Bob. Jahon iqtisodiyotining tarmoqlari: sanoatni avtomatlashtirish

12.3. Xalqaro texnologiyalar bozorining rivojlanish tamoyillari 
Xalqaro texnologiyalar bozorini tarkibi va rivojlanish xususiyat-
lariga ko‘ra quyidagi segmentlarga bo‘lish mumkin: patentlar va 
litsenziyalar bozori, fan sig‘imkorligi yuqori texnologik mahsulotlar 
bozori, yuqori texnologik kapitallar bozori va yuqori malakali ilmiy-
texnik mutaxassislar bozori.
Texnologik bozorlarning segmentlarida yuz berayotgan savdo 
munosabatlarining hajmi to‘g‘risidagi tahlillarga muvofiq XX asrning 
oxirlariga kelib litsenziyalar bozoridagi oldi-sotdi hajmi 30 mlrd. 
dollarni, fan sig‘imkorligi yuqori texnologik mahsulotlar bozoridagi 
o‘rtacha yillik ko‘rsatkich 2,3 trln. dollarni, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy 
investitsiyalar tarkibida yuqori texnologik kapitallar ulushi taxminan 
10-20% ni tashkil etadi. Bashoratlarga muvofiq yuqori texnologik 
mahsulotlar bozoridagi talab 2015 yilga borib 3,5-4 trln. dollarni 
tashkil etishi kutilmoqda. Texnologiyalar bozorining tarmoq tarkibi 
mamlakatlarning ilmiy texnik rivojlanish maqsadiga bog‘liq ravishda 
o‘zgarib boradi. XX asrning 40-50-yillarida harbiy-texnika tarmoqlari 

---

342 
ustuvor darajada rivojlangan bo‘lsa, 60-80-yillarida bu maqsad asosan 
iqtisodiy o‘sishni taʼminlash va alohida tarmoqlarning raqobatbar-
doshligini oshirish vazifalari bilan bog‘liq bo‘lgan. 90-yillardan 
boshlab esa ilmiy-texnik rivojlanish sohasidagi siyosatning ustuvor-
liklari informatsion xizmatlar, tibbiyot, ekologiya va aholi turmush 
darajasini oshirishga qaratilgan sohalarga qaratildi. 
Shuning uchun zamonaviy jahon texnologiyalar bozorining 
tarmoq tarkibini quyidagicha belgilash mumkin: elektrotexnika, 
elektronika, kimyo, farmasevtika, aloqa vositalarini ishlab chiqarish, 
asbobsozlik, aviakosmik uskunalar, avtomobilsozlik va b. Jahon 
texnologiyalar bozorida quyidagi rivojlanish tendensiyalarini ajratib 
ko‘rsatish mumkin:
- 
jahon 
texnologiyalar 
bozorining 
jadal 
rivojlanayotgan 
bozorlardan biri sifatida tovarlar va kapitallar bozoriga nisbatan yuqori 
surʼatlarda rivojlanishi;
- jahon texnologiyalar bozorining milliy bozorlarga nisbatan 
yuqori darajada rivojlanganligi bilan ajralib turibdi. 
Mazkur jarayonda xalqaro korporatsiyalar yetakchi rol o‘ynaydi;
- jahon texnologiyalar bozorining ikki pog‘onali tarkibga egaligi: 
a) yuqori texnologiyalar asosan sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamla-
katlar o‘rtasida aylanadi; b) o‘rta va quyi texnologiyalar rivojlanayot-
gan va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari bozorlari uchun yangi 
texnologiya hisoblanishi mumkin. Shu sababli mazkur texnologiyalar 
ushbu mamlakatlar o‘rtasida ayirboshlash predmeti bo‘lib hisoblanadi;
- jahon texnologiyalar bozori texnologik resurslarning kam sonli 
rivojlangan mamlakatlarda konsentratsiyalashganligi bilan tavsiflanadi 
(AQSH- 40%, Yaponiya - 30%, Germaniya - 13%);
- jahon texnologiyalar bozoridagi asosiy raqobatchi mamlakatlar 
AKD1 va Yaponiya hisoblanadi;
- jahon texnologiyalar bozorida monopollashuv darajasining jahon 
tovarlar bozoridan ham yuqoriligi. 90-yillarda transmilliy korporat-
siyalar ulushi jahon sanoat ishlab chiqarishining 18 qismini, tashqi 
savdoning 1 qismini tashkil etgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich texnolo-
giyalar bozorining 80% ini tashkil etadi;
- XX asrning 80-yillaridan boshlab jahon texnologiyalar bozorida 
transmilliy korporatsiyalarning yetakchilik mavqei firmalararo 
hamkorlik aloqalarida namoyon bo‘la boshladi. Mazkur jarayonning 

