Bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma’naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida

Kurs ishining dolzarbligi:Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida, oila tarbiyasi jamiyatning asosiy tizimi edi. Davrning shunday jahoniy diktatori sifatida taninuvchi amir Temur, shunchalik jamiyat tuzilishini tuzatish uchun, oila tarbiyasi tizimini qayta shakllantirish va uni mustaqil rivojlanishiga o'z hissasini kiritishga harakat qildi.
Kurs ishining maqsadi:Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi kurs ishining maqsadi, oila azolari va oila tuzumlarini mustaqil, insonparvar, ilg'or va qadimiy tarbiya asosida shakllantirishni ta'minlash va shu tarbiya tizimini jamiyatning boshqa sohalariga ko'chirib berishni hohlash edi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti:Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi kurs ishining ob’ekti, oila azolari va oila tuzumlaridir. Kurs ishining predmeti esa, mustaqil, insonparvar, ilg'or va qadimiy tarbiya sirlari, oila azolari va oila tuzumlarining munosabatlari, oilalarning huquq va majburiyatlari, shuningdek, tibbiyot, oziq-ovqat muammolari, xonadonlar va og'itlar, olijanoblik va boshqa ko'plab mavzularni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining vazifalari:
Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. 
   Jamiyatning ilg'or tarbiya tizimini yaratish va uni mustaqil rivojlanishiga o'z hissasini kiritish;
   
2. 
   Oila tarbiyasi sirlarini o'rganish va ularni jamiyatga ko'chirish;
   
3. 
   Oila tuzumlarining munosabatlari, huquq va majburiyatlari, tibbiyot, oziq-ovqat muammolari, xonadonlar va o’gitlar.
   

I.Bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma’naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida
1.1 Amir Temur shaxsi, Temuriylar davri ibrat maktabi sifatida
Davrga ta'sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan
ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar
tarbiyasida bu davr o'z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda,
xalqimizning milliy g'ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda.
Har bir davrning moddiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etuvchi o'z omillari
bo'ladi. Temuriylar davri ma'naviyatining yuksalishiga ta'sir etgan omillar- ix-xii
asrlarda markaziy osiyoda ro'y bergan o'zgarishlar, buyuk uyg'onish davri (sharq
renessansi) kashfiyotlari, ilm-fan sohasidagi katta o'zgarishlar, buyuk allomalar
ibn sino, forobiy, farg'oniy, beruniy, buxoriy, bahouddin naqshband va
boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir .
Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx bahouddin
naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak
e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «diling allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,-
degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi.Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va
qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik
o'rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi.
Avvalo, shuni aytish joizki, chig'atoy avlodidan bo'lgan tarmashirinxon
(l326-l334) o'ldirilgandan keyin movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin
chig'atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka
barham berishga kuchi yetmadi. Chig'atoy ulusi l0 ga yaqin mustaqil bekliklarga
bo'linib ketdi. Masalan, kesh viloyatida hoji barlos o'zini hokim deb e'lon qildi.
Xo'jand va unga qarashli yerlarda amir boyazid jaloir mustaqillik e'lon qildi. Birbirlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi.
Mo'g'uliston xoni tug'luq Temurxon (l336—l405) bu parokandalikdan
foydalanib, l360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan movarounnahrga bostirib
kirdi. Sayram mo'g'ulga qarshilik ko'rsatmay taslim bo'ldi.
O'zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki
mo'g'ul qo'shinlariga qo'shildi. Lekin xalqqa qiyin bo'ldi. Mo'g'ullar l369-yilgacha
movarounnahrda xo'jayinlik qilishdi. Urushlar, to'qnashuvlar hammaning tinkasini
quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo'lida jonini tikkan yolg'iz amir Temur
bo'ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o'z
faoliyatida ma'lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi.
Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk
egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham
mulkdorlar hukmron bo'lgan daylat edi.
Amir Temur ko'p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida
vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni
obod qilishda zo'r tashabbus va jonbozlik ko'rsatdi. Masalan, samarqand va
banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron
etilgan edi. Buxoro, nasaf (qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib
qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda
hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo'lmas edi.
Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va
obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, l37l -l372-yillarda poytaxt
samarqandning buzilib ketgan hisori (qal'a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida
bo'lgan devorini tiklatdi. O'shanda shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi
(shayxzoda, ohanin, feruza, so'zangaron, korizgoh, chorsu), 4 qavatli ikki ulkan
saroy - ko'ksaroy va bo'stonsaroy bunyod etildi, shahar ko'chalari ya bozorlari
obod qilindi.
