar münasibətlərinə ləng keçməsi səbəblərinə aid bilməməzlik ola bilər. )
Sosial problemlərin təsnifatına sosiologiyada beş cür yanaşma mövcuddur. Həmin problemləri tədqiqatın məqsədindən, problemin daşıyıcısından, onun yayılma miqyasından, ziddiyyətin təsir müddəti və onun dərinliyindən asılı olaraq qruplaşdırırlar.
Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq qnoseoloji (məntiqi-idrak) və predmet səciyyəli problemləri fərqləndirirlər. Qnoseoloji problemlər mühüm sosial hadisə və ya proseslər haqqında informasiya azlığından yaranan problemlərdir. Burada problemlər biliklərin azlığı üzümdən əmələ gəlir.
Predmet problemlər dedikdə, adətən, əhalinin bu və y ya digər qruplarının sosial təsisatlarının toqquşmalarından doğan, onları hərəkətlərə təhrik edən, onların həyat fəaliyyətinin sabitliyini pozan ziddiyyətlər nəzərdə tutulur.
Öz daşıyıcısına görə problem ayrı-ayrı sosial-demoqrafik, milli, peşəkar, siyasi və digər qrupların sosial təsisatlarının, istehsal müəssisələrinin, dövlət idarələrinin və. s. maraqlarına toxunan ziddiyyətdən ibarət ola bilər.
Yayılma miqyasına görə sosial problem ya ölkə üçün ümumi, ya da regional səciyyə (şəhər, qəsəbə, şəhər rayonu və ya mikrorayon çərçivəsi ilə məhdudlaşmışdır) daşıyır.
Ziddiyyətin təsir müddətinə görə problem qısa, orta və uzun müddətli ola bilər. Bunlardan birincisinə misal olaraq tələbələrin ali məktəbdə hər hansı bir təlim formasından narazılığını göstərmək olar. Bu problem nisbətən qısa vaxtda həll edilir. İşçilərin müəssisənin bazar münasibətlərinə keçməsi ilə əlaqədar olaraq yeni əmək münasibətləri şəraitinə adaptasiya problemi orta müddətli, mənzil problemini, əhalinin bir qisminin normadan kənara çıxan davranışını (əyyaşlıq, cinayətlər və s.) yaradan ziddiyyətlər isə uzun müddətli problemlər misal ola bilər.
Dərinliyinə görə, birincisi, birplanlı problemləri fərqləndirirlər. Bu cür problem sosial hadisə və problem hadisə və ya prosesin hər hansı bir tərəfinə toxunur. Məsələn, deputatlığa öz namizədliyini irəli sürmüş adamlardan biri və ya digərini seçməyin alternativliyi; icarə münasibətləri və ya ailə podratına və s. keçmək barədə qərar qəbul etmək (etməmək). İkincisi, bütöv, tam bir hadisə və ya prosesin bütün elementləri sisteminin müvazinətinin pozulmasını əks etdirən sistem problemləri. Məsələn, normadan kənara çıxan davranışın strukturunun dəyişməsi onun narkomaniya, reket kimi elementlərinin kütləvi səciyyə kəsb etməsi ilə bağlı olaraq cinayətkarlığın artması, funksional səciyyə daşıyan ziddiyyətin, yəni sosial hadisə və ya prosesin əvvəllər yaranmış səbəb-nəticə əlaqələrinin pozulmasının yaratdığı problemlər. Məsələn, cəmiyyətdə sabitləşmiş münasibətlərin və əhalinin ideoloji təsəvvürlərinin mülkiyyət formalarının dəyişməsilə bağlı olaraq pozulması, yeni siyasi və sosial təsisatların fəaliyyəti və s.
Tədqiqatın probleminin formula edilməsi prosesin də çalışırlar ki, onda həm problem situasiyanın özü, həm də onu müəyyənləşdirən real ziddiyyət özlərinin mümkün qədər düzgün əksini tapsın. Bu zaman "uydurma, yeni real sosial situasiyanı əks etdirməyən, ya da ki, artıq çoxdan həll edilmiş problemlərin qoyuluşu təhlükəsindən qaçmaq çox vacibdir".²
Digər tərəfdən ifratçılığa yol verməkdən, yəni həddən çox geniş planlı problemləri irəli sürməkdən də ehtiyat etmək lazımdır. Əgər ilk dəfədən problemi aydın və dəqiq ifadə etmək mümkün olmursa, bunu sonradan, proqramın digər hissələrinin metodoloji və metodik cəhətdən işləndikcə yerinə yetirmək olar.
Bəzən elə olur ki, bir tədqiqatın gedişində bir sıra problemlərə cavab axtarmaq lazım gəlir. Lakin bu, yalnız tədqiqatın proqramının özünün "çoxproblemli» sosioloji təhlilə yönəldilmiş olduğu halda mümkündür.
