Bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma’naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida

1.2 Amir Temur tuzuklaridan foydalanishda o’qituvchi
maxorati masalalari.
Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim muammolardan
biri-o’qituvchi va uning pedagogik maxorati muammosi hisoblanadi. Chunki,
o’qituvchida barcha pedagogik g’oyalar mujassamlangan bo’lishi, uning faoliyati
orqali bu g’oyalar amalga oshishi va hayotga tatbiq etilishi muximdir.
O’qituvchining ko’p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli,
axloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar
yotadi. Bularni amalga oshirish esa o’qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog’liq:
bolalarni o’qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta
bilish va o’tkazish, ota-onalar o’rtasida pedagogik targ’ibot ishlarini olib boorish
va hokazo. Bularning hammasi o’qituvchidan chuqur bilimga ega bo’lishni, o’z
sohasini, bolalarni sevishni talab etadi.
O’zbekiston respublikasi oliy ta'lim konsepsiyasida mutaxassis
vazifalari quyidagicha belgilangan: …"mutaxassis o’z faoliyati, sohasidan qat'iy
nazar, ijodiy jamoalarda ishlay olish qobiliyatiga, menejment va marketing
sohalarida tayyorgarlikka ega bo’lishi, yangi texnologiyalarni joriy etishning
xo’jalik, ijtimoiy va madaniy jihatlarini aniq tasavvur qila olishi kerak". Hozirgi
zamon o’qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri – o’z kasbiga sadoqatliligi,
g’oyaviy e'tiqodliligi, o’z kasbini sevishi o’qituvchini boshqa kasb egalaridan
ajratib turadi. Chunki maktabda ta'lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib 3l
borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi
shaxsiga qo’yiladigan muhim talablardan biri shuki, u o’zi o’qitayotgan
predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur.
Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o’quvchilarga
yetkaza olishi bolalarning shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi,
o’qituvchining obro’sini oshiradi. O’quvchilar o’qituvchining o’z bilimlarini
bolalarga yetkaza olishi imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning
fidoyiligini ham taqdirlashadi.
O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhim talablardan biri – bolalarni
sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir.
Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi, ularni vatanga sodiq
fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o’qituvchi bo’la
oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga
loqayd inson haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. "boshlang’ich ta'lim
konsepsiyasi"da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha
ta'riflanadi: "…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas,
ishtiyoq uyg’otuvchi, e'tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi". Bu
konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham
keltiriladi: "…o’zbekiston – kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy
iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi;
- bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz
asosida tarbiya qila olishi;
- nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarini, adabiy til
uslubi va me'yorini to’la egallagan bo’lishi" zarur.
O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik
odob shakllantiradi. Pedagogik odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U
o’qituvchining sabotli bo’lish, o’z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik
ta'sir o’tkazish vosita va me'yorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan
fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo’lgan o’qituvchigina sinfda
mo'tadil psixologik iqlim o’rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi.
Biz o’qituvchi pedagoglarga konsepsiyada qo’yligan talablardan biri:“bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlari-miz asosida tarbiya qila olishi” degan talabiga asolangan xolda buyuk mutafakkir olimimiz Amir Temurning «tuzukot»asarida ilgari surilgan qoylardan foydalanishda
o’qituvchi yuqorida qayd etilgan kasb malakalarga ega bo’lishini takidlagan holda o’qituvchi asardagi g’oyalarni o’quvchilar ongiga singdirishda quydagilarga etibor qaratish lozimligini takidlaymiz.
Kichik maktab yoshdagi qiziquvchanligi va taqlidchanligi bilan ajralib
turadi. Ular bu yoshda ko’p narsalarni bilishga, ularda ilgari surilgan g’oyalarga
amal qilishga harakat qiladilar. Shuning uchun sindan tashqari o’qishga tafsiya
etiladigan badiiy asarlar, baquvvat bo’lishi lozim.
