Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyotidan

III. Elektromexanik qurilma va uskunalar haqida ma’lumotl
Maydalangan kon jinslarining maydalanish sifati bo‘lakdorlik va bo‘laklar o‘rtasidagi bog‘liqlik bilan tavsiflanadi.
Maydalangan kon jinslarining bo‘lakdorligi yuqori darajadagi aniqlikda bo‘laklar o‘rtacha o‘lchami (d­_sr) bilan baholanishi mumkin.
Maydalangan kon jinslari bo‘lakdorlik bo‘yicha besh kategoriyaga bo‘linadi.
1.Juda maydalangan kon jinslari - d­_sr­<10 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 40÷60 sm);
2.Mayda maydalangan kon jinslari - d­_sr­=15÷25 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 60÷100 sm);
3.O‘rtacha maydalangan jinslar - d­_sr­=25÷35 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 100÷140 sm);
4.Yirik maydalangan kon jinslari - d­_sr­=40÷60 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 150÷200 sm);
5.Juda yirik maydalangan kon jinslari - d­_sr­=70÷90 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 250÷300 sm).
Portlatilgan jinslar uyumidagi o‘lchamlari qazish texnologiyasi bo‘yicha belgilangan o‘lchamlardan katta bo‘lgan kon jinslari bo‘laklari nogabaritlar deb ataladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalanadi.
Kon jinslarining buzilishga bo‘lgan qarshiligini baholash uchun akad. Rjevskiy V.V. kon jinslari buzilish qiyinligi ko‘rsatgichini tavsiya etgan va bu ko‘rsatgich quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
P_bq=5·10­­­_­^-8 (G_siq+G_sur+G_cho‘z)K_tr+5·10^-5·γ (2.1.1)
Bunda: K_tr kon jinslarining darzdorlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsient;
γ – kon jinslarining tabiiy holatdagi zichligi, g/sm³;
G_siq ,G_sur ,G_cho‘z- mos holda kon jinslarining siqilishga, surilishga va cho‘zilishga ko‘rsatadigan nisbiy qarshiligi, Pa.
Kon jinslari buzilish qiyinligi ko‘rsatgichi bo‘yicha besh sinfga bo‘linib, har bir o‘z navbatida besh kategoriyadan tashkil topadi.
I – sinf. yarimqoyasimon, pishiq va bo‘laklari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan 1÷5 kategoriyalarni tashkil etuvchi yumshoq kon jinslari (P_bq=1÷5);
II – sinf. 6÷10 kategoriyalarni tashkil qiluvchi oson buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=5,1÷10);
III – sinf. o‘rtacha qiyinlikda buziladigan qoyasimon kon jinslari bo‘lib, 11÷15 kategoriyalarni tashkil qiladi (P_bq=10,1÷15);
IV – sinf. 16÷20 kategoriyalarga mansub bo‘lgan qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=15,1÷20);
V – sinf. 21÷25 kategoriyalarni tashkil qiluvchi juda qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=20,1÷25).
Buzilish qiyinligi ko‘rsatgichi P_bq>25 bo‘lgan kon jinslari konchilik amaliyotida juda kam uchraydi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash keyingi jarayonlarni (kon massasini qazib olib transport vositalariga yuklash, qabul punktlariga tashish, ag‘darma hosil qilish, qayta ishlash va boshqalar) bajarish uchun qulay sharoit va texnologik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash turli usullarda bajarilishi mumkin.
O‘zbekiston polimetall konlarini ochiq usulda qazib olishda burg‘ulab-portlatish usuli qattiq qoyasimon kon jinslarini qazishga tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Bu usulda qazishga tayyorlangan kon jinsi bo‘laklarining chiziq bo‘yicha maksimal o‘lchami qazib-yuklash va tashish vositalarining parametrlariga mos kelishi zarur. Portlatilgan kon jinsi bo‘laklarining maksimal o‘lchami quyidagi qiymatlarda bo‘lishi talab etiladi:

• 
  bir cho‘michli ekskavatorlar uchun: l_max≤(0,7÷0,8)· ;
  
• 
  avtomobil va temir yo‘l transporti uchun: l_max≤0,5· ;
  
• 
  konveyer transporti uchun l_max≤0,5V_k-0,1;
  
• 
  maydalash uchkunasi uchun l_max≤0,75V_m.
  

