Boshlang’ich sinf matematika darslarida dida reja: Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar. Matematikadan dars turlari

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDA
REJA:
1. Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar.
2. Matematikadan dars turlari.
3. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsiga tayyorlanish.
4. Matematika darsini o‘tkazish.
Barchamizga ma’lumki kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning asosiy faoliyati o’yinlarga qaratilgan. Bolauchun 45 daqiqa o’rnidan qimirlamay darsni tinglab, o’qituvchi tomonidan berilayotgan barcha ma’lumotlarni o‘zlashtirish judamurakkab. Bunday murakkab jarayonni bola ongiga qiyinchiliklarsiz singdirish uchun o’yin va ta’limfaoliyatlarini chambarchas bog’lash zarur. Ya’ni dars jarayonida ta’limiy va harakatga keltiruvchi o’yinlardan foydalanish, ta’lim samaradorligini biz istagan darajadanda yuqori bo’lishiga erishishimiz mumkin. Dars jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish bolada erkin muloqotga kirishish, o’z fikrini erkin bayon etish hamda yangi bilimlarni, tasavvurni ishga solgan holda to’laligicha esda saqlab qolish imkonini beradi.Ta’limiy o’yinlarning yana bir jihati shuki, u bolada ikki miya yarim sharlarining bir vaqtning o’zida ishlashini ta’minlaydi. Miyadagi bunday faollik berilgan axbarotni bir vaqtning o’zida qabul qiladi, esda saqlaydi uni qayta tahrirlab berilgan savolga tez va aniq javob berishni ta’minlaydi.Shularni inobatga olgan zamonaviy o’qituvchidan har bir darsni didaktik o’yinlar asosida tashkil etish talab etiladi. Shuning natijasida esa kun davomida bolada charchoq, toliqish kuzatilmaydi.O’quv-bilim jarayonida yuqori samaradorlikka erishish bolada o’qishga bo’lgan motivatsiyani to’g’ri yo’naltirilganligiga bog’liq. Didaktik o’yinlar aynan shunday motivatsiyani bera oladi. Ta’lim jarayonini alohida jarayon sifatida ko’rib uni bolaning asosiy faoliyati bo’lmish o’yin faoliyatidan ajratib qo’yish esa bolani qafasga solib qo’yish bilan barobar.O’yin faoliyati g’olib yoki mag’lub tushunchalardan iborat bo’lib dars jarayonida qo’llanilganda bola g’olib bolish uchun kurashadi va ana shu kurash natijasida berilgan axbarotni diqqat bilan tinglab bilimlarni osongina egallab oladi. Bir vaqtning o’zida bu bilimlarni hayotda qo’llab ko’radi.Misol tariqasida “33ta 33”didaktik o’yinida bola ko’paytirish jadvalini yaxshi yodlagan bo’lishi va diqqatini ishga solgan holda ishtirok etishi kerak bo’ladi.O’yin sharti sinf o’quvchilari sonlarni tartib bilan aytganda 3 raqami ishtirok etgan sonlar va 3 ga bo’linadigan sonlar aytilmay o’rniga qarsak chalinadi. (1,2, qarsak, 4,5,qarsakvah.). Sanoq 33 soniga qadar davom etadi sanoqda adashgan o’quvchi o’yindan chiqib ketadi va sanoq qayta boshlanadi.Didaktik o’yinlar asosida tashkil qilingan darslarda integratsiya ya’ni fanlar aro bog’lanish yaqol ko’zga tashlanadi. Matematika darsida “Sayohat dars” didaktik o’yinini misol qilib oladigan bo’lsak,matematika darsini bir vaqtning o’zida ona tili va tabiat fanlari bilan bog’lash mumkin.
Didaktik topshiriq: berilgan misollarni to’g’ri va aniq yechish xatolar ustida ishlay olish.O’yin topshirig’i: O’quvchilarning matematikaga bo’lgan qiziqishini oshirish. Ona Vatanimiz O’zbekistonning qadimiy shaharlari haqida bilim berib atoqli otlarning yozilishiga e’tibor qaratish orqali ona tili fani bilan bog’lash. Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashO’yinshart, magnit doskaga aeroport maketi chizilgan surat osib qo’yilgan. Suratda qadimiy shaharlarimiz nomlari yozib qo’yilgan bo’ladi. Sinf o’quvchilari soniga mos chiptalar tayyorlangan bo’lib chiptalarning orqa tomonida misollar berilganbo’ladi, old tomonida yo’nalishlar yozilgan bo’ladi. Masalan, Buxoro-Toshkent, Buxoro-Xiva singari. O’quvchilar misollarni to’g’ri yechsa, berilgan yo’nalish bo’yicha sayohatga chiqadi. Ya’ni o’rinidan turib poyezdcha ko’rinishida saflanib sinf bo’ylab yuradi. Videoproyektor ekranida qadimiy shaharlarning video tasviri ko’rsatiladi. Samalyot aeroportga qo’ngach, o’quvchilardan chiptalarga diqqatbilanqarash talab etiladi. O’quvchilar chiptadagi xatolikni topishlari kerak ya’ni bitta chiptada joy nomi kichik harf bilan yozilgan bo’lib ushbu xatoni topgan o’quvchidan atoqli otlar qoidasi so’raladi. Tabiat bilan bog’lashda esa videolavhada ko’rgan tasvirlari asosida suhbat o‘tkazish mumkin. “Sehrli saroy” o'yini Didaktik topshiriq: to'g'ri va xatosiz hisoblashga o'rgatish, kompyuter saboqlaridan ogoh qilish.O'yin topshirig'i: maktab ilm olish dargohi ekanligi haqida tushuncha berish. O'yin bayoni: Bor ekanda, yo'q ekan, qadim zamonda bir ona bo'lgan ekan. Uning uquvsiz bir o'g'li bor ekan. O'g'li yeti yoshga to'lganda onasi uni bir saroyga boshlab boribdi. U oddiy saroy emas, balki sehrli saroy ekan.Ular saroyga yaqinlashib kelishibdi. Saroyning katta eshiklari bor ekan. Uning derazalari ko'p, xonalari yorug', yo'laklari uzun ekan. Shunda onasi o'g'liga: «Bolaginam, men seni mana shu saroyga olib keldim. Sen bu saroyda 9 yil yashaysan. Undan keyin esa boshqa eshikdan chiqasan, bu yerga kelganday emas, balki butunlay boshqa holatda bo'lasan. Sen katta bo'lib qolasan, chiroyli va aqlli bo'lib yetishasan, ko'p narsani biladigan bo'lasan», — debdi.
— Bolalar bu qanday saroy ekan-a?
— Bu maktab, ilm olish dargohi.
Sehrli saroyning ichkarirog'iga kirib borsak, bolalarning aqlini charxlovchi matematika faniga duch kelamiz. Matematika fanini o'rganishdan maqsad to'g'ri va xatosiz hisoblashni egallash bilan bir qatorda kompyuter saboqlaridan ogoh bo'lishdir.Bilimdon, zukko, komil insonlarni yetkazib berishda didaktik o'yinlarning o'rni beqiyosdir. “Sehirli saroy” didaktik usuli orqali maktabda ilk qadam qo’ygan boshlang’ich sinf o’quvchilarda maktabga, ilm olishga muhabbat motivatsiyasi shakillantiriladi.“Quvnoq vagonlar yoki poyezd” o'yiniDidaktik topshiriq: O'quvchilarning arifmetik amallarni bajarishlari jarayonida yo'l qo'yiladigan xatoliklarni bartaraf etishga o'rgatish. O'yin topshirig'i: Topshiriqlarni doiraviy misollar yechish orqali o'quvchilarning bilimini mustahkamlash.O'yin bayoni: O'qituvchi o'quvchilarga quyidagicha savol beradi:— Siz qanday transportlarni bilasiz? — Javob: — avtobus, tramvay, trolleybus, poyezd, metro, yengil mashinalar.— O'qituvchi: Juda to'g'ri javob qildingiz, endi biz sizlar bilan «Quvnoq vagonlar»
o'yinini o'ynaymiz. Bu o'yinni turlicha o'tkazish mumkin.Ko'rgazmali qurolda ko'rsatilgan misollarning javobini topish lozim.
