Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich
Yüklə 16,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kaxxarov Ulug‘bek Xalmatovich
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti mustaqil izlanuvchisi Annotatsiya: Mazkur maqolada O‘zbekiston Respublikasidagi yirik 12 ta tijorat banklarining 12 yillik choraklik ma’lumotlari asosida kreditlash amaliyotiga ta’sir etuvchi omillar aniqlangan. Tahlil jarayonida ilmiy abstraksiyalash, ekspert baholash, induksiya va deduksiya, taqqoslash, tizimli tahlil va ekometrik modellar usullaridan keng foydalanilgan holda amaliy taklif va tavsiyalar keltirilgan. Kalit so‘zlar: tijorat bank, kreditlash amaliyoti, kreditlash mexanizmi, bank xizmatlari, depozit siyosati, bank daromadi, bank xarajati. Аннотация: На основе квартальных данных 12 крупнейших коммерческих банков Республики Узбекистан за 12 лет определены факторы, влияющие на практику кредитования. В процессе анализа представлены практические предложения и рекомендации с использованием методов научной абстракции, экспертной оценки, индукции и дедукции, сравнения, системного анализа и эконометрических моделей. Ключевые слова: коммерческий банкинг, практика кредитования, механизм кредитования, банковские услуги, де- позитная политика, доход банка, стоимость банка. Abstract: Based on quarterly data from 12 largest commercial banks of the Republic of Uzbekistan for 12 years, factors influencing lending practices were identified. The analysis process presens practical suggestions and recommendations using methods of scientific abstraction, peer review, induction and deduction, comparison, systems analysis and econo- metric models. Key words: commercial banking, lending practice, lending mechanism, banking services, deposit policy, bank income, bank value. K I R I S H Rivojlangan davlatlar tajribasiga ko‘ra, kichik biznes subyektlari faoliyatini moliyalashtirishning asosiy yo‘nalishi tijorat banklari tomonidan kreditlash hisoblanadi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda kichik biznes subyektlari tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning YaIMdagi ulushi 70 foizdan ortig‘ini tashkil etmoq- da. Iqtisodiyotda band bo‘lgan aholining asosiy qismi ham kichik biznes subyektlari sohasida band bo‘lib, ular Yaponiyada 70 foizdan ortig‘ini, AQShda 80 foizdan ortig‘ini tashkil qilmoqda. Kichik biznes subyektlari faoli- yatining 80 foizidan ortiq qismigacha bo‘lgan qismi tijorat banklarining kpeditlari hisobidan moliyalashtiriladi 1 . Bugungi kunda tijorat banklari tomonidan kichik biznes subyektlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish hamda kreditlash bo‘yicha ilg‘or innovatsion bank xizmatlarini ko‘rsatish va taklif etish borasida jadal raqobat muhiti takomillashmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–60-son Farmoni 2 , 2020-yil 12-maydagi PF–5992-son “2020–2025-yillapga mo‘ljallangan O‘zbekiston Pespublikasining bank tizimini isloh qilish stpategiyasi to‘g‘pisi- da”gi farmoni 3 hamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu maqola ma’lum darajada xizmat qiladi. 1 Обзор сферы услуг Западных стран. www.export.by/act./doc@mode, http://aftershock.news: Politeconomica. ru/feb 2013/malyj – biznes.: http://aftershock.news. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–60-son. https://lex.uz/docs/5841063. 