Bob. Jahon iqtisodiyotining tarmoqlari: sanoatni avtomatlashtirish
Yüklə 350,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
331 12-BOB. JAHON IQTISODIYOTINING TARMOQLARI: SANOATNI AVTOMATLASHTIRISH 12.1. Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga taʼsiri nazariyalari Texnologiyani ishlab chiqarishning alohida omili sifatida o‘rga- nish, aniqrog‘i, texnologiya tushunchasi xususida iqtisodiy adabiyotda yagona yondashuv yo‘q. Agar texnologiya ishlab chiqarishning musta- qil omili sifatida qaraladigan bo‘lsa, u bir tomondan, o‘zi yordamida ishlab chiqarilgan tovarlar savdosi shartlarining o‘zgarishiga taʼsir ko‘rsatadi, ikkinchi tomondan esa, xalqaro savdo predmeti hisob- lanadi. Texnologiyaning xalqaro harakati ikki xil shaklda amalga osha- di: sof (litsenziya, patent, “nau-xau” savdosi) va texnologik sig‘im- korligi yuqori tovarlar savdosi ko‘rinishida. Shu nuqtai nazardan texnologiyaga quyidagicha taʼrif berish mumkin: texnologiya — bu amaliy maqsadlarga erishish uchun qo‘llaniladigan ilmiy metodlardir. Texnologiya tushunchasi texnologiyaning mahsulotlar, jarayonlar va boshqaruv texnologiyasi guruhlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Tex- nologiyani xalqaro uzatish - tijorat yoki beg‘araz asosda ilmiy texnika yutuqlarining davlatlararo harakati. Xalqaro iqtisodiyotda quyidagilar texnologiyani eltuvchilar sifatida namoyon bo‘ladi: - tovarlar — yuqori texnologiyali tovarlar savdosi; - kapital - kapital sig‘imkorligi yuqori texnologik tovarlar savdosi; - mehnat - yuqori malakali ilmiy- texnika kadrlarning xalqaro migratsiyasi; - yer — qazib chiqarish uchun yangi ilmiy texnika yutuqlaridan foydalanilgan tabiiy boyliklar savdosi. Texnologiyani nazariy jihatdan asoslashda mikrodarajada yondashuv mavjud bo‘lib, bu - korxona, firma miqyosida texnologiya- lardan foydalanish nuqtai nazaridan texnologiyaga baho berishdir. Unga muvofiq texnologiya xomashyoni qayta ishlashda materiallarga ishlov berishdagi usul yoki vosita. Texnologiya — texnik vositalarni mos tarzda mahsulot ishlab chiqarish uchun ko‘llash usuli. Bir turdagi texnologiyadan foydalanilganda korxonalarning baʼzilari foyda olsa, boshqalari undan zarar ko‘rishi mumkin. Texnologiyalarni guruhlash- da firmalarda hozirda qo‘llanilayotgan zamonaviy D.Vudvord va D.Tompson usullaridan foydalaniladi. D.Vudvord tasnifi bo‘yicha texnologiyalar quyidagilarga bo‘linadi: 332 1. Mayda seriyali yoki individual ishlab chiqarish texnologiyalari. Bunda faqat bitta mahsulot yoki bir xildagi mahsulotlarning kichik seriyasi ishlab chiqariladi. Mazkur mahsulotlar oldindan aniqlangan xaridor uchun va uning ixtisoslashuviga mos ravishda ishlab chiqa- riladi. Masalan, kompyuterlar, tijorat maqsadida foydalaniladigan BOING samolyotlari, harbiy reaktiv samolyotlar. 2. Ommaviy yoki yirik seriyali ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan texnologiyalar. Yirik seriyali mahsulotlar bu bir xil turdagi mahsu- lotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishdir. Mazkur ishlab chiqarish standartlashtirilgan detallarni ko‘llash, konveyer asosida yig‘ish kabi usullar bilan xarakterlanadi. 3. Uzluksiz ishlab chiqarish bilan bog‘lik texnologiyalar. Bunda avtomatlashgan texnik jihozlardan foydalaniladi. Texnologiyalar kun bo‘yi to‘liq ishlab, katta hajmdagi mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. D.Tompson tasnifi bo‘yicha texnologiyalar quyidagilarga bo‘li- nadi: 1. Ko‘p bo‘g‘inli texnologiyalar. Mazkur texnologiyalar ketma-ket bajarilishi lozim bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vazifalar seriyasidan iborat. Masalan, avtomobillarni yig‘ish muayyan bir tartibda bajariladi. 