Ümumiyyətlə isə bir tədqiqat çərçivəsində bir çox problemin öyrənilməsinə getmək məqsədəuyğun deyil. Əvvələn, bu, tədqiqatın alətlər dəstini (tədqiqatda istifadə olunan vasitələr toplusunu) mürəkkəbləşdirir, onu həddən çox iri, ağır və məntiqi cəhətdən nizamsız edir, bu isə yığılan sosioloji informasiyanın keyfiyyətini aşağı sala bilər.
İkincisi, tədqiqatın heç də az əhəmiyyət kəsb etməyən operativliyi itir və bu, öz növbəsində, sosioloji məlumatların köhnəlməsinə, onların aktuallığının itirilməsinə, bəzən isə hətta tədqiqatın ümumiyyətlə əməli mahiyyətinin itməsinə gətirib çıxarır. Üçüncüsü, təcrübənin göstərdiyi kimi, eyni zamanda eyni bir tədqiqat obyekti üzərində bir neçə problemi öyrənmək səmərəsiz və çox çətin olur.
Problemin ifadə olunması tədqiqat obyektinin seçilməsinə gətirib çıxarır. Bu obyekt sosial proses və ya sosial gerçəkliyin müəyyən bir sahəsi, yaxud da sosial ziddiyyətlərə malik hər hansı ictimai münasibətlərdən ibarət ola bilər. Başqa sözlərə, aşkar və ya qeyri-aşkar formada özündə sosial ziddiyyət daşıyan və problem situasiya yaradan bütün hər nə varsa obyekt ola bilər. Sosioloji tədqiqat obyekti idrak prosesinin yönəlmiş olduğu obyektdir.
Obyektdən başqa tədqiqatın predmeti də obyektin bilavasitə öyrənilməli olan, nəzəri və praktik cəhətdən ən əhəmiyyətli keyfiyyətləri, tərəfləri və xüsusiyyətlərinə ayrılır. Obyektin qalan tərəfləri və ya xüsusiyyətləri tədqiqatçının diqqət mərkəzindən bir növ kənarda qalır. Obyekt sosial ziddiyyəti olan bir şeydirsə, predmet onun həmin ziddiyyəti daha qabarıq surətdə ifadə edən keyfiyyət və tərəfləridir. Demək olar ki, o, sosial ziddiyyətin qütblərini təmsil edən vəziyyətlərin məcmusudur.
Nümunə üçün Novosibirsk sosioloqlarının orta məktəb məzunlarının peşə seçməyinə aid işlərində tədqiqat problemi, obyekti və predmetinin necə ifadə olunduğunu araşdıraq.¹
Həmin tədqiqatın problemi müxtəlif sosial qrupların bərabər peşə seçmək hüquqları ilə bu hüquqların reallaşdırılmasında faktiki imkanlar bərabərsizliyi arasındakı ziddiyyətdən ibarətdir. Tədqiqat obyekti məzunların ilk peşə seçməsi və işə düzəlməsi məqamında götürülmüş orta məktəb məzunları və onların valideynləridir. Ziddiyyət də elə həmin obyektdədir. Tədqiqat predmeti peşə seçmək planları ilə onların həyatda reallaşdırılması arasındakı nisbətdir. Predmetə həmçinin, planların reallaşdırılmasının, məzunların sosial və şəxsi xüsusiyyətləri ilə şərtləndirilməsinin aşkar edilməsi də aiddir.
Adətən, predmetə öyrənilən ziddiyyətin qanunauyğunluğu və ya əsas təmayülünü aşkar etmək imkanı haqqında fərziyyə ilə bağlı əsas məsələ daxil olur. Bu cür məsələnin qoyuluşu işçi hipotezaların irəli sürülməsi mənbəyidir.

2. 
   Tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi
   

Tədqiqatın məqsədi onun ümumi istiqaməti, təmayülüdür, gözlənilən son nəticədir. Tədqiqat probleminin həlli həmişə bu və ya digər məqsədlərlə —istehsalın səmərəliliyinin artırılması, kadrlar axıcılığının azaldılması, sosial planlaşdırma probleminin həlli, tərbiyənin səmərəliliyinin artırılması və s. ilə bağlıdır. Məqsəd tədqiqatın nəzəri və praktiki məsələlərin həllinə xidmət edən əsas istiqamətə yönəlməsini müəyyənləşdirir.