17-2=15, 15+1 = 16, 16—8 = 8, 8 + 9=17 17 + 0=17
18 + 2 = 20, 20-5=15, 15 + 4=19, 19-11=8 8+10=18
Misollarning javobini topganlaridan so'ng uning qiziqarli tomonini topishga da'vatetiladi. Qiziqarliligi shundaki, o'quvchilar birinchisining javobi, ikkinchisining boshlanishi “zanjir”ga o'xshash ekanligiga iqror boladi.O'quvchilarning oldiga misol yozilgan kartochka yopishtirib qo'yiladi. U misollarning javobini tez va chaqqon topgach, o'quvchilar kim-kimdan keyin turishini bilib oladilar. Bir o'quvchi paravoz, qolganlari vagonchalar bo'lib ketma-ket turib olishlari kerak. Xato qilgan o'quvchilarga yordam beriladi. Shu tariqa o'yin bir necha marta takrorlanadi.Yuk tashuvchi poyezdlar vagonlariga sabzavotlar, mevalar yuklab, ularnibir shahardan ikkinchi shaharga jo'natish mumkin.O'quvchilar misollarning javobini topib, necha kilogramm jo'natilayotganini chaqqonlik bilan aytib berishlari lozim. Bu bilan bolalarning massa o'lchovlari haqida olgan bilimlari mustahkamlanadi. Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko‘zlanadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad bo‘lib hisoblanadi va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi.Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o’qitilayotgan mavzuning mazmunini o’quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan o’quvchilarni tanishtirish bo‘lsa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror malaka va ko‘nikmalarni hosil qilish, to‘rtinchisida, bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlarning bir nechtasi yoritilishi mumkin.O‘tilganlarni takrorlash oldin o‘tilgan darslarni yangi tizimga solish, shu bilan bilimlarni tekshirishni o‘z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qilish har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar tajribasi darsning ma’lum tizimini yaratdiki, ko‘pchilik o’qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma’lum yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki o‘tgan mavzu takrorlanadi, so‘ngra o‘tgan mavzu yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o’quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars oxirida uyga vazifa va unga ko‘rgazmalar beriladi.Ba’zan, bu maqsadlardan bittasiga bag‘ishlanishi mumkin. Ana shu bitta maqsadni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo‘ysinadi. Matematikadan dars turlari.Boshlang‘ich sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko‘rsatish mumkin.O’quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish darslari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala yechish bilimlari hosil qilinadi);turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka, ko‘nikmalarni mustahkamlash darslari;o‘tilganlarni takrorlash, umumlashtirish darslari;keyingi bosqichda xatolarning oldini olish maqsadida bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish darslari.Har bir darsda turli xildagi didaktik maqsadlar amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va mavzuning maqsadini bayon qilish; oldin o‘tilganlarni takrorlash yoki bolalarning hayot tajribasini esga tushirish yo‘li bilan O’quvchilarni yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlash; og‘zaki hisoblash uchun maxsus mashqlar, yangi materialni o‘rganish (darsning asosiy bo‘limi); bolalarning oldin o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash; o‘rganilgan bilimlarni hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo‘llash (darsning asosiy bo‘limi); o’quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o‘zlashtirilgan materiallarni takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash.Darsning asosiy qismlarini turli xilda va turli metodlar bilan birga qo‘shib olib borish mumkin.O’qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e’tiborga olishi kerak. Shu dars qanday qismlardan iborat bo‘lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular o‘rtasida O’quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday bog‘lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak.Boshlang‘ich sinfda matematika darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilmog‘i kerak. Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o‘zaro bog‘langan bo‘lishi kerak. Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: O’quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish darslari.Darsning borishi. Darsni maqsadga muvofiq shunday boshlash kerakki, barcha O’quvchilarni ,o’quv vazifalarini faol bajarishga darhol tortadigan bo‘lsin. Shu maqsadda uncha katta bo‘lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib borish kerak, bu esa O’quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash natijalarinigina yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o’quvchilarni yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qismida agar uy vazifasi mazmun jihatdan yangi materialga bog‘liq bo‘lsa, uni tekshirish ham mumkin. Agar uy vazifasi yangi mavzuga bog‘liq bo‘lmasa, yangi mavzuni o‘tishda o’quvchilar uni qo‘llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy vazifasini tekshirish shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qismi o’quvchilarning faolligini va diqqatini yo‘naltirishga qaratilmog‘i lozim, bu bosqichga uncha ko‘p vaqt sarf qilmaslik kerak.O’quvchilar diqqatini yo‘naltirish usullaridan yana biri darsning mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e’lon qilishdir. Bunda albatta o’quvchilarning qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat yaratish zarur. Masalan: O’quvchilar faqat hisoblashning og‘zaki usuli bilan tanish bo‘lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni qo‘shish tavsiya qilinsa, bunday holatda o’quvchilar o‘zlarining ortiqcha bilim va malakalarini qo‘llaydilar. O’quvchilar ma’lum qiyinchiliklardan o‘tadilar.Shunday qilib, oldindan o‘rganilgan hisoblash jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin emasligiga ishonch hosil qiladi. Yangi og‘zaki usulni o‘zlashtirish kerak. Dars ana shu usulga bag‘ishlangan bo‘ladi.Ikkinchi holda darsda o’quvchilar bilan qisqacha suhbat bilan olib borilishi mumkin. Bunday darsdan bir xonali sonlarni ko‘paytirishni tushuntirishda foydalanish mumkin.Yangi o’quv materialini o‘zlashtirishga o’quvchilarning faol tayyorlash maqsadida oldin o‘zlashtirilgan materiallar takrorlanadi, takrorlash xarakteridagi materiallar ko‘pincha og‘zaki hisoblash orqali bajariladi. Shuningdek, yangi materialni o‘zlashtirishga qaratilgan misol va masalalarni mustaqil yechish ham mumkin.Darsning ikkinchi qismida yangi matematik tushuncha beriladi yoki arifmetik misollarning yangi turi yechiladi. Bu o’quvchilarning bayoni yoki suhbati orqali olib boriladi. Bazan o’quvchiga buni mustaqil tanlab olish ham tavsiya qiladi. Masalan, oldin o‘tilgan mavzuga bog‘liq holda masala yoki misol yechish maqsad qilib olingan bo‘lsa, u holda o’quvchilar bu misollarni mustahkamlash, mustaqil yechish orqali o‘zlarining bilim va malakalarini oshirishlari mumkin.Yangi materialni mustahkamlash.Bu bosqichda o’quvchilarga keltirib chiqarilgan, xulosa, muhokamalarni esga olish, undan keyin mustahkamlash xarakteridagi vazifa berilishi kerak. Bu vazifani bajarish yordamida o‘tilgan yangi bilim mustahkamlanadi va birinchi bor amaliyotga tatbiq qilinadi. Birinchi vazifalar odatda jamoa bo‘lib bajariladi. Ba’zan esa misol-masalalar mustaqil bajarilgandan keyin, o’quvchilardan birortasi doskaga chiqib shu qoidaning to‘g‘riligini misol, masala yechish orqali ko‘rsatib beradi. O’quv materialining murakkabligiga qarab har qaysi bosqichda rasional bo‘lgan yo‘l topiladi. Har qanday didaktik faoliyat kabi, matematik kontent o'yinlar bir necha elementlardan iborat. Avvalo, bu - vazifa va to'g'ridan-to'g'ri ijro etish. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matematik didaktik o'yinlarning asosiy vazifalari: son va miqdordagi g'oyalarni shakllantirish, kattaligi va shakli, vaqt va makonda orientatsiyani rivojlantirishga qaratilgan. Boshqacha qilib aytganda, bolalar o'n birinchi raqamlar va raqamlar bilan tanishadilar, geometrik raqamlarni o'rganadilar, "katta" va "kichik" tushunchalarini aniqlaydilar. Shuningdek, haftaning va oylarning kunlari, taqvim va vaqt haqida birinchi ma'lumotni oling.Masalan, u bolalarni 10- raqamli kompozitsiyaga, matematik rivojlanish bo'yicha didaktik o'yinni "Yangi yilni bezashni" deb ataydi . Albatta, Yangi yil arafasida bolalar daraxtni bezashni yoqtirishadi: taxtada afishada, bolalarga daraxtni bezatish vazifasi beriladi, shunday qilib har bir qatordagi 10 ta o'yinchoq bor. Matematika darslarida boshlang'ich sinflarda didaktik o'yinlar kamroq qo'llaniladi. Shunga qaramay, bu asrdagi o'yin texnologiyalari bilimlarni olish va mustahkamlashning eng samarali usuli hisoblanadi. O'yinlar kuzatuvni, o'xshashlik va farqlarni aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi, fikrlashni, e'tiborni va tasavvurni yaxshilaydi. Bundan tashqari, o'yin faoliyatini tashkil etish, nisbatan murakkab bir mavzu sifatida matematikaga qiziqishni rivojlantirishning juda samarali usuli hisoblanadi. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‘zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi.Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi.Ulug‘ donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari – mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma'lumki, ta'limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta'limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi,ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak.Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta'lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas'uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko‘raylik»[1], - degan fikrlariga javoban ta'lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz.«Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha» metodiO‘quvchilar mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish;hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ...) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim).Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi.Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid vaoid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;o‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta'minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin.1-sinf darsligidagi «Oshxona jihozlari», «Qushlar», «Uy hayvonlari va parrandalar» kabi mavzularini o‘rganishda yangi mavzuni mustahkamlash uchun mazkur metodni qo‘llash ijobiy natija beradi. Bunda mavzuga oid to‘rtta va taalluqli bo‘lmagan (ortiqcha) bitta so‘z (tushuncha, fikr) beriladi. O‘quvchilar ana shu so‘zni (tushuncha, fikr) aniqlaydilar.Masalan, 1-sinf darsligidagi 1-mashqda berilgan topshiriqni bajarishda quyidagicha qo‘llash mumkin. Yozuv ekranda ko‘rsatiladi. O‘quvchilar ortiqcha so‘zni aniqlashadi. haqida ma`lumot berish 3. Mavzu yuzasidan guruhlarga topshiriq berish VEN DIAGRAMMASI yordamida Dars va Fakultativ mashg`ulotning oziga xos xususiyatlarini ko`rsatib berish SEHRLI HARFLAR oyini Sinkveyn tuzish Guruhlarning Fakultativ mashg'ulot namunasi taqdimoti 4. Darsni yakunlash: G`olib guruh aniqlanib, rag`batlantirish. Uyga topshiriq berish.
Fakultativ mashg'ulotlar boshlang'ich sinf o'quvchilarini tarbiyalashda, ularga kasb-hunar tanlashga oid bilim berishda yuqori natijalar beradi. Ayniqsa, iqtidorli o'quvchilarda fanga qiziqishi, dunyoqarashi, zehni namoyon bo'ladi. Bu esa boshlang'ich sinf o'quvchilariga to'la-to'kis bilim berishda har bir o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini o'rganishda o'quvchining qobiliyati namoyon bo'ladi. Boshlang'ich sinflarda fakultativ mashg'ulotlarni birinchi navbatda, matematika darslarida tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Shu o'rinda o'qituvchi birinchi bosqichda o'quvchilar Fakultativ darslar 1968 yil kiritilgan. Boshlangich sinflarga 2 soatdan berilgan. Shundan 1 soati matematikaga berilgan. Fakultativ darslarda darslikdagi oquv materialini takrorlamaydigan, lekin uni mustahkamlashga xizmat qiladigan oquv materiallar organiladi. Fakultativ mashgulotlar-XTV tomonidan tasdiqlangan, oquv rejada ajratilgan soatlar boyicha olib boriladi. Bu soat maktab ixtiyoridagi komponentlarga kora oquvchilar qiziqishiga qarab taqsimlanadi 6 1-sinfda- choraklar boyicha va III-choragini Matematikaga beriladi. 2-sinfda-yarim yillik boyicha: Ona tili va Matematikaga. 3-4-sinflarda yillik: yoki ona tiliga yoki Matematikaga beriladi. Fakultativ mashgulotlarga jurnalda alohida sahifa ajratiladi va baholanmaydi, oquvchilar qiziqishiga kora ragbatlantiriladi. Fakultativ mashgulotlarga 1-sinfda-32 soat hamda sinflarda esa- 34 soat ajratiladi. «Ta’lim to`g`risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonunlariga, 2017-2021-yillarga mo`ljallangan “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi”, 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3931-sonli Qarori, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi “Umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida”gi 187-sonli Qarori, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “O`zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risidagi”gi PF5712-sonli Farmoni, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev huzurida 2019 yil 23-avgust kuni kengaytirilgan tarzda o`tkazilgan 34-sonli yig`ilishda belgilangan ustuvor vazifalar hamda O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2019 yil 28-dekabrdagi “Umumiy o`rta ta’lim maktablarida variativ o`quv rejalarni tajriba-sinovdan o`tkazish to`g`risida”gi 405-sonli buyrug`i mazmunidan kelib chiqqan holda, ta’lim bosqichlarining uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, ta’limning zamonaviy metodologiyasini yaratish hamda ular asosida pedagog xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish mazmunini yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Mamlakatimizda kompetentsiyaviy yondashuvga asoslangan yangi davlat ta’lim standartlarini joriy etilishi o`rta maktab o`qituvchilari zimmasiga qator dolzarb vazifalarni ko`ndalang qilib qo`ymoqda. Shu bilan birga, 2017-2018-o`quv yilidan maktablarda 11 yillik o`rta ta’limning joriy etilishi ham o`z navbatida o`qituvchilarning malaka oshirishga bo`lgan yangi ehtiyojlarni keltirib chiqardi. Ayni paytda vujudga kelgan shart-sharoitlar va o`qituvchilarning yuqoridagi keltirilgan ehtiyojlari malaka oshirishning shakli, mazmuni va uni amalga oshirish mexanizmlarini qayta ko`rib chiqishni va bu jarayonga tegishli o`zgartirishlarni kiritishni taqozo etmoqda. Xususan, shu kunlarda yuqoridagi ehtiyojlardan va ular oldida ko`ndalang turgan muammolardan kelib chiqqan holda, matematika fani o`qituvchilarining malakasini oshirish mazmuni va shakllarini takomillashtirish zarurati paydo bo`ldi. “Matematika fanini o`qitish metodikasi” modulining ishchi o`quv dasturi matematika fani o`qituvchilari malakasini oshirish kursining o`quv dasturi asosida tuzilgan bo`lib, u matematika fani o`qituvchilariga o`qitishning zamonaviy metodlari mazmuni va mohiyatini ochib beradi.