---

343 
yaqqol ifodasini avtomobilsozlik sohasidagi yetakchi mamlakatlar 
hamkorligini aks ettiruvchi quyidagi jadval orqali kuzatish mumkin. 
Firmalararo hamkorlik venchur kelishuvi, hamkorlikdagi tadqi-
qotlar, texnologiyalarni ayirboshlash, bevosita kapital qo‘yilmalar, 
texnologiyalarni bir tomonlama uzatish kabi sohalarni o‘z ichiga oladi. 
- “Yangi iqtisodiyot”ning shakllanishi va rivojlanishi murakkab 
texnologik mahsulotlar xalqaro savdosining jadallashuvi va jahon 
bozorlaridagi raqobat kurashining o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. XX 
asrning ikkinchi yarmida xalqaro savdo tarkibi sezilarli darajada 
o‘zgardi: jahon eksportida tayyor mahsulotlar ulushi ikki baravarga 
oshgan bo‘lsa, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish va oziq-
ovqatlar ishlab chiqarish 2,4 baravarga, mineral xomashyo va yoqilg‘i 
3,3 baravarga qisqargan. XX asrning Avtomobil sanoatida xalqaro 
hamkorlik aloqalarining rivojlanishi 90-yillarida tayyor mahsulot-
larning jahon eksportidagi ulushi 5% ga oshgan. Mazkur o‘zgarish 
asosan mashina, asbob-uskunalar va transport vositalari hisobiga yuz 
bergan.
109
Mazkur tovarlar guruhida yuqori o‘sish surʼatlari yuqori texno-
logik ofis va telekommunikatsion asbob-uskunalar xissasiga to‘g‘ri 
keladi (12%). Umuman, 2000 yilda yuqori texnologik tarmoqlarda 
yaratilgan mahsulotlar jahon tovar eksportining 16 qismini yoki 
deyarli 1 trln. dollarni tashkil etgan. “Yuqori texnologiyalar” atamasi 
ilgari ITTKI xarajatlari yuqori sanoat tarmoqlariga nisbatan qo‘llanil-
gan bo‘lsa, hozirda bu agama kengroq talqin etiladi. Yuqori tex-
nologiyalar zamonaviy iqtisodiyot tarmoqlarining texnologik bazasi 
sifatida amal qiladi. Shuning uchun yuqori texnologik Jahon qayta ish-
lash sanoati mahsulotlari eksport tarkibi, jamiga nisbatan foiz hisobida 
tarmoqlarga, odatda, mashinasozlikning quyidagi tarmoqlari kiritiladi: 
- elektron-hisoblash texnikasini ishlab chiqarish. aviatsiya va 
aerokosmik texnika, sanoat robotlari va ishlab chiqarishni kompleks 
avtomatlashtirish vositalari, radioaloqa vositalari, radiolokatsiya va 
radionavigatsiya, murakkab uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbobsozlik. Maz-
kur tarmoqlarga farmatsevtika sanoati, kimyo va atom sanoati kabilar 
kiradi. Yuqori texnologik mahsulotlar bozorida iqtisodiy jihatdan 
109
International Trade Statistics. WTO. Geneva, 2011 yil maʼlumotlari asosida 
hisoblangan.