Dunyoda necha millat, necha xalq bo’lsa, hammasining o’ziga xos turmush
tarzi, o’tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog’liq an'analari, qadriyatlari
mavjuddir. O’zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari,
ta'lim-tarbiya, madaniyat an'analari, qadriyatlari moziyning uzoq-uzoq asrlariga
borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod
kishilarining ularni chuqur bilishi ma'naviyatining mag’zi to’qligi omildir. Bu –
hamisha, hamma avlod tomonida e'tirof etilgan haqiqatdir.
Ulug‘ jahongirning hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatini o‘rganishda uning
qalamiga mansub «Temur tuzuklari» deb atalgan asarning qimmati benihoya
kattadir. «Temur tuzuklari» o‘ziga xos tarixiy asar bo‘lib, unda amir Temurning
tarjimai holi va uning og‘ir, xavf-xatarlarga to‘liq faoliyatida yuz bergan voqealar,
yirik davlat arbobi va mohir sarkarda sifatida shuhrat topgan bu shaxsning davlat
va armiya tuzilishi hamda ularni boshqarish xususidagi fikr-mulohaza va qarashlari
o‘z ifodasini topgan.
Asar dastlab eski o‘zbek tilida yozilgan bo‘lib, sharqshunoslar n.d.mikluxomaklay, ch. Ryo, x. Ete, ch.a.stori va boshqa mutaxassis olimlarning so‘zlariga qaraganda, uning bir nusxasi xvii asrgacha yaman hukmdori ja’far podshoning kutubxonasida saqlangan. Lekin afsuski, asarning asl nusxasi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Shunday bo‘lsada, bir narsa haqiqat. «Temur tuzuklari» dastavval eski o‘zbek tilida yozilgan.
«Temur tuzuklari» xv-xix asrlarda nafaqat oliynasab kishilar, balki butun
jahon ilm ahli o‘rtasida shuhrat topdi. Asarning qo‘lyozma shaklida xam,
toshbosma tarzida ham jahonning deyarli barcha kutubxonalarida borligi, shuningdek ko‘p tillarga — ingliz, fransuz, rus, urdu va hozirgi o‘zbek tillariga
uzluksiz tarjima qilib turilishi bunga isbot-dalildir.
«Temur tuzuklari»ning nashrlari ham anchagina. Masalan, uning forscha
matni, tadqiqot va izohlar bilan l783 yilda angliyada mayor devi tarafidan chop
etildi. L785 va l89l yillari mayor devi nashri fotomexanika yo‘li bilan
hindistonda, so‘ngra l963 yilda eronda chop etildi.
«Tuzuki Temuriy»ning bir kancha tillarga qilingan tarjimasi ham bor. Masalan,
asarning inglizcha tarjimasi (faqat «malfuzot» qismi) amir Temurning tarjimai
holi (uning 4l yoshigacha bayon etilgan) l830 yili angliyada mayor k.styuart
tarafidan, fransuzcha tarjimasi (faqat «tuzukot» qismi) langle tarafidan amalga
oshirilib, l787 yili parijda chop etilgan. «Tuzuki Temuriy»niig subhon baxshi
(dexli, l855) va muhammad fazlul-haqq (bombay, l908) taraflaridan amalga
oshirilgan urducha tarjimalari ham mavjud.
«Tuzuki Temuriy» to‘liq ravishda xorazm (xiva)da muhammad yusuf arrojiy tarafidan l856 - 57 yillari va pahlavon niyoz devon tomonidan l858 yili
o‘zbekchaga tarjima qilingan. Ularning birinchisi «Tuzuki Temuriy», ikkinchisi
«malfuzot» nomi bilan ma’lum. Har ikkala nusxa shu kunlarda sankt-peterburg
shahrida m.e. Saltikov-shchedrin nomidagi xalq kutubxonasida saqlanmoqda.
Asarning eski o‘zbek tiliga tarjimasining yana bir nusxasi xam bor, lekin u
to‘lik emas. Soxibqironning 39 yoshigacha bo‘lgan davri voqealarini o‘z ichiga
olgan, xolos. Tarjima qo‘qon xoni muhammad alixon (l82l /22 — l858/59)ning
topshirig‘i bilan xo‘jand qozisi nabijon maxdum tarafidan amalga oshirilgan.