Modulning maqsadi va vazifalari Modulning maqsadi: umumiy o`rta ta’lim maktablari matematika fani o`qituvchilarining zamonaviy innovatsion pedagogik texnologiyalari va maqbul metodlardan foydalanish kompetentsiyalarini rivojlantirishdan iborat. Modulning vazifalari: - matematika fani o`qituvchilarining zamonaviy pedagogik texnologiyalari va metodlar haqidagi bilim, ko`nikma va malakalarini rivojlantirish- matematika fani o`qituvchilarida dars jarayonida samarali metodlarni qo`llash ko`nikmalarini shakllantirish. Modul bo`yicha tinglovchilarning bilim, ko`nikma, malaka va kompetentsiyalariga qo`yiladigan talablar: Matematika o`qituvchilari: Mazkur kursni muvafaqqiyatli tugatgan tinglovchi quyidagilarni bilishi zarur: - matematika fanini o`qitishning o`ziga xos xususiyatlari va o`qitish metodlarini; - matematika fanidan o`quvchilar bilim, ko`nikma, malaka va kompetentsiyalarini baholash va nazorat turlarini; - matematika fanidan dars ishlanmalarini ishlab chiqishga qo`yilgan zamonaviy talablarni; - matematika fanini o`qitishda iqtidorli o`quvchilar bilan ishlash metodlarini.Quyidagi ko`nikmalarga ega bo`lishi lozim: - matematika fanini o`qitishning zamonaviy metodlarini qo`llay olish; - zamonaviy talablar asosida matematika fanidan dars ishlanmasini ishlab chiqish; - matematika fanidan o`quvchilar bilim, ko`nikma, malaka va kompetentsiyalarini baholash va nazorat topshiriqlarini tuzish; - matematika darslarini kuzatish, tahlil qilish va baholash.Quyidagi malakalarni egallagan bo`lishi shart: - matematika fanidan ochiq darslarni o`tkazish va ularni tahlil qilish; - matematika fanidan sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish; - matematika fanini o`qitishda iqtidorli o`quvchilar bilan ishlash; - matematika darslarida buyuk ajdodlarimiz ilmiy merosidan foydalanish.Quyidagi kompetentsiyalarni egallagan bo`lishi shart: O`zini-o`zi rivojlantirish, o`z ustida ishlash kompetentligi ko`rsatkichlari: - ilg`or pedagogik texnologiyalardan kasbiy faoliyatda foydalanish-zamonaviy talablar darajasida matematika darslarini tashkil qilish va o`tkazish. Mas’uliyat va moslashuvchanlik kompetentsiyasi - turli xil yangi vazifalar va mas’uliyatlarni qabul qila olish; - o`ziga, jamoada va hamjamiyat miqyosida mas’uliyatli bo`lish; - o`ziga va ta’lim muassasasi xodimlariga nisbatan yuqori marra va standartlarni belgilash va ularga erishish; - matematika fanidan o`quvchilarning muvaffaqiyatli o`zlashtirishini nazorat qilish mas’uliyatini o`z zimmasiga olish.
Modulni tashkil etish va o`tkazish bo`yicha tavsiyalar Matematika fanini o`qitish metodikasi modulidan mashg`ulotlar nazariy va amaliy shaklda olib boriladi.Nazariy mashg`ulotlarda matematika fanidan yaratilgan o`quv-uslubiy majmualar tarkibi, dars ishlanmalariga qo`yilgan talablar, matematikaning o`ziga xos xususiyatlari va uni o`qitish metodikasi haqida ma’lumotlar beriladi. Amaliy mashg`ulotlarda dars ishlanmalarini tuzish, o`quvchilar bilimini baholash, sinfdan tashqari ishlar, darslarni kuzatish va tahlil qilish o`rgatiladi.Mashg`ulotlarda texnik vositalardan, ekspress-so`rovlar, test so`rovlari, aqliy hujum, guruhli fikrlash, kichik guruhlar bilan ishlash va boshqa interaktiv ta’lim usullaridan foydalanish nazarda tutiladi. Modulning o`quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog`liqligi va uzviyligi Modul mazmuni o`quv rejadagi “Ta’lim jarayonida axborot kommunikatsiya texnologiyalarini qo`llash”, “Matematika fanini o`qitishda innovatsion yondashuvlar” o`quv modullari bilan uzviy bog`langan holda pedagoglarning kasbiy pedagogik tayyorgarlik darajasini orttirishga xizmat qiladi.Modulning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi Mazkur modul “Ijtimoiy modullar”, “Umumkasbiy fanlar” dan keyin yoki birgalikda o`rganiladi. Unda yuqoridagi bloklarda o`rganilgan mazmun yo`nalishlari va uslubiy jihatlarini matematika faniga tatbiq etish imkoniyatlari ochib beriladi. Modulning ta’limdagi o`rni Tinglovchilarni matematika fanini o`qitishning zamonaviy texnologiya va metodlari bilan tanishtirish hamda amalda qo`llash ko`nikmalarini shakllantirish orqali ta’lim samaradorligini ta’minlashdan iborat. Ta’lim va o`qitish mazmunining nazariy masalalarini, uning shakli va uslublarini pedagogikaning bir qismi bo`lgan didaktika o`rganadi.Umuman pedagogika singari didaktika hm rivojlanadi. Uning rivorlanishiga Yan Amos Kamenskiy hissa qo`shdi. Uning “Buyuk didaktika” asari o`qitishni rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatdi.Boshlang`ich ta’lim didaktikaning asoslari Shvetsariya pedagogi I.G.Pestolotsi asarlarida ishlab chiqilgan. Bulardan tashqari rus didaktikasining atoqli namoyondasi K.D.Ushinskiy bo`lgan. U ham o`qitish masalalarini chuqur psixologik asosini yaratdi. O`zbek xalqi orasida ham H.H.Niyoziy, A.Avloniy kabi pedagoglar yetishib chiqdi.Ular ham o`zbek xalq maktablarini ochish, o`quvchilarga darsliklar yozish kabi ishlarni davom ettirdilar.Didaktikaga asoslangan holda biz o`quvchilarga bilim beramiz. Ta’lim jarayonida turli usullardan foydalanamiz. Dars turini to`g`ri va muvaffaqiyatli o`tish uslubini ham to`g`ri tanlasak dars yaxshi natija beradi. Har bir darsni ko`rgazmali va texnika vositalari bilan o`tkazish joizdir. Shundagina dars bilimga boy o`tadi. O`qituvchi izlanuvchan bo`lishi, darslarni rang-barang usulda o’tishi kerak.Dars qiziqarli o`tishi uchun faqat ko`rgazma qurollardan foydalanib qolmay, o`yin elementlaridan, dars davomida harakatli daqiqalardan foydalanish lozim.O`yin elementlaridan nafaqat darsda, balki darsdan tashqari ishlarda konferensiya darslarida foydalanish mumkin. Bu albatta boshlang`ich sinf o`quvchilariga mo`ljallangan. Ular bu yoshda o`yinqaroq, tez zerikuvchan, diqqati tarqoq bo`ladi. O`yin orqali ularni darsga, mavzuga jalb qila olishimiz mumkin. Boshlang`ich sinf o`quvchilari yosh bo`lgani uchun ularga sodda tilda tushunarli holda bilim berish va darslarda o`yin elementlaridan foydalanish lozim. Bola hayotining asosiy qismi o`yin bilan o`tadi. O`yinlar faqat didaktik vosita bo`lmay, bola hayotining asosiy shaklidir. Shuning uchun biz o`yinning nozik tomonlarini egallamay turib, o`yin faoliyatini boshqarishini o`rganmay turib oldimizda turgan mas’uliyatli vositalarni hal qila olmaymiz.Tilni o`rganish o`quvcilar zehni, aqli, ongi, madaniy darajasini oshiradi va tilni puxta o`rganmay turib, boshqa fanlarni o`zlashtirish qiyin. Chunki har bir predmetni ifodalash, bolaga o`rgatish hamisha so`zlar vositasida amalga oshadi. O`yin orqali bola faoliyati mukammallashadi, ularni jismonan rivojlanishiga yordam beradi. O`yin jarayonida qiyinchiliklarni, to`siqlarni yengishga o`rgatib boradi.O`yin bolalar faoliyatining asosiy turi. Bola o`yin orqali materiallarning ko`rinishi, rangi, tuzilishi turli o`simlik va hayvonot olamidagi o`zgarishlarni anglaydilar. O`yin- bu bolalar uchun o`qish, mehnat qilish va tarbiya vositalaridir. Biroq, darsning asosiy qismini o`yin darsiga aylantirib qo`ymaslik lozim.Bola hayotining asosiy turi o`yindir. “Bola uchun o`yin voqelik”- deb yozgan edi K.D.Ushinskiy, binobarin, tevarak atrofdagi voqelikdir. U bolaga xususan tushunarli bo`lgani uchun qiziqdir, o`yin bolaga shuning uchun tushunarliki, unda qisman bolaning o`zi yaratgan narsa bor.Bolalarning o`yin faoliyati maktabgacha yoshda paydo bo`lib, o`z taraqqiyotida oddiy taqlid qilishdan murakkab rolli o`yinga qadar bo`lgan yo`lni bosib o`tadi, bu o`yin dastlab kishilarning predmetlar bilan bog`liq faoliyatini, so`ngra o’ziga xos xususiyatlarni aks ettiradi.O`yin o`sib borayotgan bola organizmining zaruriy ehtiyojidir va u orqali bolalarda tashkilotchilik ko`nikmalari tarbiyalanadi. Ammo o`yin har qanday sharoitda ham o`yindir. Shunday o`yinlar ham borki, ular bolalarga mustaqillikni, oddiylikni, bir- biriga yordam berish hissini tarbiyalaydi.Yan Amos Kamenskiy Grammatik o`yinlardan sistemali foydalanishning ahamiyati xususida gapirib, bunday deb yozgan edi: “Bola sog`lom bo`lishi uchun u doimiy harakatda bo`lishi zarur, shundagina o`yin qiziqarli o`tadi. O`yinga rahbarlik qilish va bolalarning hatti-harakatlarini doimo kuzatib turishi kerak. Chunki bolalar o`yin jarayonida har tomonlama tarbiyalanadilar.