---

344 
taraqqiy etgan mamlakatlar yetakchi mavqega ega. AQSH, Yaponiya, 
Germaniya, Buyuk Britaniya va Fransiya mazkur mahsulotlar 
bozorlarining 80% ini nazorat qilishadi. Bu sohaning baʼzi yo‘nalishlar 
bo‘yicha Janubiy Koreya, Malayziya, Singapur, Gonkong kabi yangi 
industrial mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga raqobatchilik 
qilmoqda. 
XX asrning 90-yillarida yuqori texnologik mahsulotlar bozorining 
baʼzi turdagi mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi 
mavqega ega mamlakatlar ulushi to‘g‘risidagi maʼlumotlar keltirilgan. 
Bu holat jahon xizmatlar savdosida ham mamlakatlar o‘rni taxminan 
yuqori texnologik mahsulotlar bozoridagi kabi ko‘rinishga ega. 2010 
yil maʼlumotlariga ko‘ra jahon xizmatlar savdosining 36% yuqori 
texnologiyalar (kommunikatsion, informatsion va b.) bilan bog‘liq.
Yuqori texnologik mahsulotlar bozorida yetakchilik qilayotgan 
mamlakatlar tajribasi texnologik liderlik bilan bog‘liq qonuniyatlarni 
aniqlash imkonini beradi:
Birinchi qonunlar - ilm-fan va innovatsion yangiliklarning 
mamlakat raqobatbardoshligini oshirish hamda xavfsizligini taʼminlash 
instrumentlar va zamonaviy bilimlarga asoslangan yangi tipdagi 
jamiyatning bazaviy elementi sifatida baholanishi. Innovatsion tizim 
faoliyatini taʼminlash rivojlangan mamlakatlarning yuqori texnologik 
mahsulotlar bilan savdo qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu esa 
yalpi ichki mahsulotning 1,6% dan (Kanada) 3,7% gacha (Shvetsiya). 
Yangi bilimlar va texnologiyalarni yaratish uchun katta hajmdagi 
mablag‘lar sarflashni taqozo etadi.
110
Ikkinchi qonuniyat - korporativ tadqiqotlar va ishlanmalarning 
muhim iqtisodiy ahamiyatga egaligi. Kompaniyalarda olib borilayot-
gan ilmiy tadqiqot ishlarining rivojlanishi ilmiy yangiliklar va yangi 
texnik imkoniyatlarni yaratadi. XX asrning oxirlarida rivojlangan 
mamlakatlarda innovatsion rivojlanishga sarflangan umummilliy 
xarajatlarning asosiy qismi tadbirkorlik sektori tomonidan moliyalash-
tirilgan. 
Bu ko‘rsatkich Fransiyada - 61, Buyuk Britaniyada — 65, Germa-
niyada - 68, Yaponiyada - 72, AQSHda - 74, Shvetsiyada - 75% ni 
110
Obolenskiy V. Texnologicheskoye sopernichestvo na mirovom rinke. / Mirovaya 
ekonomika i mejdunarodniye otnosheniya, K«7,2003. S.4.