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF–5992-son “2020–2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respub- likasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. https://lex.uz/docs/4811025. 87 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS A D A B I Y O T L A R S H A R H I Tijorat banklari tomonidan kreditlash mexanizmlarini amalga oshirishda jismoniy shaxslarga, xo‘jalik yu- rituvchi subyektlarga va boshqa yuridik shaxslarga kreditlar berish jarayoni hisoblanadi. Ushbu mexanizmni takomillashtirish uchun tijorat banklari samaradorlik, qulaylik va risklarni boshqarishni oshirishga qaratilgan turli chora-tadbirlarni amalga oshirishi mumkin. 4 Xususan, osiyolik iqtisodchi olim R. Rajan, bank va moliyaviy tashkilotlar tomonidan kreditlarni olish, kredit riskini va banklarning iqtisodiy rolini tadqiq qilish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borgan. U haqiqatan ham bank va moliya sohalarida keng qamrovli tadqiqotlar olib borgan va kreditlash mexanizmi, kredit bozorlari va moli- yaviy tartibga solish kabi turli jihatlarga e’tibor qaratgan 5 . Uning ilmiy-tadqiqot ishlariga qo‘shgan hissalari bank tizimlarining faoliyati, iqtisodiy taraqqiyotda kreditning o‘rni va samarali moliyaviy tartibga solishning ahamiyati haqida qimmatli ma’lumotlar berdi. Iqtisod bo‘yicha nobel mukofoti sovrindori J. Stiglits o‘z ilmiy izlanishlari orqali bank va moliya sohasiga katta hissa qo‘shgan. Olim bank faoliyatining turli jihatlari, jumladan, kreditlash amaliyoti, risklarni boshqarish va tijorat banklarining iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlarni nashr etgan 6 . Olim kredit amaliyotida axborot assimetriyasi, moliyaviy inqirozlarning bank sektoriga ta’siri va inklyuziv iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda banklarning roli kabi masalalarni batafsil yoritib bergan. Uning tadqiqotlari zamonaviy iqtisodiyotda bank tizimining faoliyati va ahamiyatini tushunishimizga katta ta’sir ko‘rsatgan. Taniqli iqtisodchi Kristin Lagard o‘z tadqiqotlarida moliyaviy tizimlarning turli jihatlari, jumladan, kredit- lash mexanizmlarini takomillashtirishga qaratilgan bank qoidalari va siyosatlari bo‘yicha qimmatli tushuncha- lar bergan. Tadqiqotchining ilmiy hissasi moliyaviy barqarorlik, me’yoriy-huquqiy bazalar va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda tijorat banklarning roli kabi mavzularga e’tibor qaratgan 7 . Shuningdek, Lagard kreditlash mexanizmlari va ularning barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashdagi ahamiyati atrofidagi munozaralar va siyosiy munozaralarni shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Yevropalik iqtisodchi olimlar Ross Levin va L. Levinlar o‘zining keng ko‘lamli tadqiqotlari bilan bank va moliya tizimlari sohasiga katta hissa qo‘shgan. Tadqiqotchilarning asosiy tadqiqotlarida bank raqobati va kreditlash natijalari o‘rtasidagi bog‘liqlik, kre- dit olish imkoniyatlarini yaxshilashda moliyaviy innovatsiyalarning o‘rni, me’yoriy-huquqiy hujjatlarning kredit- lash samaradorligiga ta’siri kabi mavzular o‘rganilgan 8 . Ularning tadqiqotlari bank tizimlarining faoliyati va turli omillarning kreditlash mexanizmlariga qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida qimmatli tushunchalar bergan. Ularning ilmiy ishlanmalari kreditlash dinamikasi va uning iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta’sirini tushunishga qo‘shgan