Keyingi yillarda «Temur tuzuklari»ning hozirgi o‘zbek tiliga qilingan to‘la
tarjimalari paydo bo‘ldi. Bu olijanob ish birinchi marta fors va arab tillari
bilimdoni marhum alixon to‘ra sog‘uniy tarafidan bajarildil. Shundan keyin uning tuzatilgan to‘la nashri sharqshunos habibullo karomatov tarafidan
hozirlandi va kitob holiga keltirib nashr etildi.
Asarning rus tiliga qilingan tarjimalari ham mavjud. Bulardan biri n.p.
Ostroumov rahbarligida amalga oshirilgan nashrdir. Lekin mazkur nashrning jiddiy
kamchiliklari bor. Tarjima forscha originaldan emas, balki l.langlening
fransuzcha nashridan qilingan.
L968 yili i.m.mo‘minov qisqa so‘z boshi bilan n.a. Ostroumov nashrini faksimils tarzida qayta chop ettirdi. Mazkur asarning n.s. Likoshin hamda v.a. Panov amalga oshirgan yana ikkita nashri ham bor. Lekin har ikkala nashr ham asarning nabijon mahdumning to‘la bo‘lmagan, fakat uning bir qismi — «malfuzot»dan iborat nusxasiga asoslangan.
Endi «Temur tuzuklari» asarining muallifi va uning original yoki original
emasligi haqida. Bu masala ko‘pdan beri bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda.
Masalan, ingliz sharqshunosi e.g.braun bilan rus sharqshunos olimi v.v. Bartold
«Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligini inkor qilibgina qolmay,
balki asarning originalligiga ham shubha bildirganlar. Lekin asarni sinchiklab
o‘rganilganda va uni amir Temurning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga
bag‘ishlangan mashhur asarlarga, xususan nizomiddin shomiy va sharafuddin
ali yazdiylarning «zafarnoma» asarlariga solishtirilganda, bu da’voning asossiz
ekanligi ma’lum bo‘ldi.
«Temur tuzuklari» va uning jahon kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari
haqida batafsil ma’lumot keltirgan ingliz sharqshunos olimi ch.a. Storining
mufassal katalogida «Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligi
ishonarli isbotlangan.
Asarning matni va inglizcha tarjimasini chop etgan mayor devi va uaytlar
asarga yozgan so‘z boshida «Temur tuzuklari» Temurning o‘z qo‘li bilan yoki
uning nazorati ostida yozilgan deb aytadilar. Mazkur so‘zboshida yana mana bularni o‘qiymiz: «Temurning o‘zi yozgan tarixi faqat o‘z avlodi uchun yozilgan.
U qanday qilib hokimiyatni qo‘lga kiritgani, siyosiy va harbiy faoliyati haqidagi
sirlar, uning boshqarish san’ati kabilarni o‘zi izohlab bergan».
Shamsiddin somiyning o‘ta qimmatli qomusiy asarida ham «Temur tuzuklari» Amir Temur qalamiga mansubligi aniq aytilgan. Bu asarda xususan bunday deyiladi: «Temur «tuzukot» nomli qonunlar majmuasini yozgan va unda o‘z tarjimai holini bayon etgan. Chig‘atoy tilida bitilgan bu asar fors va evropa
tillariga tarjima qilingan».
Mualliflik xususida gapirganda shuni ham aytish kerakki, Amir Temur aslida
ma’lumotli kishi bo‘lgan. Ibn xaldun, hofizi abru, ibn arabshoh, sharafuddin
ali yazdiy singari zamondoshlarining guvohlik berishicha, sohibqiron keng
ma’lumotli kishi bo‘lib, tarix, fiqh (musulmon qonunshunosligi)ni va falsafani
yaxshi bilgan. Ibn xaldun yozadi: «aslida u (Amir Temur — mux.) O‘ta aqlli,
bilimdon, farosatli, ko‘p bahslashadigan... Kishi edi». «Temur, — deb yozadi ibn
arabshoh, — olimlarga mehribon bo‘lib, sayyi- di shariflarni o‘ziga yaqin tutardi.