---

345 
tashkil etgan. Korporativ tadqiqotlar asosan yuqori texnologik tarmoq-
larda olib boriladi. XX asrning 90-yillarida AQSHda innovatsion rivoj-
lanish xarajatlari hajmi bo‘yicha xizmatlar sohasi, asosan informatsion 
texnologiyalar (23%), avtomobilsozlik (11%) va aerokosmik sanoat 
(1.0%), Yevropa Ittifoqida elektrotexnika (15%), avtomobilsozlik 
(13%) va xizmatlar (11%), Yaponida elektronika (18% dan yuqori) va 
elektrotexnika (11%) sohalari yetakchi mavqega ega bo‘ldi.
Uchinchi qonuniyat - zamonaviy bilimlarni jamg‘arish - kumul-
yativ jarayon hisoblanadi. Ilm-fan va maorifga sarflanayotgan mab-
lag‘lar barqaror va uzoq muddatga mo‘ljallangan bo‘lsagina samara 
beradi. Mazkur sohani moliyalashtirish biron bosqichda to‘xtab qolsa, 
uni keyinchalik ko‘paytirish o‘zini oqlamaydi. Davlatning ilmiy-texnik 
siyosatini moliyalashtirishdagi asosiy manba budjet mablag‘lari hisob-
lanadi. Mazkur manbadan ilmiy xarajatlar 15 dan 12 qismigacha 
moliyalashtiriladi. Tahlillar ko‘rsatishicha, AQSH va Yaponiyada 
ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik xarajatlari YaIMga nisbatan 
o‘rtacha 3,0% ini moliyalashtiradi. 
XX asr oxiriga kelib jahon texnologik bozorlarining rivojlanish 
darajasi va dinamikasi mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatini belgilab 
beruvchi asosiy omil innovatsion sohaning ilmiy ishlab chiqarishga 
asoslangan tarmoqlari hamda kompaniyalari ekanligi yaqqol namoyon 
bo‘la boshladi. Texnik taraqqiyot rivojlangan mamlakatlarda ishlab 
chiqarishning miqyosi va strukturasinigina o‘zgartirib qolmay, balki 
aholi turmush darajasi, kishilarning o‘zaro va tashqi dunyoga bo‘lgan 
munosabatlariga ham sezilarli taʼsir o‘tkazdi. 
Jahon bozorida texnologiyalar harakatini tartibga solish zaruriyati 
jahon xo‘jaligining globallashuv jarayoni bilan bog‘liq. Xalqaro 
texnologiyalar savdosini tartibga solish xalqaro va milliy darajada 
amalga oshiriladi. Ixtirolar, yangi sanoat mahsulotlari va tovar 
belgilari bilan bog‘liq huquqlarni himoya qilish xalqaro tartibga solish 
predmet hisoblanadi. Bu sohadagi asosiy kelishuv sanoat mulkini 
muhofaza qilish bo‘yicha Parij Konvensiyasi hujjatlarida aks ettirilgan. 
Parij Konvensiyasi o‘z oldiga ixtirolar, yangi sanoat mahsulotlari, 
tovar belgilarini ro‘yxatdan o‘tkazish masalalari bo‘yicha imtiyozlar 
berishni maqsad qilib qo‘ygan. 
Konvensiyaning asosiy qoidalari quyidagilar: 
- milliy rejim; 

---

346 
- konvension huquqlarga ustuvorlik berish; 
- patent orqali berilgan huquqlarning buzilish holatlarining oldini 
olish. 
Milliy rejim aʼzo mamlakatlarning fuqarolari va firmalariga ham 
mulk huquqini himoya qilish imkonini beradi. Shuningdek, Parij 
ittifoqiga aʼzo bo‘lmagan mamlakatlar fuqarolariga ham himoya 
taʼminlanadi. Konvension huquqlarga ustuvorlik berish aʼzo mamlakat 
tomonidan berilgan ariza asosida bir yil davomida mavjud ustuvor-
likdan foydalanish imkonini beradi. Konvension huquqlarga ustuvorlik 
berish ixtirolarni mazkur mamlakatda ham patentlash imkoniyatiga ega 
bo‘ladi. 
Patent orqali berilgan huquqlarning buzilish holatlarining oldini 
olish qoidasiga muvofiq patent egasi mazkur ixtiro dan foydalanish 
yoki boshqalarga ixtironi qo‘llashni man etishi mumkin. Xalqaro 
texnologiyalar savdosini tartibga solish bilan shug‘ullanuvchi navbat-
dagi tashkilot Yevropa patent tashkiloti hisoblanadi (European Patent 
organization, YePT). YePT 1973 yilda imzolangan va 1977 yilda 
ratifikatsiya qilingan Yevropa patentlarini berish to‘g‘risidagi Konven-
siya asosida tashkil etilgan. Yevropa patent tashkiloti Germaniyaning 
Myunxen shahrida, bo‘limlari Gaagada (Gollandiya) va byurosi Vena 
(Avstriya) va Berlinda (Germaniya) joylashgan. YePTning asosiy 
maqsadlari quyidagilar:
- Yevropa patentlarini berish;
- Yevropa davlatlari o‘rtasida ixtirolarni himoya qilish sohasida 
hamkorlikni kengaytirish;
- patentlarni berishning yagona tartibini joriy etish orqali patent 
himoyasini kuchaytirish.
YePT quyidagi tarkibga ega: Yevropa patent muassasasi; 
Maʼmuriy kengash.