Shohi zindada o'ljoy turkon og'o, tug'luq tegin, qutlug' turkon og'o,
shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va chortoq qurildi. Temurning rag'bati bilan
samarqand chorsusida tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o'tgan
shoh ko'cha, ruhobod maqbaralari ham qurildi.
Sohibqiron Amir Temur o'z hayoti dayomida ko'plab shaharlar, masjid-u
madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish
inshootlari, rayon yo'llar, ko'priklar barpo ettirdi.
Amir Temur davrida samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo'g'ullar
hukmronligi davrida, ya'ni keyingi l40 yil davomida biron-bir katta bino
qurilmagan edi.
Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma'naviyatiga beqiyos hissa qo'shgan
buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan bibixonim masjidi (l404), oqsaroy qasri
(l380-l404), dorus-saodat maqbarasi (l380) oliy imoratlardir.
Amir Temur davrida bog' yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog'lar
xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi
o'.alimov ta'kidlashicha, sohibqiron samarqand atrofida l2 ta bog'-saroy barpo
ettirgan. Bular bog'i naqshijahon, bog'i behisht, bog'i shohrux, bog'i dilkusho,
bog'i shamol, bog'i davlatobod, bog'i bo'ldi, bog'i maydon, bog'i baland, bog'i
chinor, bog'i jahonnamo, bog'i navbog'laridir. Bulardan tashqari mamlakatning
boshqa joylarida ham ko'plab bog'lar yaratilgan.
Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma'naviyati bilan
odamlardan ajralib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta'sir o'tkazadigan
hamda o'ziga bo'ysundiradigan buyuk shaxs edi. Angliyalik tadqiqotchi xilda
xukxemning fikricha, Amir Temur o'rta osiyo o'tmish taraqqiyotida to'plangan
siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o'zida mujassamlantirgan va bu madaniy
merosning davomchisi bo'lgan shaxsdir.
Amir Temurning avlodlaridan ko'pchiligi shunday obodonchilik ishlarini
davom ettirdilar. Mirzo ulug'bek qurdirgan madrasalar, husayn boyqaro davrida
alisher navoiy boshchiligidagi obodonchilik ishlari, boburiylar davridagi noyob
qurilishlar bunga misol bo'la oladi.
Amir Temur o'z ulkan saltanatini boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan.
Movarounnahrdan boshqa barcha o'lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo'lib, o'g'il,
nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukmdorga o 'xshardi.
Ularning o'z devonlari, xazinasi va qo'shini bo'lgan.
Lekin ular ulusning muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni mahalda Amir Temur ularning yonida o'zining ishonchli odamlarini tutardi.
Davlat siyosatini belgilashda va uni amalda hayotga tatbiq etishda
naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi.
Sohibqiron bu g'oyani takomillashtirib, «kuch- adolatdadir» degan mashhur
hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani kashf
etdi. Davlat ishiga iymonli, diyonatli kishilami o'tqazdi. Davlatni boshqarishni 4
omilga bog'liq deb bildi:
L. Saltanat.
2. Xazina.
3. Qo'shin (sipoh masalasida).
4.raiyat (qora xalq).
Saltanatni yuritishda vazirlar masalasiga e'tibor qaratildi.vazir 4 sifatga ega bo'lishi shart bo’gan. Bular:
L) asllik va toza nasllik;
2)aql-u farosatlilik;
3) raiyat va sipoh ahvolidan boxabarlik;
Amir Temur tuzgan markaziy davlat tizimini bor-yo'g'i 7 vazir
boshqargan:
L) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -bosh vazir);
2) sipoh vaziri (sipohning ta'minoti va uning umumiy ahvoli);
3) moliya ishlari vaziri (egasiz davlatga qarashli yer-suv va mulk;
4)saltanat ishlarini yurituvchi vazir (kirim l6 chiqim masalasida);
5) adliya ishlari vaziri bo'lib qozilar devonga rahbarlik qilgan;
6) devoni mushrifga rahbarlik (voqea-hodisalardan xabardorlik);
7)xorijiy mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik.