hissasi uchun keng e’tirof etilgan. Xorijlik iqtisodchi olim Torsten Bek bank va moliya sohasida turli mavzularda keng qamrovli tadqiqotlar olib borgan hamda bank raqobati, kreditlash mexanizmlari va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi munosabatlarga alohida e’tibor qaratgan. Shuningdek, u iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirishda moliya institutlarining rolini va umumiy iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda samarali kreditlash mexanizmlar, bank tizimlari dinamikasi, kreditlash amaliyoti va ularning makroiqtisodiy natijalarga ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etgan 9 . Olim tadqiqotlarida bank raqobati va kreditlash mexanizmlari iqtisodiy ko‘rsatkichlarni qanday shakllantirishini va moliya sektorida- gi islohotlarning iqtisodiy rivojlanish strategiyalari uchun muhim natijalarini taklif qilgan. Shuningdek, ko‘plab xorijlik olimlar o‘z tadqioqotlarida tijorat banklari tomonidan kreditlash mexanizmini takomillashtirishning ta’sirlarini ekonometrik modellashtirishgan. Jumladan, taniqli iqtisodchi olimlar S. Slaessens va N. Xorenlar banklar tomonidan kreditlash mexanizmi bo‘yicha tadqiqotlarida ekonometrik modellardan foydalangan. Ular tadqiqotlarida bog‘liq o‘zgaruvchilar sifatida bank krediti, kreditlarning o‘sishi va kreditlash hajmi kabi qaram o‘zgaruvchilarga e’tibor qaratgan bo‘lsa mus- taqil o‘zgaruvchilar sifatida bank kapitallashuvi, makroiqtisodiy sharoitlar va moliyaviy bozor o‘zgaruvchilari- ning kreditlash mexanizmi kabi omillarni tanlagan 10 . Ekonometrik modellar sifatida panel ma’lumotlar modellari, instrumental o‘zgaruvchan yondashuvlar va dinamik panel modellaridan keng foydalangan 11 . Tadqiqotchilar 4 Alloyo, Peter M. “The effect of credit reference bureaus on the financial performance of commercial banks in Kenya.” (2013). 5 Rajan, Raghuram. “Competitive monetary easing: is it yesterday once more?.” Macroeconomics and Finance in Emerging Market Economies 8.1–2 (2015): 5–16. 6 Stiglitz, Joseph E. Economics for an imperfect world: Essays in honor of Joseph E. Stiglitz. MIT Press, 2003. 7 Lagarde, Christine. “Economic inclusion and financial integrity–An address to the conference on inclusive capitalism.” speech pre- sented at the Conference on Inclusive Capitalism. Vol. 27. 2014. 8 Layeven, Luc, and Ross Levine. “Bank governance, regulation and risk taking.” Journal of financial economics 93.2 (2009): 259–275. 9 Beck, Thorsten. “Bank financing for SMEs–lessons from the literature.” National institute economic review 225.1 (2013): R23-R38. 10 Claessens, Stijn, and Neeltje Van Horen. “The impact of the global financial crisis on banking globalization.” IMF Economic Review 63 (2015): 868–918. 11 Claessens, Stijn, and Neeltje Van Horen. “Being a foreigner among domestic banks: Asset or liability?.” Journal of Banking & Finance 36.5 (2012): 1276–1290. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 88 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. ushbu ekonometrik modellar va usullardan foydalangan holda banklarning kreditlash faoliyatiga ta’sir etuvchi omillar haqida tushuncha berdilar, bu esa kreditlash mexanizmi hamda uning hal qiluvchi omillarini yaxshiroq tushunishga yordam bergan. Taniqli iqtisodchi olimlar I. Hasan va F. Molyneuxlar banklar tomonidan kreditlash mexanizmining turli jihat- lari bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan. Ular ekonometrik modellarni ishlab chiqishda bog‘liq va mustaqil o‘zgaruv- chilar o‘rtasidagi munosabatni o‘rganishda panel ma’lumotlar modellari ko‘ndalang kesimdagi va vaqt tseriyali o‘zgarishlarni tahlil qilishda yordam bergan. Ushbu ekonometrik modellar va usullardan foydalangan holda, Hasan va Moluneyx bank kreditlari, kredit riski va umumiy kreditlash mexanizmiga ta’sir qiluvchi omillarni tush u- nishga hissa qo‘shdilar. Ularning tadqiqotlari kreditlash xulq-atvorini belgilovchi omillarni va turli omillarning bank sektori barqarorligi va samaradorligiga potensial ta’sirini aniqlash imkonini bergan. Taniqli yevropalik iqtisodchi olimlar D. Amel va K. Barnslar o‘z tadqiqotlarida ekonometrik modellashtiril- ganda bog‘liq va mustaqil o‘zgaruvchilar sifatida qarzlarning o‘sishi, foiz stavkalari va kredit sifati kabi qaram o‘zgaruvchilarni o‘rganib chiqdilar. Ushbu o‘zgaruvchilar banklar tomonidan berilgan kreditlar hajmidagi o‘zgar- ishlarni, kreditlar taklif qilinadigan stavkalarni va kreditlarning samaradorligi yoki sifatini tanlagan 12 . Amel va Barns kreditlarning o‘sishi, foiz stavkalari va kredit sifatiga ta’sir qiluvchi omillarni tushunishga hissa qo‘shdilar. Ularning tadqiqotlari kreditlash xulq-atvorini belgilovchi omillar va turli omillarning kreditlash mexanizmiga ta’siri amaliyotga tadqiq etgan. Iqtisodchi olimlar R. Rajan va L. Zingaleslar banklar tomonidan kreditlash mexanizmini ta’sir etuvchi omil- lar sifatida bank krediti, kreditlarning o‘sishi va kreditlash standartlarini ko‘rib chiqdilar. Bu o‘zgaruvchilar kredit faoliyatining turli jihatlarini aks ettirgan va banklar tomonidan berilgan kreditlar hajmi, vaqt bo‘yicha kreditlar- ning o‘sish sur’ati, kreditlarni baholash va tasdiqlashda qo‘llaniladigan mezon va standartlarni qamrab olgan. Shu ningdek, ekonometrik modellashtirilganda ular bankning o‘ziga xos xususiyatlari, bozor tuzilishi, tartibga soluvchi muhit va makroiqtisodiy o‘zgaruvchilar kabi omillarni mustaqil o‘zgaruvchilar sifatida ko‘rib chiqdilar. Olimlar tadqiqotlarida bozor tuzilishi bank sanoatining raqobatbardosh landshaftini, normativ muhit bank faoli- yatini tartibga solish va nazoratni o‘z ichiga olgan 13 . Makroiqtisodiy o‘zgaruvchilar yalpi ichki mahsulot o‘sishi, inflyatsiya va foiz stavkalari kabi kreditlash faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan kengroq iqtisodiy sha- roitlarni amaliyotga tadqiq qilgan. TA D Q I Q O T M E T O D O L O G I YA S I Mazkur maqolada O‘zbekiston Respublikasidagi yirik 12 ta tijorat banklarining 12 yillik ma’lumotlari asosi- ga kreditlash amaliyotiga ta’sir etuvchi omillar aniqlangan. Tahlil jarayonida ilmiy abstraksiyalash, ekspert ba- holash, induksiya va deduksiya, taqqoslash, tizimli tahlil va ekometrik modellar usullaridan keng foydalanilgan. TA H L I L VA N A T I J A L A R M U H O K A M A S I Tadqiqotimizda Respublikamizda mavjud 12 ta tijorat banklarining kredit amaliyotlariga ta’sir etuvchi omillarni ekonometrik modellarini ishlab chiqdik. Ekonometrik modellashtirishda panel ma’lumotlardan ekonometrik modellashtirishda foydalanishda va- qtli qatorlar va fazoviy ma’lumotlarda aniq ko‘rinmaydigan hodisalarni yanada ishonchli aniqlash va miqdorni aniqlash imkonini beradi. Ekonometrik modellashtirish bo‘yicha tadqiqotlar sohasida panel ma’lumotlar tadqiqotchilarga ko‘plab ku- zatuvlari tufayli