Psixologik olimlar o`yinlarni to`rt guruhga bo`ladilar: Funksional o`yinlar.Bu o`yinlar bola organizmining har tomonlama rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Bu kichik yoshdagi bolalar uchun harakterli bo`lib, unda bolalar nima bilandir shug`ullanadilar, turli predmetlar bilan tanishadilar.
Qoidali o`yinlar.Bu o`yinlarda bolalar tevarak-atrof va muhitdagi voqealardan habar topib, idrok etish bilan kifoyalanadi. Bunda ko`rish, eshitish, his qilish kabi sezgi organlari idrok qiladi. Rolli o`yinlar.Bu o`yinda bolalar o`zlarini ma’lum bir rolini, qandaydir kasb egasi (shifokor, o`qituvchi, quruvchi kabi) vazifasini bajarayotgandek his etadilar. Har bir bola o`ziga tegishli rolni muvofaqiyatli bajarishga harakat qiladilar.Konstruktorli o`yinlar. Bu o`yinning asosiy mazmuni qurilishi komplekslari, taxta, qum, qog`oz materiallarining parchalarini qirqish, taxlash singari mehnat ko`nikmalarini hosil qilish kabilardan iboratdir.Konstruktorli o`yinlar asosan ikkiga bo`linadi. Ijodiy o`yinlar bolalar o`zlari o`yinning mazmunini, maqsadini, qoidasini topadilar. Ijodiy o`yinlarning asosiy qismini syujetli rasmli o`yinlar tashkil qiladi. Ijodiy o`yinlardan yana biri dramatik o`yindir. O`yinning mohiyati hikoya va ertaklardagi voqealarning mazmunini tasvirlashdan iborat bo`lib, ularda badiiy adabiyotlardagi persanajlar tasvirlanadi.Qoidali o`yin. Huddi xalq o`yinlari singari qiziqarli bo`lib, unda bolalar hayoti, o`z tengqurlari va kattalarning mehnat faoliyatini tasvirlashga harakat qiladilar. Demak, barcha turdagi o`yinlar bolalarning kattalar faoliyatiga qiziqishlariga, ularga taqlid qilishiga intilishlarining mehnati va oilaviy hayotini, uchuvchilar, kosmonaftlar, dengizchilar hamda boshqalarning qahramonliklarini aks ettiradi.Ko`pchilik o`yinlarda didaktik o`yinchoqlar va bunga bevosita a’loqador bo`lgan boshqa qo`llanmalar foydalaniladi. Didaktik o`yin jarayonida shunday holatlar ham tez-tez bo`lib turadiki bolalardagi eng yaxshi kayfiyat birdan sho`xlik, notinchlik va intizomsizlik bilan ham almashib qoladi. Bunday paytlarda o`qituvchi ayrim bolalarga tanbex berishga majbur bo`ladi va bu boshqarning o`yin kayfiyatini shubhasiz tushiradi. Agar shunday vaziyat sodir bo`lsa ham o`yin qoidasi bilan birga qo`shib tushuntirsa metodik jihatdan to`g`ri bo`ladi.Individual didaktik o`yin o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida bevosita munosabat yaratishga va bolalarning orqada qolishi sabablarini chuqurroq anglashga yordam beradi. Bunda o`ituvchining quyidagi kabi mantiqiy topishiriqli o`yin mashqlarini o`tkazishi maqsadga muvofiqdir.O`qituvchi yoki o`quvchilardan birontasi bir so`z aytadi, bolalar ana shu so`zga yaqin yoki qarama-qarshi ma’noli so`z topib aytadilar. Masalan: osh-mosh, tosh, bosh… o`qituvchi yoki tarbiyachi bolalarga kaptok otadi. Kaptok otayotganda, o`qituvchi masalan: “anor”-, deydi. O`quvchilar esa sholi-poli, uy-o`y, rom-pom, uch-o`ch degan so`zlarni topib aytishlari kerak.Har bir o`quvchiga stol ustida turgan rasmlardagi bir-biriga nomlari yaqin bo`lganlarini topib aytishi topsiriladi. Grammatik o`yinlar til o`rgatishdagi qiyinchiliklarni yengishga, ona tilidan olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.Ayniqsa birinchi sinfga kelgn bolalarning ancha kamchilikari bo`ladi. Masalan: Ular r,z,s,t,sh kabi tovushlarni to`g`ri talaffuz eta olmaydilar. Shuning uchun ham boshlang`ich sinf o`yin mashqlari ovoz, havo yo`lining ishlashini normallashtiradi, tovushlarni to`g`ri talaffuz qilib, eslab qolishga yordam beradi.1-sinfda talaffuz etilishi qiyin bo`lgan so`zlar ishtirokida turli o`yinlar o`tkaziladi.O`qituvchi bir necha so`zni (olma, shahar, gulzor) aniq, lekin juda tez aytadi. O`quvchilar bu so`zarni yaxshilab eshitib olishga va uni takrorlashga harakat qiladilar. Bu o`yin bolalarning eshitush qobiliyatini mustaxkamlashga yordam beradi, ularni intizomli bo`lishga o`rgatadi. O`yin jarayonida bola xarakteridagi o`ziga xos tomonlari oydinlashib boradi, tarbiyachi ularning har biriga mos muomila qilishiga o`rgatadi. Ularning salbiy
tomonini ochadi o`qituvchi esa o`z navbatida uni to`g`irlashga harakat qiladi.O`yin orqali bola ko`rgan bilganini tasvirlaydi. Masalan: “Maktab-maktab”, “Magazin”, “Sotuvchi” kabi o`yinlar shular jumlasidandir.A.S.Makarenko bola qanday o`ynasa ishni ham shunday bajaradi, deb juda to`g`ri ta’kidlaydi va o`yinni tarbiyaning muhim vositalaridan biri deb hisoblaydi.O`qituvchi didaktik o`yinlarni rejalashtirayotganda quyidagi muayyan talablarga amal qilishi muhimdir.O`yin o`rganilayotgan material uchun dalil va uni mustahkamlovchi omil bo`lib hizmat qilishi, ammo uning o`rnini to`liq egallab olmasligi, shuningdek qolgan vaqtda to`ldiruvchi vosita bo`lmasligi;O`ynaladigan o`yinning maqsadini aniq bilishi va shu maqsdga erishishi uchun harakat qilishi;O`yin qoidalarini, vazifalarini bolalarga ravshan va qiziqarli qilib tushuntirishi, ularda o`yinga bo`lgan qiziqishni oshirish hamda uni mashq bilan almashtirib yubormasligi;O`yinning qanday o`ynalayotganini tez, to`g`ri, tushunish va uni o`quvchilar qanday bajarayotganini kuzatib turishi; O`yin natijalariga mohirlik bilan yakun yasash va ularni erishilgan natijalar bilan bog`lash;O`ynni qizqarli o`tkazish kerak.O`yin paytida o`quvchilar har doim o`zlariga tanish bo`lgan manbaalarga asoslangan holda ish tutadilar, natijada bu material ularning xotirasiga yana ham mustakam o`rnashib qoladi.O`yin elementlari bolalarni bilim saviyasini, nutqini, o`qishini o`stiradi.