Amir Temur davlatida asasiy qanun vazifalarini bajargan musulmon huquqi
islam ta'limatiga asaslangan. Imam buxariy, termiziy, bahauddin naqshband,
ahmad yassaviy, burhaniddin marg'inaniylarning asarlarida qur'an ta'rifi bilan 20
birga musulmon huquqi sharhi berilgan. Shariat - keng va mukamma ishlangan
huquq qomusi, unda turmushning turli-tuman sahalari: diniy- oilaviy, xalqaro,
fuqarolik, jinoiy, axloqiy normalar ifodalangan.
Shariatda huquq ilmi yaxshi ishlangan bo'lib, u asasan: 1) diniy qoidalarni,
mohiyatni o'rganuvchi va 2) tarkibiy huquq ilmining turli sohalariga tegishli
bo'lgan qoidalarni o'rganuvchi ikki qismdan iborat. Unda davlat va huquqning
paydo bo'lishi va mohiyati ilohiy kuchga bog'langan holda o'rganiladi. Davlat va
qonunlarni yaratuvchi alloh bo'lsa, uning yerdagi vakili davlat boshlig'i - shohdir.
Bu qoidaga, asosan, avval ilohiy qonunlarning mavjudligi va undan kelib
chiqadigan, inson tomonidan qabu qilingan qonunlar to'g'risidagi g'oyalar
o'rganiladi.
Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab
ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar
matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir
shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik
allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular
farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «sayyidlar, ulamoyu mashoyix,
oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim.
Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi.
Garchi turon zaminida olimlar, muhandislar, ustalar yetarli bo'lsa-da,
Amir Temur hindiston, iroq va erondan ham olim-u fuzalolarni samarqandga olib
kelgan. Amir Temur qaysi mamlakatni egallasa, uning noyob o'ljasi shu
o'lkaning rassomlari, mohir ustalari hisoblangan. U o'sha yerlik olimu
ulamolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta, bu tadbirlar juda yaxshi natijalarga
olib kelgan. Xilda xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga kelgan yurtda
falsafa, tibbiyot, matematika, astronomiya, geografiya, tarix, adabiyot sohalarida
olamshumul asarlar yaratildi.
Bu asarlar keyinchalik yevropa uyg'onish 2l
davriga turtki bo'ldi va yevropa ,fanining uzoq asrlar davomidagi taraqqiyotiga
asos bo'lib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni Temuriylar renessansi davri deb
atash mumkin». Temur davridagi ilm-fanga g'amxo'rlik ulug'bek davriga kelib
o'z mevasini berdi va samarqandni dunyoga mashhur qildi. O'n yettinchi asrga
kelib angliya qirolligining birinchi astronomi ulug'bekning «zijijadidi
ko'ragoniy» asaridan foydalangan.
Temuriylar davri ma'naviyatining buyuk namoyandasi, shubhasiz, alisher
navoiydir. Navoiy maktabi noyob hodisa bo'lib, hozirgacha dunyoni l0l q0ldirib
kelmoqda. Albatta, buyuk insonlar komillik cho'qqisiga osonlikcha erishganlari
yo'q. Ular turli qiyin bosqichlardan o'tganlar. O'tmishda ma'naviy kamolotga
intilgan shogirdlar (muridlar) o'zlarini tamomila ustoz (murshid) ixtiyoriga
topshirganlar. Shogird faqatgina ixlos va sadoqat ila komil ustoz tarbiyasida
yetuklikka erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabihlik va razolatga yetaklovchi
shayton vasvasalaridan saqlanishi mumkinligi haqida «turkiston mulkining
shayxul mashoyixi» (alisher navoiy) bo'lgan ahmad yassaviy quyidagi hikmatni
bejiz ijod qilmagan:

1. 
   Piri mug'on xizmatida yugurib yurdim,
   
2. 
   Xizmat qilib, ko 'zim yummay hozir turdim.
   
3. 
   Madad qildi, azozilni kovlab surdim,
   
4. 
   Andin so'ngra qanot qoqib uchdim mano.
   

Talabalikning dastlabki davrida ustoz talabada mavjud g'ururni sindirishga
harakat qilgan. Shogirddagi mag'rurlik illatini bartaraf etmoq maqsadida ustoz
eng past, kishilar xazar qiladigan ishlarni bajarishni ham shogirdlariga buyurgan.
