Bolalar nutqining rivojlanish bosqichlari X. U. Davlatova (AnDU) Annotation
Yüklə 57,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ayta boshlaydilar, bir yoshga to‘lganlarida esa bir necha so‘zlarni va qisqa iboralarni tushunishni boshlaydilar. Shu yoshdan boshlab kichkintoylar oddiy ko‘rsatmalarni tushunishlari va ularga amal qilishlari mumkin. Masalan, yoshini so‘rasalar, ko‘rsatkich barmog‘ini ko‘rsatish orqali 1 yoshga to‘lganini qo‘l harakatida ifodalaydilar, shu bilan birga, ular uchun sevimli bo‘lgan uy hayvonlaridan tovuqlar, jo‘jalarning sonini so‘ralganda ham, barmoqlari bilan ifodalaydilar. Yaqin insonlari (onasi, buvisi, opasi, akasi) tomonidan salomlashish o‘rgatilganda, garchi ular to‘liq gapira olmasalar-da, o‘ng qo‘lini uzatib ko‘rishishni o‘rganadilar yoki, aksincha, xayrlashganda qo‘llarini, asosan, barmoqlarini silkitish orqali xayrlashishni ifodalovchi xarakatni ko‘rsatadilar Ularning og‘zaki nutqi bir yoshda noaniq bo‘lib, nutq tovushlarining deyarli barchasini o‘z ichiga oladi. So‘z boyligi doimiy ravishda oshib boradi. Bu yoshdagi chaqaloqlar o‘rtasida ham farqlar mavjud bo‘lib, ba’zilari ko‘plab so‘zlarni gapirishni boshlaydilar, boshqalari esa hali ham dastlabki so‘zlarni aytishga qiynalayotgan bo‘ladilar. Masalan, 1 yoshlik Foziljon “dada”, “amma”, “choy” so‘zlarini bemalol ayta oladi, 1 yoshlik Abror esa yuqoridagi so‘zlarni to‘liq ayta olmaydi. “dada-dad, dad”, “choy-umma”. Bola 1-1,5 yoshga yetganda, endi yura boshlaganda, aka-opasini, ota-onasini odiga kelib “meni ko‘taring” so‘zini ayta olmay, “xo‘ppa” deb ikkala qo‘lini yuqoriga ko‘tarib, qo‘l xarakati orqali fikrini ifodalashga urinadi . 2 yoshli bolalar oddiy ko‘rsatmalarni tushuna oladilar. Ular o‘z ismlarini ayta oladilar va ikki-uchta so‘zlardan iborat jumlalardan foydalana oladilar. 3 yoshli bolalar oddiy hikoyalarni, takliflar, ko‘rsatmalarni tushunishlari mumkin. So‘roq gaplar, buyruqlar va inkor jumlalardan foydalanadilar. Bu yoshda bolalarning nutqi to‘liq va aniq tushunarli bo‘ladi. Shu bilan birga, savollar berishni boshlaydilar. Birgalikda kitoblar o‘qishni, rasmlarga ishora qilib, kitobdagi voqealar haqida suhbatlashishni uddalaydilar. 4-5 yoshli bolalarning nutqi tobora kattalar nutqiga o‘xshay boshlaydi. Bu yoshda bolalar o‘z tasavvurlarini tengdoshlariga va kattalarga aytishni yaxshi ko‘radilar. Ayniqsa, bu yoshda ko‘p savol beradigan, sergap, mahmadona bo‘ladilar. 4 yoshli Omonboy nutqidan: – Barakalla, azamat, sen juda esli bola ekansan, – deb moy hidi kelib turgan kattakon kafti bilan Omonboyning boshini silab qo‘ydi. Omonboy haqiqatdan ham azamat va haqiqatdan ham esli bola edi. Shuning uchun ham shosha-pisha: – Amaki, men-chi kechasi yotayotganimda kindigimga yog‘ surtib yotaman! – deb axborot berdi yana. – Mana buni chinakam qahramonlik desa bo‘ladi! – novcha amaki bu gal Omonboyning yelkasiga qoqib qo‘ydi, – suvni qayerdan ichasizlar? – Bog‘imizda hovuz bor, – negadir hovliqib dedi, Omonboy, – orqamdan yuravering... Undan keyin-chi, amaki men ovqat yeyishdan oldin qo‘limni yuvib kelaman. 277 – Voy-bo‘y, sen chindan ham ajoyib bola chiqib qolding -ku! – Undan keyin-chi, amaki, men ovqat yeganimda labimni chapillatmayman. – Ofarin [4:6]. O‘zbek oilalarining eng asosiy burchlaridan biri nutqiy odob-axloq va ta’lim tarbiyaga jiddiy yondashishligidadir. O‘zbek oilalarida tarbiya jarayonida ota-onaning, ayniqsa, bobo-buvilarning o‘rni beqiyosdir. “ Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona ”, degan maqolning o‘zidanoq o‘zbeklar uchun bolaning nutqiy tarbiyasi qanchalik muhimligini anglash mumkin [8]. Bunga misol tariqasida biz