keng ko‘lamli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, bu kovariatsiyani va tushuntirish o‘zgaruvchilari o‘rtasidagi pasaytirilgan kollinearlikni ochib beradi 14 . Panel ma’lumotlari bir nechta ketma-ket vaqt oralig‘ida izchil obyektlar guruhiga tegishli statistik ma’lumot- larni o‘z ichiga olgan ma’lumotlarni anglatadi 15 . Panel ma’lumotlari, muqobil ravishda kesma yoki birlashtirilgan ma’lumotlar sifatida tanilgan, turli xil obyekt- lar (masalan, jismoniy shaxslar, firmalar, mamlakatlar) bo‘yicha kuzatuvlarni bir necha vaqt oralig‘ida o‘z ichi- ga olgan ma’lumotlar formatiga tegishli hisoblanadi. Panel ma’lumotlar bilan ekonometrik modellashtirishdan foydalanish an’anaviy kesma yoki vaqt tseriyasidagi ma’lumotlarga qaraganda ko‘proq ishonchli va samarali hisob-kitoblarni taqdim etib, kesma va vaqt tseriyasi o‘lchamlaridagi o‘zgarishlarni tekshirishga imkon beradi 16 . 12 Amel D. et al. Consolidation and efficiency in the financial sector: A review of the international evidence //Journal of Banking & Fi- nance. – 2004. – T. 28. – №. 10. – S. 2493–2519. 13 Rajan R. G., Zingales L. The great reversals: the politics of financial development in the twentieth century //Journal of financial eco- nomics. – 2003. – T. 69. – №. 1. – S. 5–50. 14 Certo S. T., Semadeni M. Strategy research and panel data: Evidence and implications //Journal of Management. – 2006. – T. 32. – №. 3. – S. 449–471. 15 Andreß H. J. The need for and use of panel data //IZA World of Labor. – 2017. – №. 352. 16 Sinha Babu S., Datta S. K. Revisiting the link between socio-economic development and environmental status indicators–focus on panel data //Environment, Development and Sustainability. – 2015. – T. 17. – S. 567–586. 89 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS Panel ma’lumotlarni tahlil qilishda t davrlari bo‘yicha n ta kuzatuvni o‘z ichiga oladi, bu panel ma’lumotlar tahlili t vaqt oralig‘ida kuzatilgan n ta obyektni (jismoniy shaxslar, firmalar, mamlakatlar va boshqalar) qamrab olishini bildiradi. Panel ma’lumotlar tizimi ma’lum vaqt oralig‘ida bir xil obyektlar guruhiga tegishli ma’lumotlarni takroriy yig‘ish imkonini beradi 17 . Pooled OLS – bu har xil obyektlardan ma’lumotlarni birlashtirgan usul bo‘lib, hech qanday o‘zgarishlarni nazarda tutmaydi, shu bilan birga siyosat va iqtisodiy tahlil kabi turli ilovalar uchun mos bo‘lgan ko‘p qirrali ma’lumotlar formati odatda birlashtirilgan uzunlamasina ma’lumotlar sifatida tanilgan. Pooled OLS modelining asosiy prinsipi shundan iboratki, har yili tegishli populyatsiyadan yangi tasodifiy tanlama olinadi 18 . Vaqt o‘tishi bilan o‘zgaruvchilar taqsimoti o‘zgarib turadigan holatlarda, izchil taqsimlanish taxmini qo‘llab-quvvatlab bo‘lmaydi, lekin mustaqillik farazi muhimligicha bo‘lib qolmoqda. Panel ma’lumotlar tahlili doirasida Pooled OLS modeli turli obyektlardan ma’lumotlarni jamlaydi, ular orasi- dagi har qanday farqni hisobga olmaydi 19 . Bu model oddiy eng kichik kvadratlar yondashuvidan yoki eng kichik kvadratlardan foydalangan holda panel ma’lumotlar modelini baholash usuli hisoblanadi. Regressiya tenglamasi i omil va t vaqtidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan Pooled OLS modelidan foyda- langan holda tuzilgan. Unga ko‘ra, Pooled OLS estimator model ko‘rinishi quyidagicha aks etadi. Yüklə 16,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|