Bolalar cholg'u asboblarida jo'r bo'lish faoliyatini tavsifi va uning vazifalari. Mundarija: Kirish Asosiy qism

BOLALARNI CHOLG’U ASBOBLARIDAGI JO’R BO’LISH FAOLIYATINI SHAKLLANTIRISH

O’quvchi-yoshlar musiqa madaniyatini tarbiyalashda musiqiy faoliyatlarning o’rni benihoya katta. Darslar jarayonida imkon qadar ko’proq musiqiy faoliyatlardan unumli foydalanish orqali bolalarning musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishga erishish mumkin. Ma’lumki, musiqa madaniyati darslarida ko’pgina musiqiy faoliyatlarni amalga oshirish nazarda tutilgan.
Bolalar musiqa cholg’u asboblarida chalish- boshlang’ich sinf o’quvchilari jamoaviy ijrochilik faoliyati turlaridan biridir. Darslarda faoliyatning ushbu turidan foydalanish – bola musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirish, kichik yoshdagi o’quvchilar badiiy bilim va tajribasini boyitish, ularning ijrochilik faoliyatiga bo’lgan qiziqishlarini yanada rivojlantirishga qaratiladi.
Bunda bolalarni musiqiy ijrochiligiga emotsional munosabatni tarbiyalash maqsadga muvofiqdir. Faoliyatlarda aktiv ishtirok etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Dars mazmunini qiziqarli bo’lishi va ta’lim samaradorligini oshirish maqsadida ham raqs va musiqiy-ritmik harakatlar, chapak va bolalar cholg’u asboblarida (ayniqsa, doiracha, qoshiq, qayroq va boshqalar) chalib, musiqa ijodkorligi kabi yangi musiqiy faoliyatlar qo’llaniladi.
Onglilik ta’lim jarayonida o’quvchilarning faollik ko’rsatishi bilan bog’liq, chunki ta’lim jarayonida o’quvchilarni musiqiy bilish faoliyatini aktivlashtirmasdan turib, o’quv materialining ongli o’zlashtirilishiga erishib bo’lmaydi. O’quvchi dars jarayonida ongli -emotsional o’zlashtirgan bilimlardangina amaliy faoliyatda bemalol foydalanishi mumkin. Ta’limda onglilik va aktivlik o’zaro uzviy bog’langan didaktik kategoriyalardir. Har qanday faollik asosida mustaqil aqliy faoliyat yotadi. Faollik deganda biz o’quvchining ham o’qish, ham musiqiy faoliyatlarini nazarda tutamiz. O’quv faolligi umumiy faollikning ajralmas qismi bo’lib, u musiqiy bilimlarni egallash, bilishga, anglashga qaratilgan faoliyatdir. Demak, bilish faolligi bola faoliyatining mahsuli bo’lib, bilimlarni egallashda faol ishtirok etish, kuchaytirilgan faoliyat ko’rsatish demakdir.
Onglilik va aktivlik-didaktikaning yetakchi printsiplaridan, chunki bilimni o’zlashtirish- o’quvchi amaliy faoliyatining asosiy sifati bo’lgan- bilish jarayoniga bog’liqdir.
Musiqa idroki kishi hayoti tajribasini boyitadi, voqelikni badiiy his etib, bilish qobiliyatini o’stiradi, fikrlash xususiyatini rivojlantiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, musiqa san’atlar ichida o’ziga xos xususiyat va imkoniyatlarga ega. Musiqa tinglovchisi ham kuylovchisi, ijrochisi ham bastakor belgilagan sur’at (temp)ga sozlanishi, shu maromda kuylashi shart. Aks holda jaranglayotgan musiqa va uning tinglovchisi orasida uzilish hosil bo’lib, idrok buziladi. Ana shuning o’zi ham musiqa mashg’ulotlarida, ayniqsa onglilik va aktivlik nihoyatda muhim rol o’ynaydi. Binobarin, o’quv materialini osondan-murakkabga va ma’lumdan-noma’lumga o’tish printsipi asosida bolalarning ongli musiqa idrokini, aktivligini rivojlantirish yo’li bilangina ularning musiqa madaniyatini shakllantirish mumkin. Zero, mashhur pedagog-olimlarning «Bolalarni musiqaga qanday qiziqtirmoq kerak?» degan muammoni o’rtaga tashlashi bejiz emas. Darsda musiqa materialini ongli ravishda o’zlashtirishda ilmiylik muhim rol o’ynaydi, chunki u musiqa asarlarining nazariy asoslarini, ifoda vositalarini bilib olishga asosiy mezon hisoblanadi.
O’quvchilarning darsda onglilik va aktivligi ayniqsa, aytim malakalarini shakllantirish uchun zarur. Bunda o’qituvchining tushuntirish vositalari maqsadga muvofiqligi, aniq va ravshanligi, bolalar nutq boyligiga mosligi, qo’shiqlar esa ular ovoziga mos tushishi shart. Notalarni o’rganishda esa onglilik va aktivlik musiqaning nazariy va amaliy jihatdan to’g’ri o’rganish va o’zlashtirishni osonlashtiradi.

Bolalar cholg’u asboblarida chalish faoliyati boshlangich sinflarda milliy cholg’u asboblari bilan tanishish va ularning tovush tuslarini anglab olish bilan uzviy bog’lanib amalga oshirilishi zarurdir. Bunda doirachilar, qayroq, qoshiq, kichik safoillar kabi urma cholg’u asboblaridan foydalanib, o’qituvchi ijrosi va magnitafon tasmasi orqali taraladigan kuylarga ritmik jo’r bo’lish malakalari rivojlantiriladi.