“Xarflarni esda saqlash” o`yini O`yinning maqsadi: o`quvchilar tovushlarni to`g`ri talaffuz etishga va esda saqlab qolishga o`rgatish.Qo`llanmalar: o`quvchilarga tanish bo`lgan turli predmetlarning rasmlari shu predmetlarning nomlari bilan boshlanadigan unli xarf na’munalari (kartochkalar)O`yinning borishi: O`yinda sinf o`quvchilarining bir guruhi qatnashadi. O`yin boshqaruvchi o`yinning o`tkazilishi haqida tushuncha beradi va u oldingi darsda o`rganilgan o, a, l, n xarflar yozilgan kartochkalarni olib qoladi.Bir guruh o`quvchilarga oy, olma, olxo`ri, olcha, ot, ari, anor, ayiq, archa, lola kabi predmetlarni rasmlari tasvirlangan kartochkalar tarqatiladi.O`yin boshqaruvchi o xarfi va predmet rasmi tasvirlangan kartochkalarni olib qo`yadi. So`ng boshqa a xarfi yozilgan boshqa bir kartochkani stol ustiga qo`yadi. O`yin ishtirokchilari esa shunga mos rasmli kartochkalarni ko`rsatadilar. O`yin ana shu xolda davom etadi.Agar o`quvchi berilgan xarfni rasmli kartochkadan topa olmasa, u o`z rasmli kartochkasini ochib qo`yadi. O`yin ishtirokchilaridan kimda kim xarf bo`yicha rasm kartochkani topib ayta olsa, shu o`quvchi kartochkasini hammaga ko`rsatb, keyin uni to`ntarib qo`yadi. Darslikda yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitishning an'anaviy va noan'anaviy metodlaridan: ma'ruza, suhbat, mustaqil ish, evristik va muammoli ta'lim metodlarini dars jarayonida qo‘llanilishiga katta ahamiyat berilgan. Matematika darsi, uning tuzilishi va uni tashkil qilish metodikasi, matematika darsining turlari, darsga tayyorgarlik va uning tahlili matematika darsiga qo‘yilgan talablar ochib berilgan. Darslikda yana son tushunchasini kiritish va uni kengaytirish, ular ustida to‘rt amalni bajarish, maktabdagi ayniy shakl almashtirishlami o‘rgatish, maktab matematika kursidagi tenglama turlari, tenglamalar sistemasi hamda parametrik usulda berilgan tenglamalarni yechish metodikalari ham ko‘rsatilgan. Darslik oxirida masala va uning turlarini yechish metodikasi ham ko‘rsatilgan. Har bir bob tugagandan keyin o‘quvchi talabalar uchun shu bob mavzularining mazmunini ochib beruvchi mantiqiy ketma-ketlikka ega boigan savollar sistemasi, hamda tayanch iboralar keltirilgan. Ushbu darslik haqida qimmatli fikrlarini bildirgan 0 ‘zbe- kiston fanlar akademiyasining akademigi professor Sh.K,Far- monovga, pedagogika fanlari doktori, proffessor J.Ikromovga, professor N.G‘aybullayev va professor M.Tojiyevlarga hamda darslikni o‘qib chiqib o‘zlarini qimmatli fikrlarini bildirgan fizika- matematika fanlar nomzodi, Toshkent Milliy universitetining dotsenti Mashrabjon Mamatovga samimiy minnatdorehiligimni bildiraman. a0 ‘quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to‘g‘risida o'quvchilarga etarli darajada ma’lumot berishi, ulami matematika fanining yuqori bo‘limlarini o'rganishga tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan bilim- larining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o'rganishlari, ya’ni isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak.0 ‘quvchilaming og'zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish. Matematikani o'rganish o‘quvchilaming o‘z ona tillarida xatosiz so'zlash, o‘z fikrini aniq, ravshan va lo'nda qilib bayon eta bilish malakalarini o'zlashtirishlariga yordam berishi kerak. Bu degan so‘z o'quvchilaming har bir matematik qoidani o‘z ona tillarida to‘g‘ri gapira olishlariga erishish hamda ulami ana shu qoidaning matematik ifodasini formulalar yordamida to'g'ri yoza olish qobiliyatlarini atroflicha shakllantirish demakdir^ 0 ‘quvchiIami matematik qonuniyatlar asosida real haqiqat- !ami bilishga o'rgatish. Bu yerda o‘quvchilarga real olamda >"uz
beradigan eng sodda hodisalardan tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosa- batlami tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko‘zda tutiladi. Bunday bilimlar berish orqali esa o‘quvchilaming fazoviy tasawer qilishlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yahada rivojlanadi. Materastika o*qit!shning tarbiyaviy maqsadi o‘z oldiga quyidagilami qo‘yadi: a) 0 ‘quvchi!arda ilmiy dunycqatsshni shakllantirish. Bu g‘oya bilish nazariyasi asosida araalga oshiriladi. b) 0 ‘quYchilarda matsimttikani o‘rgamsh.ga bo'lgan qiziqish- larni tarbiyalash. Bizga ma’Iumki, matematika darslarida o‘quvchilar o‘qishning dastlabki kimlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o‘rganadi!ar. Ular avvalo kazatishlar natijasida, so'ngra esa mantiqiy tafakkut qilish natijasida xulosa chiqatadrlar. Ana shu chiqarilgan xulcsalar matematik qofiuniyailar bilan tasdiqlanadi. Matematika o'qituvchisining vazifasi o‘quvchilarda mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.0 ‘quvchilarda matematik tafakkumi va matematik madani- yatni shakllantirish. Matematika darslarida o‘rganiladigan har bir matematik xulosa qat’iylikni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida juda ko‘p matematik tushuncha va qonuniyatlar bilan ifodalanadi. 0 ‘quvchilar ana shu qonuniyatlarni bosqichma-bosqich o‘rganishlari davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi, matematik xulosa chiqarish madaniyatlari shakllanadi. 0 ‘quvchilami biror matematik qonuniyatni ifoda qilmoqchi bo‘lgan fikrlami simvolik iilda to'g'ri ifodalay olishlaii va aksincha simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o‘z ona tillarida ifoda qila olishlariga o‘rgatish orqali ularda matematik madaniyat shakllantiriladi. 3. Matematika o‘qitishning amaliy maqsadi o‘z oldiga quyidagi vazifalami qc‘yadi:Matematika kursida olingan nazariy bilimlami, kundalik hayotda uchraydigan elementar masalalami yechishga tadbiq qila plishga o‘rgatish. Bunda aspsan p‘quvchilarda nazariy bilimlami amaliyotga bog‘lay olish imkpniyatlarini tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ulami mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalami hal qilishga o‘rgatiladi. Matematikani o'qitishda texnik vosita va ko'rgazmali qurollardan fpydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda o‘quvchi- laming matematika darslarida texnika vositalaridan, matematik ko‘rgazmaIi qurollar, jadvallar va hisoblash vpsitalaridan foydalana olish malakalari tarkib toptiriladi. 0 ‘quvchilami mustaqil ravishda matematik bilimlami egallashga o‘rgatish. Bunda aspsan o‘quvchilami o‘quv darslikla- ridan va ilmiy-ommaviy matematik kitoblardan mustaqil o‘qib o‘rganish malakalarini shakllantirishdan iboratdir. Bu qabul qilingan qonunga ko‘ra uzluksiz ta’lim tizimining faoliyati davlat ta’lim standartlari asosida, o‘z ichiga quyidagi ta’lim turlarini oladi. Maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ulami qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim. Kadrlar tayyorlash milliy modelining o'ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to‘qqiz yillik umumiy o‘rta ta’lim hamda uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa umumiy ta’lim dasturlaridan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil o‘tilishini ta’minlaydi. Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim (I-IV sinflar), umumiy o‘rta ta’lim (V-IX sinflar), o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limini qarrirab oladi. Maktabgacha ta’lim bola sog'lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish xissini uyg‘otadi, uni muntazam bilim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim bola olti-etti yoshga etguncha davlat va nodavlat makgabgacha tarbiya, bolalar muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim I-IX sinflar o‘qishidan iborat bo‘lgan majburiy ta’limdir. Ta’limni bu turi boshlang‘ich sinfni (I-IV sinflar) qamrab oladi hamda o‘quvchilaming fikrlashlari bo‘yicha muntazam bilim olishlarini, o'qiiv-ilmiy va umummadaniy bilimlami, milliy umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-ahloqiy fazilat- lami, mehnat ko‘nikmalarini, hamda kasb tanlashni shakllantiradi. Umumiy o‘rta ta’lim tugallanganidan keyin ta’lim fanlari va ular bo‘yicha olingan baholar ko‘rsatilgan hamda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat beriladi. 0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi umumiy o‘rta ta’lim negizida o‘qish muddati uch yil bo'lgan majburiy bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimining turidir. o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishi akade- mik litsey yoki kasb-hunar kolleji o‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akaaemik iitsey aaviat ta’iim stanaartiariga muvofiq o'rta maxsus ta’lim beradi. 0 ‘quvchilami imkoniyatlari va qiziqishlarini
hisobga olgan holda ulaming jadal intelektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan, kasbga yo‘naltirilgari ta’lim olishini ta’minlaydi. Kasb-hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari darajasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi, bunda o‘quvchilaming kasb hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalami chuqur rivojlantirish, tanlab olgan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi. Oliy ta’lim o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi negiziga asosla- nadi hamda ikki bosqichga ega. 1. Bakalavriat - mutaxassisliklar yo‘nalishi bo‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim muddati kamida to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliy ta’limdir. Bakalavrlik dasturi tugagandan so‘ng bitiruvchilarga davlat attestatsiyasi yakunlariga binoan kasb bo‘yicha «bakalavr» darajasi beriladi. Magistratura - aniq mutaxassislik bo‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan bakalavr negizidagi ta’lim muddati kamida ikki yij bo‘lgan oliy ta’limdir. Magistr darajasini beradigan davlat malaka attestatsiyasi magistrlik dasturining nihoyasidir. Magistrlarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb- hunar faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradigan diplom beriladi. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limni oliy o‘quv yurtlarida, ilmiy tadqiqot muassasalarida aspirantura, doktorantura, mustaqil tadqiqotchi ko‘rinishlaridagi bosqichlar asosida davom ettirish mumkin. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim bosqichlari dissertatsiya himoyasi bilan yakunlanadi. Yakuniy daylat attestatsiyalarining natijasiga ko‘ra tegishli ravishda fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasi berilib, davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash mutaxassis- liklaming kasb bilimlari va ko‘nikmalarini yangilash hamda chuqur- lashtirishga qaratilgan. Kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash ta’lim muassasalaridagi o'qish natijalariga ko‘ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma va' sertifikat topshiriladi. Biz ta’lim deyilganda o'qituvchi bilan o'quvchilar orasidagi ongli va maqsadga tomon yo‘naltirilgan bilishga doir faoliyatni tushunamiz. Har qanday ta’lim o‘z oldiga ikkita maqsadni qo'yadi. 1) 0 ‘quvchilarga dastur asosida o‘rganilishi lozim bo'lgan zarur bilimlar sistemasini berish.Matematik bilimlami berish orqali o‘quvchjlaming mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish. Ta’lim jarayonidagi ana shu ikki maqsad amalga oshishi uchun o'qituvchi har bir o'rgatilayotgan tushunchani psixologik, pedagogik Ч& didaktik qonuniyatlar asosida tushuntirishi kerak. Buning natijasida o'quvchilar ongida bilish deb ataluvchi psixologik jarayon hosil bo'ladi. Bizga falsafa kursidan ma’lumki, bilish jarayoni «jonli musho- hadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga demakdir». Bun- dan ko'rinadiki bilish jarayoni tafakkur qilishga bog'liq ekan. «Tafakkur - inson ongida ob’ektiv olamning aktiv aks etishi demakdir» (Yu.M.Kolyagin. «Matematika o'qitish metodikasi, М., 1980 у, 57-bet). Psixologik nuqtai nazardan qaraganda bilish jarayoni ikki xil bo'ladiHissiy bilish (sezgi, idrok va tasawur). Insonning hissiy bilishi uning sezgi va tasavvurlarida o'z ifodasini topadi. Inson sezgi a’zolari vositasida real dunyo bilan o'zaro aloqada bo'ladi. Bilish jarayonida sezgilar bilan birga idrok ham ishtirok etadi. Sezgilar natijasida ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi hosil bo'ladi, ana shu sub’ektiv obrazning inson ongida butunicha aks etishi idrok deb ataladi. Tashqi olamdagi narsa va hodisalar inson miya po'stlog'ida sezish va idrok qilish orqali ma’lum bir iz qoldiradi. Oradan ma’lum bir vaat o'tgach, ana shu izlar iadallashishi va biror narsa yoki
hodisaning sub’ektiv obrazi sifatida qayta tiklanishi mumkin. Ana shu ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazining ma’lum vaqt o‘tgandan keyin qayta tiklanish jarayoni tasawur deb ataladi. 2) Mantiqiy bilish (tushuncha, hukm va xulosa). Har qanday mantiqiy bilish hissiy bilish orqali amalga oshadi, shuning uchun ham hap bir o‘rgani!ayotgan matematik ob’ektdagi narsalar seziladi, abstrakt nuqtai nazardan idrok va tasawur qilinadi, so‘ngra ana shu o'rganilayotgan ob’ektdagi narsa to‘g‘risida ma’lum bir matematik tushuncha hosil boiadi. T a ‘ r i f. Matematik ob’ektdagi narsalarning asosiy xossalarini ales ettiruvchi tafakkur formasiga matematik tushuncha deyiladi. Har bir matematik tushuncha o‘zimng ikki tomoni, ya’ni mazmuni va hajmi bilan xarakterlanadi. T a ‘ r i f. Tushunchaning mazmuni deb, ana shu tushunchani ifodalovchi asosiy, xossalar to ‘plamiga aytiladi. Masalan, to‘g‘ri to‘rtburchak tushunchasini olaylik. To‘g‘ri to‘rtburchak tushunchasining mazmuni quyidagi asosiy xossalar to‘plamidan iboratdir: 1) To‘g‘ri to‘rtburchak diagonali uni ikkita uchburchakka ajratadi. 