Ulamo va fuzaloga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan tamom
muqaddam ko‘rardi... Ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu
hishmat bo‘lardi».
Hofizi abru asarida quyidagilarni o‘qiymiz: «Temur turk va eroniylarning
tarixini chuqur bilgan va amaliy jihat- dan foyda keltiradigan har qanday ilmni:
tibbiyot, ilmi nujum (astronomiya) va riyo- ziyot (matematika)ni qadrlar edi.
Ammo me’morlikka alohida e’tibor bergan... Eng murakkab qurilish ishlarini
yaxshi tu- shunar va bu ish xususida ko‘p foydali maslahatlar berar edi...».
Ilm-fanning qadriga etgan, uning rivojiga sharoit yaratgan, shu bilan birga
o‘zi ilmli bo‘lgan shunday odamning biron muhim asar yoza olishiga shubxa
bo‘lishi mumkin emas.
U yoki bu asarning originalligini tanqidiy tahlil, ya’ni o‘sha asarni o‘ziga
o‘xshash asarlarga solishtirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Agar «Temur
tuzuklari»ni nizomiddin shomiy va sharafuddin ali yazdiyning nomi yuqorida
qayd etilgan asariga yoki Amir Temur haqidagi boshqa asarlarga solishtirib
ko‘rsak, aytarli darajada xato-kamchilik topmaymiz. Amir Temur xam, farzandlari
ham bo‘lib o‘tgan tarixni, xususan, sulolalar tarixini yozishga alohida e’tibor
berganlar.
Biz yuqorida at-turbatiyning forsiy tarjimasini shoh jahon o‘zi sinchiklab
tekshirib chiqqanligi, uning topshirig‘i bilan muxammad ashraf buxoriy tarjimani
boshqa mo‘‘tabar asarlarga solishtirib chiqib, tuzatganini aytgan edik. Bu — amir
Temurdan qolgan odat. Masalan, Amir Temur o‘z tarixini ishonchli manbalarga
suyanib yozishlarini talab qilgan va uni ortiqcha ta’rifu tavsiflardan xoli.
Sharafuddin ali yazdiy yozadi: «baxshi va kotiblar mulku millat va arkoni
davlat ahvolida nimaiki bo‘lsa, barchasini aniqlab, to‘la-to‘kis yozib borardilar.
Har qanday vokea, o‘zgartirish kiritmay, oshirmay, kamaytirmay, ya’ni aslida
qanday kechgan bo‘lsa, o‘shanday ko‘rsatib berilsin, deb buyurilgan» .
Undan tashqari, yozilgan har bir asar musavvada (koralama — muh.)Ligida
soxibqironning o‘ziga va uning saroyidagi olimlarga bir necha bor o‘qib berilardi.
Xammaning tasdig‘idan o‘tgandan keyingina asar ko‘chirish uchun maxsus
kotiblarning qo‘liga topshirilardi. «Temur tuzuklari» ham shunday tekshirishlardan
o‘tgan, albatta.
Yana bir fakt. «Temur tuzuklari» jaxonga mashhur asar. Uning qo‘lyozma
nusxalari dunyoning deyarli barcha mamlakatlari (hindiston, eron, angliya,
daniya, fransiya, germaniya, armaniston, o‘zbekiston va h.k.)Ning
kutubxonalarida mavjud. Matni ko‘p marta toshbosma usulida chop etilgan. Ingliz,
fransuz, fors, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan.
«Temur tuzuklari» sohibqironning tarjimai holi, hayoti, davlati va qo‘shinining tashkil topishini o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib qolaveradi.
Amir Temurning «tuzuklar» muallifi ekanligiga shubhani v.v. Bartold l9l8
yilda chop ettirgan «ulug‘bek va uning davri» asarida bildirgan edi.