Jumladan, ulug' mutafakkir jaloliddin rumiy ustozlari ila masjid va madrasa
hojatxonalarini poklashgan. Abu rayhon beruniy kutubxonadagi kitoblardan
foydalanmoq uchun masjid hovlisini har kuni supurib-sidirgan. So'fi olloyor
tavbasining ijobati uchun kishilarning tahoratiga xizmat qilgan. Bu xil allomalar
ustozlar tomonidan buyurilgan ishni bajarmasliklari mumkin emas edi. Aynan shu
xil riyozatlar chekilgani tufayli g'ururi singan, xudbinlik urug'i qurigan va
oqibatda nafsiy illatlardan forig' bo'lib, komillikka intiluvchi inson qolgan. Yuzaki
qaraganda, murshid shogirdiga jabr qilgandek tuyuladi. Lekin bu «jabr» muridni
tarbiyalash va chiniqtirish uchun juda zarur ekan. Shu sabab «ota mehridan -ustoz
jabri afzal» , degan purma'no maqol yaratilgan. Bunga monand amir Temur: «piri
komil shayx bahouddin naqshbandiyning: «kam yegin, kam uxla, kam gapir» ,
degan pand- u nasihatlariga amal qildim. Arkoni davlatga, barcha mulozimlarga
ham aytar so'zim shu bo'ldi: «kam yenglar -ocharchilik ko'rmaysizlar, boybadavlat yashaysizlar, kam uxlanglar -mukammallikka erishasizlar, kam
gapiringlar dono bo'lasizlar.
Amir Temur xiv asrda buyuk Temuriylar davlatiga asos soldi. L,5 mln. Kv.
Km. Hududda- o'rta osiyo, qozog'iston, shimoliy kaspiy, shimolda ural, g'arbda
sibir, kustanay soyliklari, sharqda markaziy qozog'iston va tyanshan janubiy
etaklari, pomir tog'liklari, kopetdog' oldi hududlarida o'z imperiyasini tuzdi. 27 ta
podshohlikni egalladi
Amir Temur xitoy chegaralaridan boshlab to sharqiy rum va misr
yerlarigacha bo'lgan hududlarni islom bayrog'i ostida yagona davlatga birlashtirdi.
Sohibqiron tomonidan barpo etilgan markazlashgan mustahkam davlat qariyb l,5
asr o'z kuchini ko'rsatdi. Bu esa uning adolat va shariat asosida qurilgani,
ustozlari, pirlari tayobodiy, sayyid mir kulol, sayyid barakalar o'gitlariga amal
qilgani bilan izohlanadi.
Temuriylar mamlakatni 3 asrga yaqin boshqardilar. Amir Temurning tarixiy
xizmati shundaki, uning harakatlari tufayli osiyo va yevropa davlatlari tarixda
birinchi marta yagona jug'rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Umuman,
amir Temurning jahon madaniyati siyosiy va ma'naviy hayotida tutgan o'rni va
tarixiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
Birinchidan, Amir Temur xiv asrdayoq mamlakatlararo va mintaqalararo
munosabatlarni chuqurlashtirish asosida insoniyat taraqqiyotini jadallashtirish
zaruriyat ekanligini ko'rsatib berdi
Ikkinchidan, u mamlakatning kuchayib ketgan feodal tarqoqligiga barham
berib, el-yurtni o'z tug'i ostiga birlashtirdi, markazlashgan yirik feodal davlatga
asos soldi. Bu bilan ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat
rivojiga mustahkam zamin yaratdi
Uchinchidan, Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvini tashkil etishda o'ziga xos maktab yaratdi. Hammaning qonun oldida tengligi va qonun ustuvorligini ta'min etishi uning buyuk xizmatidir .
To'rtinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarga mustamlakachilik
zulmidan ozod bo'lishda yordam berdi. Masalan, o'sha davrning eng qudratli
podshohlaridan hisoblangan boyazid yildirimni tor-mor qilib (l402), bolqon
yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarni turklarning istibdodidan qutqardi.
Beshinchidan, turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va
madaniyat rivojlangan ilg'or mamlakatga aylantirdi. O'z umrining ko'p qismini
Amir Temur hayotini o'rganishga bag'ishlagan pokistonlik tadqiqotchi ahmad
doniy: «hozirgi zamon tarixi amir Temurning buyuk shaxsiga yetarli e'tibor
bermadi. U osiyoda turk islom yuksalishiga asos soldi. Tarix uning ilmi amali
bilan tenglashadigan boshqa bir muqobil hodisani bilmaydi»,- deb yozadi.
Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab
ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar
matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir
shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik
allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular
farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «sayyidlar, ulamoyu mashoyix,
oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim.
Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi.