ko‘chada, o‘yingohlarda, xiyobonlarda do‘stlari bilan o‘ynayotgan yosh bolalarni yoki o‘smirlarni bir-birlari bilan nutqiy muloqotiga vulgar so‘zlarni qo‘llagan holatlarida, yoshi ulug‘ insonlar tomonidan ularga tanbeh berish, nasihat qilish orqali yoshlarning nutqini tartibga solishga urinishlarini bevosita guvohi bo‘lamiz. Bolalarning go‘zal hulqli, didli farosatli, barkamol, bilimli, zukko, jamiyatning har sohasida yetuk mutaxasis bo‘lib kamol topishida ota-onaning o‘rni beqiyosdir. Zero, xalqimizning taniqli ma’rifatparvar adibi Abdulla Avloniyning “ Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir ”, deb aytgan so‘zlari naqadar haqiqatdir. [2] Buyuk vatandoshimiz Imom G‘azzoliy farzand tarbiyasi borasida bunday deydi: “ Bolalar ota-onalariga berilgan bir omonatdir. Bolaning qalbi har qanday naqsh-u tasvirdan xoli bir qimmatbaho gavhardir. U qanday naqsh solinsa, qabul qiladi, qayoqqa bukilsa, egiladi. Agar yaxshilikka o‘rgatilsa, shu bilan o‘sadi va dunyo-yu oxiratda saodatga erishadi. Uning savobiga ota-onasi ham, har bir muallim-u ustozlari ham sherik bo‘ladilar. Agar yomonlikka odatlantirilsa, hayvonlardek o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, oxir- oqibat halok bo‘ladi. Gunohi esa uning tarbiyasi uchun javobgar bo‘lganlarning gardaniga tushadi ” [9]. Oiladagi ota-onalarning muomala madaniyati, nutqi, so‘zlashuv uslubi bevosita farzandining nutqiga ta’sir qilmasdan qo‘ymaydi. Ota-bobolarimiz “ Qush uyasida ko‘rganini qiladi” , deb bejiz aytmagan [8]. Chunki bola tabiatidan ma’lumki, ular taqlidchan va kuzatuvchan bo‘ladilar. Agar farzandlar sog‘lom yoki nosog‘lom muhitda tarbiyalansa, bu holat ularning nutqida, xatti- harakatida va tengdoshlari, o‘zidan kattalar bilan muloqot jarayonida seziladi. O‘zbek oilalaridagi farzandlarning nutqiy tarbiyasi borasida yana bir muhim jihat shundan iboratki, ona-onalardan tashqari, bobo-buvilarning o‘rni beqiyosdir. Ijtimoiy hayotimizdagi bolalarning so‘zlashuv jarayonini kuzatsak, oilada yoshi ulug‘ insonlar tarbiyalagan farzandlarning nutqi, yosh ota-onalar tarbiyalayotgan bolalarning nutqidan ajralib turadi. Azal azaldan ota-onalar o‘z farzandlarini har taraflama tarbiyasini, jumladan nutqiy tarbiyasini ham ularning bobo buvilariga ishonib topshirganlar. Yoshi ulug‘ insonlar nabira, chevaralarining go‘zal hulqli, xushmuomala, odobli bo‘lib ulg‘ayishlarida o‘zlarining pand nasihatlarini berib kelishmoqda. Ota-onalar va tarbiyachilar, murabbiylar bolalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lganlarida, ularni nutqini to‘g‘ri shakllantirishga yodam berishlari, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuziga e’tiborli bo‘lishlari va har bir savollariga erinmasdan javob berishlari kerak. Bizga ma’lumki, chaqaloqlarning birinchi aloqa vositasi bu – yig‘lash. Bunga javoban ota-onalar va murabbiylar bolani ko‘taradilar, unga gapiradilar, erkalatadilar, ovqatlantirish orqali ularni tinchlantiradilar. Biz chaqaloqlarni yig‘lashdan tashqari, tana harakati, qo‘l mimikalari va imo-ishoralar bilan ham muloqotga kirishgan jarayonlarini ko‘rishimiz mumkin. Nutq tovushlarini o‘stirish uchun chaqaloqlarga o‘yinchog‘ini ko‘rsatib, uning nomini to‘liq aytish kerak, garchi ular gapira olmasalar-da, o‘yinchoqning 278 nomi ularning xotirasida qoladi. Masalan, o‘g‘il bolalar uchun mashinani ko‘rsatib, “didik” emas, mashina, deb aytish kerak. Qizlar uchun o‘zbek milliy ertak qahramonlaridan bo‘lgan Zumrad qo‘g‘irchoqni ko‘rsatib, nomini to‘liq aytish kerak (qizlar ulg‘aygan sari, bir ikki so‘zlarni qo‘shib aytib borilsa nutqi tezroq shakllana boradi ( Yüklə 57,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|