U, shuningdek, sharafuddin ali yazdiy Amir Temur uchun tuzilgan turkiy
she’rlar solnomasi muallifi to‘g‘risida keltirgan ma’lumotlarni ham asoslamay
shubha ostiga oladi. O‘sha muallif, ko‘p voqealar, ayniqsa, faoliyatining ilk
davridagi voqealar, hodisalar amir Temurning o‘z xoxishiga ko‘ra solnomaga
kiritilmagan, chunki ularga kitobxonlar ishonmasdi, haqiqatdan uzoq bo‘lib
tuyulardi, deb yozadi.
Amir Temurning yoshligida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarni qanday
muloxazalar asosida solnomaga kiritishga rozilik bermaganligi to‘g‘risida biz hozir
turli faraz va gumonlarga borishimiz mumkin. Lekin biz barcha e’tirof etgan
sharafuddin ali yazdiydek tarixchining aytganlariga ishonmasligimiz mumkin
emas.Bundan tashqari, bartold, Amir Temur qazag‘onga — markaziy osiyoning
ikkidaryo oralig‘i va afg‘onistonning shimoliy yarmini o‘z ichiga olgan shunday
yirik davlat hukmdoriga qanday qilib bunchalik yaqin bo‘lib qolganligi, l355 yilda hukmdor unga o‘z nevarasini turmushga berganligi to‘g‘risida mutlaqo o‘ylab
ko‘rmaydi. Agar Amir Temur qazag‘on hayotligida movarounnahrning yirik
harbiy-siyosiy arbobi bo‘lmagan bo‘lsa, nega endi u l360 yil yanvarida xon
qarorgoxiga ulus o‘sha qismining hukmdori sifatida bir o‘zi keldi?
Bartold bu savollarni o‘ziga ongli ravishda, jo‘rttaga bermaydi, chunki agar
ularga javob bersa, amir Temurning l355—l360 yillarda movarounnaxrning eng
buyuk arboblaridan bo‘lganligini, «tuzuklar»ning tarjimai xol qismida berilgan
o‘sha davrlarga oid voqealarning qalbaki emas, balki haqiqiyligini, to‘g‘riligini
o‘z-o‘zidan e’tirof etgan bo‘lardil.
Ana shundan keyin l920 yilda ingliz sharqshunosi e.g.braun v.v.bartoldni
ro‘kach qilib, «tuzuklar»ni qalbaki deb ataydi, lekin, afsuski, u ham xech bir dalil isbot keltirmaydi. Keyinchalik v.shbartold o‘zining l928 yilda chop etilgan «mir alisher va siyosiy hayot» nomli asarida yana shu masalaga qaytib, Temur «tuzuklar»i qalbaki bo‘lib, xvii asrda hindistonda bitilgan va ular xv asrdagi eron uchun mutlaq xos emas», deb yozadi.
Orada ancha vaqt o‘tganidan keyin ingliz sharqshunosi ch.a.stori v.v.bartold va e.g.braunning yuqorida tilga olingan ikki asarini dastak qilib, «tuzuklar»ga ham, «tarjimai hol»ga ham qalbaki asarlar sifatida qaralyapti», degan. Shunday qilib, ko‘rinib turibdiki, ikki ingliz sharqshunosining amir Temurning «tuzuklar» muallifi ekanligiga shubha bilan qarashi v.v.bartoldning asossiz fikrlariga asoslangan. Holbuki, evropa olimlarining asosiy ko‘pchi- ligi Amir Temur «tuzuklar» muallifi ekaniga mutlaqo shubha qilmaydi.
V.v. Bartoldning markaziy osiyo xalqlarining o‘rta asr tarixini o‘rganish,
tadqid etishdagi katta xizmatlarini e’tirof qilgan xolda, shuni ham ta’kidlash
kerakki, uning ayrim cheklangan fikr-mulohazalari o‘z davridagi hukmron
siyosatga hamohang aytilganligi shubhasizdir.
Bartold fikrlari yana shuning uchun ham shubha tug‘diradiki, u shox jahonda
nega «tuzuklar»ni o‘zidan ikki yarim asr avval yashagan bobosi yozgan deb
uqtirishga ehtiyoj tug‘ilganini isbotlashga urinib ham ko‘rmaydi.