Book · January 022 citations reads 484 author

Kommunikativ vaziyat – ikki yoki undan ortiq kishilar nutqiy 
muloqotining vaziyati.
Kommunikativ vaziyat ma’lum strukturaga ega. U 
quyidagi komponentlardan tashkil topgan:
1) so‘zlovchi (adresant);
2) tinglovchi (adresat);
3) so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi munosabat;
4) muloqotning emotsionalligi (rasmiy – neytral – do‘stona);
5) maqsad; 6 
) muloqot vositasi (til yoki uning tarmoqlari – dialekt, uslub, shuningdek, 
paralingvistik vositalar – imo-ishoralar);
7) muloqot usuli (og‘zaki/yozma, kontaktli/distantli);
8) muloqot joyi. Mazkur komponentlar o‘zgaruvchan bo‘ladi. Ular 
o‘zgarishi bilan 
kommunikativ vaziyat ham o‘zgaradi. 
Masalan, sud jarayonida 
sudya bilan guvohning muloqoti bu shaxslarning suddan tashqaridagi muloqotiga 
nisbatan o‘ta rasmiy til vositalarining qo‘llanishi bilan farqlanadi.
Muloqotga bevosita ta’sir etuvchi omillar ham xilma-xil bo‘lib, ular, 
taxminan quyidagilar: muloqot vaqti, vaziyat, holat, ijtimoiy holat, bevosita 
muloqot.
O‘z navbatida til birliklarining shakllanishiga ko‘ra: og‘zaki-yozma 
muloqot.
So‘zlovchi va tinglovchi pozitsiyasiga ko‘ra: dialogik; monologik.
Muloqot ishtirokchilari miqdoriga ko‘ra: shaxslararo-ommaviy muloqot.
Muloqot shart-sharoiti va kommunikantlarining o‘zaro munosabatlariga 
ko‘ra: xususiy, norasmiy, rasmiy.
Bulardan tashqari, so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi aloqaning kontakt-
distantligiga ko‘ra ham ixtisoslashdi.
Har qanday muloqotda 
so‘zlovchi 
va 
tinglovchi
zaruriy uzv, ya’ni tarkibiy 
qismlar sifatida, albatta, ishtirok etadi. Bunda so‘zlovchi 
adresant
, 
kommunikator
deb, adresantning nutqi qaratilgan shaxs – 
tinglovchi adresat
deb, 
kommunikant
deb muloqotda bevosita ishtirok etuvchilar ko‘zda tutiladilar. 

---

61 
Nutq so‘zlovchi va tinglovchilar o‘rtasida bevosita, ya’ni yuzma-yuz yoki 
bavosita: xat, telegramma, telefon singarilar orqali amalga oshishi mumkin. 
Shunga ko‘ra ham nutq ixtisoslashadi. O‘z navbatida bevosita aloqada 
undovlardan, odatda, ko‘proq foydalaniladi.
Alohida bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan (fikrini, his-tuyg‘usini, 
munosabatini yozma yoki og‘zaki shaklda bayon etar ekan, uning oldida ma’lum 
maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchining boshqalar uni tushunishi, anglashidan 
iboratdir. So‘zlovchi va tinglovchining bir-birini tushunishi va anglashi faqat ular 
uchun umumiy asos mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning 
uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy 
bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va ijtimoiydir. Ammo 
lisoniy tizimdayam bir xil mazmun va munosabatni ifodalashning yuzlab omillari 
mavjud. So‘zlovchi esa mana shu imkoniyatlar xazinasidan birini tanlash va 
qo‘llash erkinligiga ega.