2. Vositachi texnologiyalar. Bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan guruhlar to‘qnashuvi va ish yuzasidan harakatlarining kelishtirilishi bilan xarakterlanadi, 3. Intensiv texnologiyalar. Maxsus ko‘nikma va xizmatlar qo‘llash bilan xarakterlanadi. Masalan, filmlar montaji. Ushbu tasniflar o‘xshash, faqat birinchisi — firmalardagi ishlab chiqarish bo‘yicha, ikkinchisi esa - umuman iqtisodiyotning barcha ishlab chiqarish yo‘nalishlarida hisobga olingan. Texnologiya rivojlanishining asosida texnik taraqqiyot yotadi. Texnik taraqqiyotning ko‘plab taʼriflari va tahliliy uslublari mavjud. Texnik taraqqiyotning maʼlum darajada ommabop bo‘lgan modelini ingliz iqtisodchisi Jon Xiks ishlab chiqqan. J.Xiksning fikricha texnik taraqqiyot uch guruhga bo‘linadi: neytral, mehnat omilini tejovchi va kapitalni tejovchi. Neytral texnik taraqqiyot - bir vaqtning o‘zida mehnat va kapital omillari u unumdor- ligining ortishini taʼminlovchi texnologiyaga asoslangan taraqqiyot. 333 Mazkur texnik taraqqiyot natijasida tovar ishlab chiqarishga sarflana- digan mehnat va kapital qisqartiriladi. Mehnat omilini tejovchi texnik taraqqiyot — kapital unumdorligi- ning mehnat unumdorligiga nisbatan yuqoriroq samara berishiga asoslangan taraqqiyot. Mazkur texnik taraqqiyot natijasida tovarni ishlab chiqarishga sarflanadigan kapital miqdori nisbatan oshadi, mehnat sarfi esa kapitalning o‘zgarmas nisbiy bahosi asosida qis- qaradi. Bunda tovarlarni ishlab chiqarishga sarflanishi kerak bo‘lgan mehnat va kapitalning umumiy miqdori qisqaradi, ammo kapitalning roli nisbatan yuqori bo‘ladi. Mazkur texnik taraqqiyot iqtisodiyotda mehnat bilan bir vaqtning o‘zida mehnat va kapitalni tejashi bilan foydali hisoblanadi. Kapital omilini tejovchi texnik taraqqiyot - mehnat unumdor- ligining kapital unumdorligiga nisbatan yuqoriroq samara berishiga asoslangan taraqqiyot. Savdo aloqalarining mavjud emasligi sharoitida har qanday texnik taraqqiyot mamlakat farovonligini oshirish uchun xizmat qiladi. Texnik taraqqiyot natijasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarish hajmi oshadi. Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga taʼsiri uning talab (isteʼmol) va taklifga (ishlab chiqarish) qanday taʼsir etishiga bog‘liq. Texnik taraqqiyot natijasida ishlab chiqarish hajmi- ning ortishi xalqaro savdoga neytral, ijobiy va salbiy taʼsir etishi mumkin. Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga neytral taʼsiri savdo hajmining ishlab chiqarish hajmi bilan bir xil surʼatlarda ortishi bilan bog‘liq. Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga ijobiy taʼsiri savdo hajmining o‘sish surʼatlari ishlab chiqarish hajmining o‘sish surʼat- laridan oshib ketganda yuz beradi. Bu taʼsir, odatda, o‘zgarmas nisbiy baholar sharoitida import o‘rnini qoplovchi tovarlarga nisbatan eksport tovarlarni ishlab chiqarish hajmining ortishini bildiradi. Texnik taraq- qiyotning xalqaro savdoga salbiy taʼsiri ishlab chiqarish hajmining o‘sish surʼatlari savdo hajmining o‘sish surʼatlaridan oshib ketganda yuz beradi. Bu taʼsir odatda, o‘zgarmas nisbiy baholar sharoitida import o‘rnini qoplovchi tovarlar hajmining eksport tovarlarni ishlab chiqarish hajmiga nisbatan ortishini bildiradi. Xalqaro savdoda tovar- larning xayotiylik sikli talay mamlakatlarning texnologik yangi tovarlarni ishlab chiqarishga va eksport qilishga moslashayotganida, 334 boshqa mamlakatlarning allaqachon taniqli bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarayotganidan kelib chiqadi. Bir talay yuqori kapitalga va malakali ishchilarga ega rivojlangan mamlakatlar texnologik yangi vositalarga ko‘proq kapital jalb qilish orqali yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda qiyosiy dinamik (o‘zgaruvchanlik) mulkni boshqa mamlakatlardan olish arafasida turibdilar. Tovarning hayotiylik sikli mahsulotning yaratilishi, o‘sishi, yetuklik va tushish fazalari davomiyligining turli shakllardagi uygunligini ifoda etadi. Tovarning hayot sikli nazariyasi quyidagi faktlardan kelib chiqadi: baʼzi mamlakatlar yangi texnologiyalar asosida tovarlarni ishlab chiqarish va eksport qilishga ixtisoslashadi, boshqalari esa