Əgər əsas məqsəd nəzəri məqsəd kimi ifadə olunursa, onda proqram hazırlanarkən əsas diqqət nəzəri-metodoloji problemlərə yetirilir. Həmin məsələ üzrə elmi ədəbiyyatın öyrənilməsi, tədqiqat obyektinin hipotetik ümumi konsepsiyasının qurulması, ilkin məfhumların dəqiq semantik və empirik təfsiri, elmi problemin ayrılması və işçi hipotezaların məntiqi təhlili. Tədqiqatın konkret obyekti yalnız həmin ilkin tədqiqat işi nəzəri axtarış səviyyəsində yerinə yetirildikdən sonra müəyyən edilir.
Tədqiqatçı qarşısına praktiki məqsəd qoyduqda isə onun hərəkətləri başqa məntiqlə idarə olunur. O, proqram üzərində işə verilmiş sosial obyektin spesifikasından və həll edilməli olan əməli məsələlərin aydınlaşdırılmasından çıxış edərək başlayır. Yalnız bundan sonra o, ədəbiyyata müraciət edərək, aşağıdakı suallara cavab axtarır: qarşıya çıxan məsələlərin "standart" həlli varmı (predmetə aid olan xüsusi nəzəriyyə varmı?), bu standart həll üsulunu öyrənilən prosesin konkret şəraitinə necə tətbiq etmək olar? Tətbiqi tədqiqat hipotezaları bu halda standart üsullarının konkret şəraitə uyğun olaraq müxtəlif istifadə variantları kimi qurulur.
Məqsədin müəyyənləşdirilməsi tədqiqatın əsas və (qeyri-əsas) vəzifələrini ifadə etməyə imkan verir.
Tədqiqatın əsas vəzifələri bütünlüklə onun məqsədi ilə şərtləndirilir və tədqiqatın əsas məsələsinə mərkəzi sualına cavabın axtarışından, yəni problemin ümumiyyətlə, bütövlükdə həlli yolları və vasitələrinin tapılmasından ibarətdir.
Tədqiqatda qoyulmuş problemin ayrı-ayrı tərəflərinin həllinə qeyri-əsas məsələlər yönəlmiş olur. Onlar tədqiq edilməli olan amillər kompleksindən irəli gəlir. Qeyri-əsas məsələlər həmçinin gələcək tədqiqatları hazırlamaq, metodik məsələləri həll etmək üçün qoyulur.
Məsələn, adına BDU sosioloqlarının keçirdiyi "Gənc fəhlələrin peşə adaptasiyası prosesinin təkmilləşdirilməsi" adlı tətbiqi sosioloji tədqiqatın proqramında aşağıdakı məsələ müəyyənləşdirilmişdi: empirik tədqiqatdan alınmış məlumatlar əsasında gənc fəhlələrin peşə adaptasiyası proseslərinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər sistemi hazırlamaq. Əsas məsələyə müvafiq olaraq əlavə və qeyri-əsas konkret məsələlər qoyulmuşdu:
1) kollektivin sosial simasını öyrənmək və onun sosial-peşə statusunu müəyyən etmək;
2) müxtəlif qrup işçilərin peşə adaptasiyasının xarakteri haqqında ekspertlərin rəyini öyrənmək;
3) peşə adaptasiyası şəraiti barədə gənc fəhlələrin rəyini öyrənmək;
4) gənc mütəxəssislərin peşə adaptasiyası şəraiti ilə tanış olmaq;
5) sosial demoqrafik şəraitin peşə adaptasiyası prosesinə necə təsir göstərdiyini müəyyən etmək.
Bütün tədqiqat prosedurası onun əsas məsələsinin həllinə tabe olunur. Qeyri-əsas məsələlərin qoyuluşu üçün yoxlama əməliyyatlardan istifadə etmək olar. Bu əməliyyatların köməyi ilə qeyri-əsas məsələlərin həllində alınmış məlumatlar başqa nöqteyi-nəzərdən təhlil edilir. Məsələlərin əsas və qeyri-əsas olanlara bölünməsi tədqiqatçının vaxt və qüvvələrini müvafiq surətdə paylaşdırmağa, əsas diqqəti başlıca məsələlərin həlli üzərində cəmləşdirməyə imkan verir. Obyekt mürəkkəb olduqda məsələlərin bölüşdürülməsi tədqiqatın zəruri mərhələliyini müəyyənləşdirməyə, əsas məsələdən yayınmamağa və eyni zamanda ikinci dərəcəli məsələləri gözdən qaçırmamağa imkan yaradır. Məsələlərin müəyyənləşdirilməsi sosioloji tədqiqat proqramının metodoloji hissəsinin digər bölməsinin — məfhumların təfsiri və əməliyyatlaşdırılması bölməsinin işlənməsinə keçməyə imkan verir. Proqramın bu bölməsi tədqiqatın düzgün aparılması üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də kitabın sonrakı fəsli xüsusi olaraq həmin bölmənin ətraflı surətdə nəzərdən keçirilməsinə həsr edilmişdir.