CHIN O‘RTOQ
Anvar yoshlig‘ida bo‘shangg‘ina bir bola edi. O‘z tengi
bolalar bilan oz aloqa qilar, ularga kam aralashar va or-
tiqcha o‘ynab-kulmas, hamisha uning ko‘zida mung yo-
tar edi. Bu holat balki oila baxtsizligidan, ota-ona bag‘rida
yayramag‘anliqdan tug‘ilg‘andir desak, uning ikki og‘asi
munday emas edilar. Bir onadan necha xil bola tug‘ilar, de-
ganlaridek, Anvarning yaratilishi og‘alariga nisbatan boshqa-
cha edi. Maxdumning uyida tura boshlag‘ach, Anvarda biroz
o‘zgarish ko‘rildi. Shunda ham bolalar bilan aloqasini eski-
cha yurutib, faqat Ra’no yonidag‘ina o‘yin-kulki bolasig‘a
alishinar, Ra’noni yetaklab boqchag‘a, ko‘chadagi katta suv
bo‘ylarig‘a chiqib, hamrohini boqchadag‘i gullarning ismi,
uchib yurg‘an qushlarning nav’i, katta oqar suvlar va ay-
niqsa, Ra’no kabi yosh qizchalar uchun bu suvlarga yiqilish
xavfi va shuningdek, boshqa masalalar bilan uni tanishdirar,
ko‘chada o‘lik ko‘targanlarni ko‘rsa, birarta bolaning otasi
yoki onasi o‘lganligini so‘zlab, buning orqasidan: «Menim
ham onam o‘lganda o‘shandoq qilib ko‘targan edilar... Men
ham shu boladek mozorg‘a yig‘lab borg‘an edim», – deb
qo‘yar edi. Ra’no ham Anvarning so‘ziga diqqat bilan quloq
solar va ko‘pincha hisobsiz savollar ila uni ko‘mib tashlar,
lekin Anvar zerikmas, har bir so‘roqqa javob berib, Ra’noni
qanoatlantirishg‘a tirishar edi.
260
Anvar yosh bo‘lsa ham jiddiy va kichkina miyasi muho-
kamaga qobil, boshqa kishilar ustiga tushkan baxtsizlikdan
ham mutaassur bo‘lg‘uchi edi.
Bola chog‘idanoq eng yaxshi ko‘rgan narsasi gul-
zor va undagi gullar edi. Maxdumning oilasiga kelib tura
boshlag‘andan so‘ng boqchaning gulzor qismini o‘z idora-
si ostig‘a oldi. Gullarni sug‘orish, o‘tlarni yulib, tozalash
vazifalarini o‘zi bajardi. Gullardan hech kimga uzdirmas,
bir bolaning uzib olg‘anini ko‘rsa xafa bo‘lg‘anidek, bolani
ham xafa qilar edi. Bolalarning daragi bilan har kimning
uyida bo‘lg‘an yangi gullardan ko‘chat va urug‘ olib, yil-
dan yilga gulzorni boyitdi. Yoz kunlari kelsa, bolalarni ka-
palak va oltin qo‘ng‘uz tutib kelishka buyurar; qiynamay,
ozor bermay zaxasiz kapalak tutib kelganlarga sabog‘ini
o‘qutib qo‘yish bilan mukofot berar, kapalak va oltin
qo‘ng‘uzlarni gulzorda uchirib yuborar, agar ular gullarga
qo‘nib qolsalar, o‘zida yo‘q so‘yunar edi. Shuning uchun
aksar yoz kunlari maxdumning boqchasi oq, nimrang, ola,
zangor, malla, lojuvard va boshqa tus kapalaklarning yalt-
yult uchishlari bilan alohida bir ko‘rinishka kirar, Anvar-
ning o‘qushdan bo‘shag‘an kezlari gullar ichida shu kapa-
laklar orasida kechar edi.