bozorda allaqachon tanilgan tovarlar ishlab chiqaradi. Bu o‘rinda tovarning beshta hayotiylik sikli farqlanadi. I bosqich yangi mahsulot ishlab chiqarish bosqichi, deb nomlanadi. Yangi mahsulot o‘zi ishlab chiqarilgan mamlakatdagina ishlab chiqariladi va isteʼmol qilinadi. Odatda, ishlab chiqarish unchalik katta bo‘lmagan hajmda amalga oshiriladi va ichki bozordagina sotiladi. Tovar sifati ishlab chiqaruvchi tomonidan bozor talabiga javob beradigan darajaga yetkaziladi. II bosqich mahsulotning o‘sish bosqichi deyiladi. Tovar mukammal- lashtiriladi, ichki bozorda unga bo‘lgan talab oshadi va uni chetga eksport qilish boshlanadi. Xorijiy raqobat hali yo‘q va mamlakat ushbu tovarni ishlab chiqarishda va sotishda vaqtincha monopol mavqega ega bo‘ladi. III bosqich tovarning yetuklik bosqichi deyiladi. Tovar texnologiyasi shu darajada ishlatilganki, uni keyinchalik ham faqat u ixtiro qilingan mamlakatda ishlab chiqarish noo‘rin hisoblanadi. Standartlashgan ishlab chiqarishning bir qismini ishchi kuchi arzon bo‘lgan mamlakatlarga ko‘chirish samarali rol hisoblanadi. Boshqa mamlakatlar bu mahsulotni, kashfiyot egasidan olgan litsenziya asosida, o‘zining ichki bozori uchun ishlab chiqara boshlaydi. IV bosqich tovar ishlab chiqarishning pasayishi, deb nomlanadi. Ancha arzon ishchi kuchidan imitator (yangi texnologiyani o‘zlashtiruvchi) mamlakat tovarni nafaqat o‘z ichki bozoriga taklif qiladi, balki uni kashfiyot egasi bo‘lgan mamlakatga uning mahalliy ishlab chiqaruv- chilarini siqib chiqqan holda sotadi. Ixtiro egasi bo‘lgan mamlakatda ichki ishlab chiqarish tez surʼatlar bilan pasayib ketadi va eksport to‘xtatiladi. 335 Tovarning hayotiylik sikli fazalari V bosqich - tovarning ichki ishlab chiqarilishining butunlay to‘xtash bosqichi. Bu bosqichda yangi texnologiyani o‘zlashtiruvchi mamlakatlar ixtiro egasi bo‘lgan mamla- katlardan shu darajada oshib ketadiki, natijada ixtiro egasi hisoblangan mamlakat yangi texnologiya litsenziyasini sotib, ichki ishlab chiqarishini butunlay to‘xtatib, ichki bozorni xorijdan import qilish hisobiga to‘ldirishga majbur bo‘ladi. Yangi texnologiya ixtiro qilingan mamlakat hali xorijiy mamlakatlarga maʼlum bo‘lmagan yangi turdagi tovar ishlab chiqarishni tashkil etadi. Innovatsion faoliyatda eng muhim masala - yangi texnologiyalarning u yoki bu mamlakat iqtisodiy o‘sishiga qo‘shgan ulushini aniqlashdir. Texnologik rivojlanish va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi ijobiy bog‘liqlik neoklassik o‘sish modellaridan biri bo‘lgan ekzogen texnik rivojlanish modeli orqali isbotlangan. Bu haqda yana-da aniq, xulosalarni Massachuset texnologik instituti professori, Nobel muko- foti sovrindori Robert Solou keltirib o‘tadi. R.Solou birinchi bo‘lib iqtisodiy o‘sishning muhim omili kapital emas, balki texnologik rivojlanish ekanligini asoslab berdi. Uning 1909-1957 yillarni qamrab olgan statistik maʼlumotlar asosidagi hisob-kitoblari iqtisodiy o‘sishni taʼminlashda ishchi kuchining ko‘payishi va kapital isteʼmolining ortishi muhim bo‘lganligini, ammo hal qiluvchi omil emasligini ko‘rsatdi. Shuningdek, R.Solou texnologik rivojlanish natijasida qishloq xo‘jaligining xususiy sektorida mahsulot ishlab chiqarish 60- 70% ga va mehnat unumdorligi esa 90% ga o‘sganligini keltirib o‘tadi. Nobel mukofoti laureati Yan Tinbergenning AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya va Fransiyaga oid 1870-1914 yillarni qamrab oluvchi hisob- kitoblari yuqoridagi mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishida texnik rivojlanishning ulushi - mehnat va kapital kabi omillarga nisbatan sezilarli darajada past ekanligini ko‘rsatdi. Bundan kelib chiqib AQSH bir qator real sektor tarmoqlarida ekstensiv rivojlanishdan intensiv rivojlanish yo‘liga o‘ta boshladi. Keyinchalik rivojlanishning bu modeli boshqa mamlakatlarga ham ko‘cha boshladi. Yüklə 350,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|