bunda: E – ekskavator cho‘michining sig‘imi, m³;
V_t-avtoag‘dargich yoki dumpkar (vagon) kuzovi sig‘imi, m³;
V_k – konveyer lentasining kengligi, m;
V_m – maydalagich qabul qilish panjarasi pastki qismining kengligi, m.
YUqorida keltirilgan (talab etiladigan) o‘lchamlamlardan katta bo‘lgan kon jinslari bo‘laklari nogabarit deyiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo‘ladi.
Portlatish usulida kon jinslarini massivdan ajratib olganda maydalangan jinslarning yoyilmasi uyumsimon shaklga ega bo‘lishi va undagi nogabaritlar soni minimal hamda kon jinsi bo‘laklarining maydalanish darajasi bir tekis bo‘lishi shart.
Portlatilgan kon jinsining hajmi katta bo‘lib, qazib-yuklash mashinasining uzluksiz, xavfsiz va yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatgichlar bilan ishlashini ta’minlashi talab etiladi.
YUqoridagi talablar va kondagi jinslarning xossalaridan kelib chiqqan holda Qalmoqir karerida barcha kon jinslari burg‘ulash va portlatish ishlari yordamida qazib olishga tayyorlanadi. Bugungi kunda karerda jami 18 dona SBSH-250 rusumidagi burg‘ulash stanogi mavjud bo‘lib, ular yordamida kon jinslari massivida diametri 250 mm bo‘lgan skvajinalar burg‘ulanadi. Burg‘ulash ishlarining yillik ish hajmi qariyib 500000 pog.m. bo‘lib, bir oyda o‘rtacha 42000 pog.m. burg‘ulash ishlari bajariladi. Bunda burg‘ulanadigan skvajinalar chuqurligi pog‘ona balandligiga bog‘liq bo‘lib, quyidagilarni tashkil etadi: balandligi 22,5 m bo‘lgan pog‘onalarda 28 m va balandligi 15 m bo‘lgan pog‘onada 18 m.
Bunda 70% ga yaqin skvajinalar suvli gorizontlarda burg‘ulanadi. Quruq skvajinalarni burg‘ulashda suv-havo aralashmasi skvajinaga berib turilishi hisobiga burg‘ulash ishlari natijasida hosil bo‘ladigan changlar karer atmosferasini ifloslantirmasligi ta’minlanadi.
Burg‘ulash uskunalariga texnik suvni tashish uchun karerda KRAZ rusumli har birining sig‘imi 10 m³ bo‘lgan 2 ta suv tashish mashinasi qo‘llaniladi. Ular texnik suvni rudnik suv chiqarish joyidan olib kelib burg‘ulash uskunalariga bo‘shatadi. Ushbu ishlar kunduz kuni amalga oshiriladi. YAna shuni ham alohida ta’kidlash kerakki karerda burg‘ulash ishlari faqatgina kunduzi, dam olish kunlarisiz 1 ta 12 soatlik smenada amalga oshiriladi, ya’ni smena ertalab 07⁰⁰ dan kechki 19⁰⁰ gacha davom etadi.har bir burg‘ulsh uskunasida mashinist va mashinist yordamchisi ishlaydi. Yil davomida bo‘ladigan bayram kunlarida (9 ta bayram) burg‘ulash ishlari amalga oshirilmaydi.
Burg‘ulash snaryadi har birining uzunligi 8 m va diametri 243 mm dan bo‘lgan 4 ta burg‘ulash shtangasidan iborat. Bugungi kunda “Volgaburmash” firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan dolotalardan foydalanilmoqda. Bitta dolotaning narxi 870 AQSH dollari bo‘lib, bitta dolota yordamida o‘rtacha 750 m burg‘ulash ishlari olib boriladi.
Portlatish ishlari “Olmaliq TMK” OAJ ning portlatish ishlarini olib boruvchi uchastkasi tomonidan amalga oshiriladi. Portlatish vositalari karer maydonidan 25 km masofada joylashgan portlovchi moddalar tayyorlash zavodida tayyorlanadi. Portlatish ishlari har haftaning payshanba kunlari soat 14⁰⁰ dan 16⁰⁰ gacha amalga oshiriladi. Skvajinalarni zaryadlash ishlari haftaning dushanba-payshanba kunlari olib boriladi. Zaryadlangan seriyalar portlatish kunigacha maxsus qo‘riqlash bo‘limi tomonidan qo‘riqlanadi.
Karerdagi kon jinslari portlash darajasi bo‘yicha 3 ta toifaga bo‘lingan:
1-toifa: engil portlovchi
2-toifa: o‘rtacha portlovchi
3-toifa: qiyin portlovchi
Kon jinslari toifalarining foiz miqdori quyidagicha:
1-toifa: 10%
2-toifa: 45%
3-toifa: 45%
Bugungi kunda burg‘ulanayotgan skvajinalarning suvlilik darajasi quyidagicha: quruq skvajinalar - 30 %, suvli skvajinalar – 70%. Karer maydoni chuqurligining ortishi bilan parallel ravishda skvajinalarning suvlilik darajasi ortib boradi va pastki gorizontlarda ushbu ko‘rsatgich 90-95% gacha etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati
1. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida havfsizlikga tahdid
Barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997 y.
2. . " Ochik kon ishlari asoslari" fanidan ma’ruzalar matni.
3. Rjevskiy V.V."Otkrыtie gornыe rabotы. Proizvodstvennыe
protsessы." M. Nedra.1985.
4. Rjevskiy V.V."Otkrыtie gornыe rabotы.Texnologiya i kompleksnaya
mexanizatsiya." M. Nedra.1985.
5. Tomokov P.I. Naumov I.K. " Texnalogiya,mexanizatsiya i organizatsiya
otkrыtыx gornыx rabot."M. Nedra.1986.
6. Trofimov A.V. Svyaz termokineticheskix parametrov i prochnostnыx
svoystv gornыx porod // M.G. Menjulin, A.V. Trofimov / Zapiski
Gornogo instituta, t. 173, s.48-51, SPb. 2007g.
7. Gornaya ensiklopediya/ Gl. red. E.A. Kozlovskiy; Red. kol. M.I.
20. Internet saytlar:
WWW.ekg mine.com
WWW.mine.ru