Anvar har kim uchun ham so‘yimlik va xushmuoma-
lasi barchaga barobar edi. Ammo ayniqsa, xush ko‘rgan
kishilaridan birinchisi Ra’no va ikkinchisi maktabdagi sho-
girdlardan saboqdosh sherigi Nasim ismlik bola edi. Nasim
bilan Anvar juda yaqin do‘st, bir-birini onglag‘uchi sirdosh
o‘rtoq edilar. Garchi Nasimning otasi Qo‘qonningg‘ina
emas, butun xonliqning tanilg‘an kishilaridan va bu ikki
bolaning sinfi y ayirmaliqlari yer bilan ko‘kcha, lekin yosh
do‘stlar buning farqiga yetmaslar, Nasim «xonning mir-
zoboshisining o‘g‘liman», deb havolanmag‘anidek, Anvar
ham «Salim bo‘yoqchining yatimi, Solih maxdumning as-
randisiman» deb andisha qilmas edi. Bu ikki bola bir joyda
261
suhbatka kirishsalar, chetdagi bir kishi Anvarni yirtiq bo‘z
kiyimlar ichida va Nasimni shohi-adraslar bilan g‘arq holda
ko‘rib, albatta: «Bu gadoybachcha bilan bekbachchaning
o‘zaro nima munosabatlari bor?» – deb taajjublanar, lekin
do‘stlar hali buning ayirmasini idrok qilmaslar edi.
Aksar jum’a kunlari maxdumdan izn olib, Anvar shu
o‘rtog‘ining uyiga borar, kechkacha Nasim bilan «suh-
batlashib» qaytib kelar edi. Anvar shu munosabat bilan
Nasim ning otasi Muhammad Rajab poygachining iltifoti-
ga noil ham bo‘ldi. Nasim o‘rtog‘i Anvarning yatimlig‘ini
otasig‘a bildirib majbur qilg‘an bo‘lsa kerak, bir necha
hayit mavsumlarida Muhammad Rajabbek Anvarga ki-
yimlar ham berdi. Bu iltifot ikki do‘stning aloqalarin bir-
birlariga yana qattig‘roq bog‘ladi, ayniqsa, maxdumning
dimog‘ini chog‘ qildi. Zero, Anvarning Muhammad Ra-
jab kabi bir kishining o‘g‘li bilan do‘stlashishi bir kamo-
lot bo‘lg‘anidek, do‘stliqning hatto sarpolar kiyishkacha
borib yetishi maxdumning nazarida yana ayni fazilat edi...
Shu sarpo kiyish voqi’asidan so‘ng maxdum Anvarga
boshqacha qarab qoldi va ichidan: «Sen odam bo‘ladirg‘an
ko‘rinasan», – deb qo‘ydi.
Baxtka qarshi, bu do‘stliq aloqasi uzoq davom etalmadi.
Bir kun oradag‘i do‘stliq rishtasini o‘lim yag‘mogari kelib
uzdi. Nasim o‘n besh yoshlar chamasida chechak kasali
bilan og‘ridi va o‘sha kezlarda davosiz hisoblang‘an bu
kasaldan o‘nglanmay vafot qildi. Muhammad Rajabbek va
oilasi uchu n bu musibat, albatta, og‘ir edi. Biroq, ulardan
ham Anvar uchu n og‘ir bir hasrat bo‘ldi. Hatto, ko‘z yo-
shini marhum ning ota-onasidan ham ko‘broq Anvar to‘kdi
desak, mubolag‘a qilmag‘an bo‘lurmiz. Uch kun mak-
tab va maxdumni unutib, Muhammad Rajabbek havlisida
turib qoldi. Har oqshom Nasimning qabri ustida bir soatlab
yig‘lab o‘lturdi. Bu yosh ning samimiy chin do‘stlig‘i va
o‘rtog‘ig‘a sadoqati har kimni taajjubka qo‘ydi.
262
Anvarning birinchi martaba marhum do‘stiga atab yoz-
g‘an marsiyasi motamlik ota-onani yana bo‘zlatqan edikim,
biz marsiyadan bir necha misra’ini quyida ko‘rsatamiz:
Ochilmay so‘lsa har gul g‘unchasi pir-u juvon
1
yig‘lar,
Emas pir-u juvon, balki hamma ahli jahon yig‘lar.
Ajal yag‘mogari bog‘i zako
2
ichra uzib zanjir,
Rahmsiz ezsa ma’sum lolalarni, chun xazon yig‘lar.
Nasimim ketdi olamdin meni qayg‘u aro tashlab,
Ko‘zimdan oqsa xun hech bir ajab yo‘q, chunki qon
yig‘lar.