Boshlang’ich sinflarda musiqa madaniyati mashg’ulotlarida bolalar cholg’u asboblarida ijro etish faoliyatining kiritilishi quyidagi pedagogik vazifalarni hal etishga qaratiladi:

1. 
   Bolalarning darslarda, sinfdan tashqari mashg’ulotlarda, bo’sh paytlarida, bayramlarda, oilada, dam olish vaqtlarida ijrochilik faoliyatlarini amalga oshirishga ruhlantirish, tayyorlash;
   
2. 
   O’quvchilarda badiiy did, qiziqish, musiqiy ehtiyojni shakllantirish.
   
3. 
   Ansamblda, bahamjihat bo’lib ijro etish jarayoniga qiziqishni shakllantirish va tarbiyalash, musiqiy cholg’ularning tembr (tusi), tovush xususiyati, imkoniyatlarini bilib olish, birgalikda ijro garmoniyasini his etishga o’rgatish.
   
4. 
   Ladni anglash, ritm tuyg’usini, musiqa shakli, tembri (tusi), garmonik va melodik xususiyatlarini his etishni faollashtirish.
   
5. 
   Musiqiy nutq, ifoda vositalari xususidagi tasavvurlarni shakllantirish va boshqalar.
   

O’quv-tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishda repertuar muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi sinfda- cholg’uchilik raqs va harakatlar faoliyatida o’quvchilar musiqa tovushlarining baland, pastligini qo’l harakatlari bilan ifodalash chapak va shiqildoqlar chalib, o’qituvchi ijrosiga ritmik jo’r bo’lish («Asp bo’laman», «Bahor keladi» va boshq. misolida), «Yallama yorim», «Duchava» kuylariga chapak va cholg’ularda chalib kuylarga ritmik jo’r bo’lishadi.
Ikkinchi sinf davomida ohanglarga uchburchak, doirachalar, shiqildoqlar ijrosida ritmik jo’r bo’lish, qattiq va yumshoq urg’ularni belgilash, «Oftob chiqdi olamga», «Oftobjonim-o’rtoqjon», chapakda va bolalar cholg’u asboblarida musiqaga ritmik jo’r bo’lish kabi faoliyatlar bajariladi.
Uchinchi sinfda o’quvchilar doirachilar, shiqildoqlar, qoshiq va boshqa urma cholg’u asboblarida chalib, musiqaga ritmik jo’r bo’lish («Olmani otdim», «Jonon») va boshqa kuylarga jo’r bo’lib amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Shunisi muhimki, musiqiy material o’quvchilarning birgalikda ijro etishlari uchun qulay bo’lishi, o’quvchilarda ijodiy fazilatlarni shakllantirishda xizmat qilmog’i lozim.
Bolalar musiqa cholg’u asboblarida ijro, ayniqsa musiqiy ijodiy rivojlanishi past o’quvchilar uchun nihoyatda foydalidir. Shuningdek, barcha bolalarning kelajakda ancha murakkab cholg’u asboblarini o’zlashtirishlariga yaxshi tayyorgarlik vazifasini o’taydi.
Mashg’ulotlardagi bolalar cholg’u asboblarida chalish faoliyatini samarali amalga oshirish natijasida o’quvchilar quyidagi bilim malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishlari nazarda tutiladi:

• 
  Musiqa cholg’u asboblari, nomlari, tuzilishi, ularni asrash qoida-
  

tartiblarini bilish;

• 
  tinglash orqali cholg’u asboblari tovush tusini, jaranglashini aniqlay olish va ajrata olish;
  
• 
  chalish uslublari haqida malakalarga ega bo’lish;
  
• 
  cholg’ularda yangraydigan musiqiy tovushlar tusini, ifodaviy
  

xususiyatlarini ilg’ay olish;

• 
  musiqiy ifoda vositalarini bilish, musiqa cholg’ularida chalishda ularni ifodalay olish;
  
• 
  jamoa (ansambl) bo’lib ijro etish malakalarini egallab olish, sodda kuylarni eshitish orqali cholg’uda ijro eta olish, o’rtoqlari ijrosini munosib baholay olish;
  
• 
  cholg’ulardagi baland va past tovushlar yangrashini farqlay olish, notalar nomi, ularning joylashish o’rnini bilish va h.k.
  

Darsda ishning natijasi asosan cholg’ulashtirish jarayoni bilan bog’liqdir. SHu bois, jamoa bo’lib ijro etish talablarini hisobga olish lozim. Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan oddiy musiqa cholg’u asboblaridan (uchburchak, doirachalar, qayroq, shiqildoq kabi) lardan keng foydalaniladi. Barcha cholg’ular toza, tiniq, yoqimli sado berishi, tashqi ko’rinishi bilan bolalarning diqqatini jalb etishiga erishish maqsadga muvofiqdir.
Demak, chapak va cholg’u asboblarida chalish faoliyati ham raqs va musiqali harakatlar singari o’quvchilarning musiqiy-o’quv qobiliyatlari hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun foydalidir. Bu faoliyat yuqorida ta’kidlanganidek, boshlang’ich sinflarda milliy cholg’u asboblar bilan tanishish va ularning tovush tuslarini anglab olish bilan uzviy bog’lanib amalga oshirilishi zarur. Bunda doirachalar, qayroq, qoshiq, kichik safoillar kabi urib chalinadigan cholg’u asboblaridan foydalanib, o’qituvchi ijrosi va magnitafon tasmasi orqali taraladigan kuylarga mos ritmik jo’r bo’lish malakalari rivojlantiriladi. Shu bois, musiqa madaniyati darslarida faoliyatlarning boshqa turlari qatori bolalar cholg’u asboblarida chalish qismiga ham jiddiy e’tibor berish talab etiladi. Zero, darsda musiqiy faoliyatlar mantiqan birlashib, mazmunan bir butunlikni tashkil etishi muhimligi musiqiy ta’lim talabidir.

3.