Yangi zamonning boshqa ko‘pgina tarixchilari kabi gibbon, shlosser, veber
ham (manbalardagi ma’lumotlarga ergashib) Amir Temur zamonidagi harbiy
yurishlar shiddatli bo‘lganini qayd etdilar.
Xix asrning birinchi yarmida peterburgda xizmat qilgan fransuz sharqshunosi
m.sharmua amir Temurning l39l yildagi to‘xtamishga qarshi yurishini batafsil
yorituvchi katta asar tayyorlab, nashr qildi. Sharmua o‘sha paytda nizomiddin
shomiyning fransiyada hali ma’lum bo‘lmagan kitobidan tashqari, shu masalaga
oid bir qancha manbalarga tayandi. Sharmua bu asarlarni fransuz tiliga tarjima
qildi. Sharmuaning kitobi l39l yilgi yurish tarixini o‘rganish uchun hozir ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Ko‘pgina rus tarixchi olimlari, shu jumladan t.m.granovskiy (l8l3—l855)
ham Amir Temur shaxsiga qiziqdilar.
Granovskiy «jahon tarixining buyuk arboblari»dan biri bo‘lgan amir Temur
«horib-charchash nimaligini bilmaydigan faoliyat sohibi» ekanini to‘g‘ri ta’kidlab
o‘tdi, biroq ayni vaqtda amir Temurning «muayyan va aniq idrok etilgan siyosiy
maqsadi bo‘lmagan edi», degan noto‘g‘ri fikrga bordi, bu fikr sohibqiron tarjimai
holining haqiqiy voqealariga mos kelmas edi.
Taniqli rus tarixchisi s.m.solovev (l820 — l879) ham Amir Temur shaxsiga
e’tibor bilan qaradi. Uning ta’kidlashicha, amir Temurning harbiy qo‘shinlari o‘jar
va betayin to‘xtamishga qarshi kurashda «rossiya hududlariga kirib, eletsni
ishg‘ol qildi». Solovev xiv asr o‘rtalarida tarix sahnasida paydo bo‘lgan amir
Temur «l37l yilda kaspiy dengizidan manjuriyagacha bo‘lgan erlarni qo‘lga
olganligi»dan iborat unutilmas voqeani ta’kidlab o‘tadi. Uning tan olishicha, amir
Temur tomonidan tor-mor etilgan oltin o‘rda uzoq vaqtgacha moskva knyazligiga
xavf sola olmadi.
M.i.ivaninning o‘z zamonasi uchun juda mufassal, lekin endilikda eskirib
qolgan asarini ham tilga olish joiz. U Amir Temur sarkaryalik san’ati asoslarini
manbalar va qo‘llanmalar asosida mufassal bayon etishni maqsad qilib olgan edi.
Akademik v.v.bartold2 ilmiy merosida Amir Temur va o‘sha zamon haqidagi
ma’lumotlar juda ko‘p. Bu ma’lumotlar uyg‘unlikda kattagina bilim xazinasini
tashkil etadi.
Amir Temur haqidagi adabiyotda uning shaxsiga xos qiziquvchanlik, olimlarga,
adabiyot va san’at arboblariga homiylik, shatranj o‘yiniga qiziqish, tashqi va ichki
siyosat masalalaridan xabardorlik kabi fazilatlar tez-tez ta’kidlab o‘tiladi.
Sohibqironning bu muhim jihatlari v.v.bartold tomonidan lo‘nda, aniq va ifodali
tarzda aks ettirilgan.
«Temur, — deb yozgan edi v. V. Bartold, —- o‘z ona (turkiy) tilidan tashqari
fors tilida ham so‘zlashar, olimlar bilan suhbatlashishni, ayniqsa tarixiy asarlarni
o‘qitib tinglashni yaxshi ko‘rar edi; o‘zining tarix sohasidagi bilimlari bilan musulmon tarixchilarining eng buyugi bo‘lmish ibn xaldunni hayratga soldi; amir
Temur o‘z jangchilarining ruhini ko‘tarish uchun tarixdagi shavkatli va afsonaviy
qaxramonlar haqidagi rivoyatlardan foydalanardi... Temur harbiy kuchlar tashkil
etilishining barcha ikir-chikirlarini shaxsan surishtirib turar, dushmanlarning kuchi
va ular o‘lkasining ahvoli haqida batafsil ma’lumot olar edi. Amir Temur- ning
shaxsan ishtirokida bunyod etilgan imoratlar noyob badiiy did bilan bino qilingani
sezilib turibdi...»