Jahonda erdi tanho men yatimga hamnishin, dildor,
G‘ariblikning diyorida adashkan notavon yig‘lar...
Mulla Muhammad Rajabbek poygachi o‘g‘lining sodiq
do‘stiga shu kundan e’tiboran boshqacha qarab qoldi. Bir
jihat dan ma’sumiyat, ikkinchidan ko‘rinib turg‘an iste’dod
Muhammad Rajabbekni Anvarga iltifot etishka majbur qil-
di. Garchi, Anvarning yuqoridag‘i marsiyasi bolaliq xarxa-
shasidan iborat edi ersa-da, yana uning istiqbolidan xabar
olish uchun yaxshi mezonliq vazifasini ham o‘tar edi.
Mulla Muhammad Rajabbek, avvalo, o‘z iltifotini An-
varning marsiyasidan bir baytini Nasimning qabr toshi g‘a
olis h bilan boshladi. So‘ngra Anvarning «dunyoda men ya-
tim o‘rtog‘ingg‘a tanho sirdon va dildor (ko‘ngil ko‘tar -
guchi) eding . Bu kun men sendek do‘stdan ayrilib, yana
g‘urbat diyori da notavon yig‘layman!» deb afsus va nado-
mat qilishig‘a qarshi, ya’ni Anvarning yatimlik va g‘arib-
ligiga yo‘l qoldirmasliq uchun mulla Muhammad Rajab-
bek o‘g‘lining sodiq do‘stiga o‘z otalig‘ini ko‘rsatmakchi
bo‘ldi.
1
Pir-u juvon
– keksa-yu yosh.
2
Bog‘i zako
– aql bog‘i.
263
Anvar uch haftagacha xatmi qur’on kechlari Muham-
mad Rajabbek uyiga kelib turar edi. Oxirg‘i xatmi qur’on
kechi Muhammad Rajabbek Anvardan ahvol so‘radi:
– Domlangiz salomatmi?
– Shukur.
– O‘qushingiz yaxshimi?
– Birmuncha.
– Domlaning uyida turasiz?
– Taqsir.
– Siqilmaysizmi?
– Yo‘q.
– Ilmi hisob o‘qug‘aningiz bormi?
– Yo‘q, taqsir.
– Domlangiz ilmi hisobni bilurmikin?
– Bilmaslar deb o‘ylayman.
– Agar men bir domla ta’yin qilsam, hisob o‘quysizmi?
– Ustozim ruxsat bersalar, albatta, o‘quyman.
– Xub... bo‘lmasa erta kechka domlangiz shu yerga ke-
lib, menga uchrashsin.
– Xub, taqsir.
Ertasi kuni maxdum keldi, Muhammad Rajabbek max-
dum bilan so‘zlashib, Anvarni o‘rda xizmatiga olish fi k-
rida bo‘lganlig‘ini, buning uchun arabcha, forsiycha-
dan yana ham chuqurroq ma’lumot olishi lozimligini va
hisob o‘rganishi kerakligini aytdi. Maxdum Muhammad
Rajabbek ning Anvarga munchalik marhamati uchun bi-
roz shoshib qolsa ham, lekin bu mehribonchiliq sababiga
yaxshi tushunganligi jihatdan, avvalo, bekning yatimpar-
varligini, so‘ngra, Anvarning zako va iste’dodini maxtadi.
Anvarni odam qilish yo‘lida chekkan o‘z mashaqqatlari-
ni hikoyat yo‘sunida so‘zlab chiqg‘ach, bu kunlarda eh-
timomi tom
1
birlan Anvarga fors va arabiydan dars berib
1
Ehtimomi tom
– butun diqqat bilan.
264
turg‘anini va alhol ham Anvar forsiycha tazkira va tahrirlar
yoza olishini bayon qilib, necha xil uzrlar ichida o‘zining
ilmi hisobdan bahrasizligini bildirdi, ya’ni Anvar ning ilmi
hisob o‘rganishi uchun boshqa muallim kerak bo‘lur, dedi.
Muhammad Rajabbek bu to‘g‘rig‘a o‘zi domla top moqchi
bo‘lib maxdumga ruxsat berdi.
Dostları ilə paylaş: |