Boshlang’ich sinf darslarini integratsiya va innovatsion tizimi

Mustaqillik davri (1991 yildan keyin) 
Ta‘limni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi ma‘lum belgilarga 
ega bo‗lgan mashg‗ulotlar guruh yo‗sinda o‗tkaziladi: 
- mashg‗ulotlarning har yili va har bir o‗qish kuni bir paytda boshlanishi; 
- mashg‗ulotlar va ular orasidagi tanaffuslarning ma‘lum vaqt davom etishi; 
- guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi; 
- material o‗rganish sur‘atining bir xilligi; 
- o‗quv mashg‗ulotlarining ma‘lum tashkiliy shaklda o‗tkazilishi. 
Guruhli mashg‗ulotlarning sinf-dars tizimi deb atalgan bunday shakli keng 
tarqaldi, mustahkamlandi va hozir ham ancha takomillashgan holda mavjuddir. 
Maktab rivojlanishi tarixida 20-yillarda ta‘limning yakka tartibdagi 
shakli notanqidiy yo‗sinda qabul qilindi va amaliyotga ta‘limning brigada-
laboratoriya metodi bilan kiritildi. Unda bir guruh (5-6 nafar) o‗quvchilar
o‗qituvchi tavsiya etgan materialni mustaqil holda o‗rgandilar. O‗qituvchi 
maxsus tushuntirishlar bermay, faqat yo‗l-yo‗riq ko‗rsatgan. Hamma narsa uchun 

---

17 
brigadir javob bergan. Bunday ta‘lim bolalarning o‗quv faoliyati uchun 
ma‘suliyatini pasaytirgan. 
Maktab barham topishining noto‗g‗ri pedagogik konsepsiyalari davrida 
ta‘limning ―loyihalar metodi‖ deb atalgan shakli vujudga kelgan. Unda 
o‗quvchilar o‗qituvchining topshirig‗i bo‗yicha qandaydir ob‘ektning loyihasini 
tayyorlaganlar. Mazkur g‗oyalar mualliflarinig aytishicha, o‗quvchilar loyihani 
tuzishda o‗quv rejasi bo‗yicha o‗tiladigan predmetlarga doir kompleks bilimlarni 
o‗zlashtirgan. 
So‗nggi yigirma yil mobaynida pedagogika nazariyasi kombinatsiyalashgan 
darsni 
o‗rganishdan 
darsni 
elementlari 
bo‗yicha 
bosqichma-bosqich 
o‗zlashtirishga, undan sintetik va nihoyat, muammoli o‗rganishga o‗tdi. 
Tadqiqotlarning uzviyligi va uzviy yondashishi to‗g‗risida juda ko‗p ilmiy 
adabiyotlar mavjud. Masalan, M.I.Maxmutov, T.D.Kirilova, F.F.Korolyov va 
E.G.Yudinlarning hozirga zamon darsi, uni tashkil etish shakli, kamol toptiruvchi 
ta‘lim sharoitdagi dars nazariyasi va amaliyoti, muammoli dars va xokozolarga 
doir kitoblarida darsga sistema sifatida qaralsagina, uni chuqur tushunish 
mumkinligi qayd qilingan. Lekin pedagoglar 70-yillardagina darsni o‗rganish va 
tushuntirishga sistemali yondashish zarurligini to‗la angladilar. Fanlar 
rivojlanishining hozirgi bosqichida darsni qanday tushunish kerak? 
Dars nazariyasida hozirgacha bu tushunchaning yangi ta‘riflari yo‗q. Ko‗p 
ta‘riflarda xuddi ilgarigidek, dars ma‘lum vaqt mobaynida tarkibi o‗zgarmaydigan 
o‗qituvchi va o‗qituvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli bo‗lib, u bolalarni 
o‗qitish, tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun 
muntazam qo‗llanishi ifodalangan. Darsda o‗quv-tarbiya ishlarining 
barcha komponentlari: maqsad, mazmun, vositalar, metodlar, tashkil etish va 
boshqarish faoliyati hamda uning hamma didaktik elementlari mujassamlashgan, 
deb hisoblash qabul qilingan. 
Tabiiyki, dars yaxlit ta‘lim jarayonini o‗quv-tarbiya ishining boshqa tashkiliy 
shakllari uy vazifasini bajarish, predmet to‗garaklarining mashg‗ulotlari, sayrlar 
va hokozolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. ―Darsni ikki jihatdan: umuman, 

---

18 
ta‘lim jarayoni va ta‘limni tashkil etish shakli sifatida ta‘riflab uni foydali deb 
hisoblash taklifi bor (M.I.Maxmutov). Ta‘limga umumiy jarayoni dars o‗qitish 
harakatining ta‘lim mazmuni, prinsiplari va metodlari bilan belgilanadigan, 
ma‘lum makon-zamon chegaralarida o‗qituvchi rejalashtiradigan hamda 
boshqaradigan birlikdagi ob‘ekt o‗qituvchi va o‗quvchilar amalga oshiradigan 
asosiy shaklidir. Mazkur tushuncha ikkinchi nuqtai nazardan quyidagicha 
ta‘riflanadi; 
dars 
ma‘lum 
tarkibdagi 
o‗qituvchilar (muallimlar) bilan 
o‗quvchilarning maqsadga muvofiq o‗zaro ta‘siri (faoliyatlari va aloqalari)
jarayonini tashkil etishning, ta‘lim mazmuni, shakllari, metodlari, vositalarini o‗z 
ichiga oladi, ta‘lim jarayonida o‗qitish, kamol toptirish va tarbiyalash vazifalarini 
amalga oshirish uchun (bir xil vaqt ichida) muntazam qo‗llanadigan boy va 
o‗zgaruvchan shaklidir‖.