Olimning yana bir xulosasi dikkatga molikdir: Amir Temur musulmon
ruxoniylariga nisbatan «avvalo siyosiy mulohaza bilan ish tutar edi. Amir Temur
dindorlarga sirtdan izzat-ikrom ko‘rsatar, diniy mol-mulkni boshqarishga
aralashmas... O‘z fuqarolari din aqidalariga rioya etishlari haqida g‘amxo‘rlik qilar
edi... Ammo xarbiy kurilish va aholining turmushi faqat qonunlar bilan belgilanar
edi».
Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini,
movarounnahr aholisining farog‘ati uchun shunday bo‘lishi zarur ekanini va birbiriga dushman bo‘lgan mayda hukmdorlar mavjudligi sharoitida bunga erishib
bo‘lmaydi, deb hisoblaganini ham bartold ta’kidlab o‘tadi.
Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini bartold bir necha bor ta’kidlab
o‘tdi. U go‘zal bog‘lar bilan kurshalgan muhtasham binolar bunyod etdi, shahar va
qishloqlarni qayta tikladi, ariq va zo- vurlar qazdirdi va ularni tuzattirdi; rasmiy
tarixdagi (sharafuddin ali yazdiy asaridagi) iboraga ko‘ra, u biron-bir ekin ekish
mumkin bo‘lgan erlarning bo‘sh yotishiga yo‘l qo‘ymas edi. Matnning ruhiga
qaraganda, bu o‘rinda bartold ayni movarounnahr erlarini nazarda tutgan bo‘lsa
kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan
movarounnahrdagina emas, xurosonda ham, mug‘on dashti va kobul havzasi kabi
olis joylarda ham ulkan sug‘orish inshootlari qurdirganini» ta’kidlab o‘tadi.
Amir Temur barpo etgan saltanat uning vorislari davrida unchalik uzoq davom
etmaganligi xususida fikr yuritilganda v.v.bartoldning sezgirlik bilan qilgan
kuzatuvi diqqatga sazovordir. V.v.bartold sharq turmushi faqat sulolalar
tarzigagina bog‘liq, degan fikrni eskirib qolgan va noto‘g‘ri deb hisoblaydi va
«sharqda ham, g‘arbda ham vayrongarchiliklarga ancha murakkab bahonalar
sabab bo‘lganligi allaqachon aniqlangan», degan fikrni bildiradi.
Turkistondagi davlatchilik tarixi yuzasidan v.v.bartold tuzgan va shu
vaqtgacha e’lon qilinmay qolgan matnning amir Temurga bag‘ishlangan uchinchi
qismi alohida ahamiyatga molikdir. Unda l370 yilgi qurultoy, Temurning olib
borgan urushlari va ularning ahamiyati; mamlakat iqtisodiy salohiyati, madaniyati
va san’atining rivojlanishi, savdo-sotiq, aloqa yo‘llari va sug‘orish inshootlari
xaqidagi g‘amxo‘rlik, mamlakatni idora qilish sohasida Amir Temur tomonidan
rivojlantirilgan boshqaruv usullari; davlat hokimiyati tuzilmasida aks ettirilgan
ijtimoiy shart-sharoitlar; ruxoniylar va savdogarlarning roli (dehqon qatlamlari)
kabi masalalar qamrab olingan.
A.yu.yakubovskiyning amir Temurga bag‘ishlangan asari birinchi marta
l946 yilda bosilib chiqdi2. U sohibqiron- ning dovyuraklik, saxiylik, odamlarning
yaxshi xislatlarini sezish, o‘ziga kerakli yordamchilar tanlay olish, rahbarlik qila
olish kabi fazilatlarini alohida uqtirib o‘tadi. U movarounnahrning barcha
hukmdorlari orasida birinchi va yakkayu yagona hokim bo‘lib olgach, ayrim
joylarda itoatsiz va jangari hokimlarga qarshi kurashni kuchaytirdi, «ko‘pgina
shaharlarning aholisi va dehqonlar, shunggngdek, musulmon ruhoniylarning
namoyandalari uning bu ishini bajonu dil qo‘llab-quvvatladilar».
Yakubovskiyning ta’kidlashicha, Amir Temur «katta miqyosda hukmdor
sifatida savdo-sotiqning foydali ekanini yaxshi tushunar», «dunyo karvon savdosi yo‘llarida xukmronlik qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi». U oltin
o‘rdani uzil- kesil tor-mor etganida, shu niyatni ko‘zlagan edi.