2) Ichki qarama-qarshi burchaklarining yig‘indisi 180° ga teng. 3) Diagonallari bir nuqtada kesishadi va shu nuqtada teng ikkiga bo‘linadi. T a ‘ r i f. Tushunchaning hajmi deb, ana shu tushunchaga kirgan barcha ob ’ektlar to ‘plamiga aytiladi. Masalan, to‘rtburchak tushunchasining hajmi shu to‘rtburchak tushunchasiga kirgan barcha to‘rtburchak turlaridan, ya’ni parallelo- gramm, kvadrat, romb va trapetsiyadan iborat bo‘ladi. Bundan to‘rt- burchak tushunchasining hajmi tomonlari uzunliklarining kattaligi turlicha bo lgc.iv b;:rcha katta-kicuik toMbuic'uaklar tashkil qilishi ko‘rinadi. Bizga hajm jihatidan keng va mazmun jihatidan tor boMgan tushunchani jins tushunchasi, aksincha esa hajmi tor va mazmuni keng boMgan tu shunchani tu* tushunchasi deb jr^untilishi psixologiya fanidan ma’lum.Akslantirish tushunchasini playlik. Bu tushun- chadan ikkita, ya’ni qaytuvchi va qaytmaydigan akslantirish tushun- chalari kelib chiqadi. Bu yerda akslantirish tushunchasi qaytuvchi va qaytmaydigan akslantirish tushunchalariga nisbatan jins tushunchasi, qaytuvchi va qaytmaydigan akslantirishlar esa akslantirish tushunchasiga nisbatan tur tushunchalari bo‘ladi. Bu mulohazalardan jins tushunchasi tur tushunchalariga nisbatan hajm jihatidan keng va mazmun jihatidan tor tushuncha ekani ko‘rinadi. Ko‘pburchak tushunchasini playlik. Bu tushun- chadan ikkita qabariq va botiq ko‘pburchak tushunchalari kelib chiqadi. Ko‘pburchak tushunchasi bu tushunchalariga nisbatan jins tushunchasi deb yuritiladi, chunki uning hajmi qabariq va botiq ko‘pburchaklar hajmlaridan kattadir. qabariq va botiq ko'pburchaklar esa ko‘pburchak tushunchasiga nisbatan tur tushunchalari deb yyritiladi, chunki ulardan hap birining hajmi ko‘pburchak tushun- cha'sining hajmidan kichik, ammo mazmunlari ko‘pburchak tushun- chasining mazmunidan katta.Har bir fanda bo‘lgani kabi matematika fanida ham ta’rifla- nadigan va ta’riflanmaydigan tushunchalar mavjud. Maktab matematika kursida, shartli ravishda, ta’riflanmaydigan eng sodda tushunchalar qabul qilinadi. Jumladan, arifmetika kursida son tushunchasi va qo‘shish amali, geometriya kursida esa tekislik, nuqta, masofa va to‘g‘ri chiziq tushunchalari ta’riflanmaydigan tushunchalardir. Bu tushunchalar yordamida boshqa matematik tushunchalar ta’riflanadi. Ta’rif degan so‘zning ma’nosi shundan iboratki, bunda qarala- yotgan tushunchalarni boshqalaridan farqlashga, fanga kiritilgan yangi termin mazmunini oydinlashtirishga imkon beruvchi mantiqiy usul tushuniladi. Tushunchaning ta’rifi ta’riflanuvchi tushuncha bilan ta’riflov- chi tushunchalar orasidagi munosabatdan hosil bo‘ladi, Tushunchaning ta’rifi mglizcha definitsiya (definite) so‘zidar. oiingan bo‘lib, «chegara» degan yoki «biror narsaning oxiri» deganma’noni bildiradi. Professor J.Ikromov o‘zining «Maktab matematika tili» nomli kitobida tushunchalaming ta’rifini quyidagi turlarga ajratadi: 1) Real ta’rif. Bunda qaralayotgan tushunchaning shu gruppadagi tushunchalardan farqi ko'rsatib beriladi. Bunda ta’rif- lovchi va ta’riflanuvchi tushunchalar hajmlarining teng bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi. Masalan: «Aylana deb tekislikning biror nuqta- sidan masofasi berilgan ma^ofedan katta boimagan masofada yotuvchi nuqtalar to‘plamiga aytiladi». Bu yerda ta’riflanuvchi tushun-cha aylana tushunchasidir, ta’riflovchi tushunchalar esa tekislik, nuqta, masofa tushunchalaridir, KlassiSkatsIon ta’rif. Bunda ta’riflanayotgan tushuncha- ningjias tushunchasi va uning turjihatidaa farqi ko‘rsatilgari bo‘Iadi. Masalan, «kvadrat - barcha tomonlari teng bo'lgan to‘g‘ri to‘rtbur- chakdir». Bu ta’rifda «to‘g‘ri to‘rtburchak» tushunchasi «kvadrat»- ning jins tushunchasi, «barcha temoiilari teng» esa tur jihatidan farqini ifoda qiladi. Gecetik ta’rif yoki induktiv ta’rif. Bunda asosan tushunchaning hosilbolish jarayoni ko£rsatiladi. Boshqacha qilib aytganda, tushunchaning hosil bo‘lish jarayonmi ko‘rsatuvchi ta’rif genetik ta’rif deyiladi. Bizga psixologiya kursidan ma’lumki, genetika so‘zi grekcha genesis so'zidan olingan bo‘lib «kelib chiqish» yoki «ШапЬа» degan ma’noni bildiradi. Masalan: To‘g‘ri burchakli uchburchakning bir kateti atrofida aylanishidan hosil boMgan jismni konus deyiladi.To‘g‘ri burchakli trapetsiyaning balandligj atrofidan aylanishidan hosil bo'lgan jismni kesik konus deyiladi. Doiraning diametri atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan jism shar deyiladi. Yuqoviuagilatdan, koVinadiki, tushunchalarni ta’rifiashda har bir tushunchaning mazmuni beriladi, bu degan so‘z tushunchaning asosiy alomatlari yoki muhim belgilarini sanab ko‘rsatish demakdir. Dcmak, ta’rifda faqat ta’riflanadigan tushunchani boshqa turdagi iushunchaiardan ajratib tiiradagan mijhim hpi^’i^rioina ifodalanadi. ta’rifni mustaqil holda tuzishga harakat qiladilar. Yangi tushuncha kiritishning bu yo‘li ayniqsa quyi sinflarda o'z samarasini beradi. Bundan tashqari aniq induktiv yo‘l orqali tushunchalarni kiritish jarayonida muammoli vaziyatlar hosil bo'ladi, buning natijasida o'quvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatlari shakllanadi. Fik- rimizning dalili sifatida 6-sinfda o'rgatiladigan «parallel to‘g‘ri chi- ziqlar» tushunchasini aniq-induktiv metod orqali kiritish usulini ko'rib o'taylik.


Xulosa
Dars jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish bolada erkin muloqotga kirishish, o’z fikrini erkin bayon etish hamda yangi bilimlarni, tasavvurni ishga solgan holda to’laligicha esda saqlab qolish imkonini beradi.Ta’limiy o’yinlarning yana bir jihati shuki, u bolada ikki miya yarim sharlarining bir vaqtning o’zida ishlashini ta’minlaydi. Miyadagi bunday faollik berilgan axbarotni bir vaqtning o’zida qabul qiladi, esda saqlaydi uni qayta tahrirlab berilgan savolga tez va aniq javob berishni ta’minlaydi.Shularni inobatga olgan zamonaviy o’qituvchidan har bir darsni didaktik o’yinlar asosida tashkil etish talab etiladi. Shuning natijasida esa kun davomida bolada charchoq, toliqish kuzatilmaydi.O’quv-bilim jarayonida yuqori samaradorlikka erishish bolada o’qishga bo’lgan motivatsiyani to’g’ri yo’naltirilganligiga bog’liq. Didaktik o’yinlar aynan shunday motivatsiyani bera oladi. Ta’lim jarayonini alohida jarayon sifatida ko’rib uni bolaning asosiy faoliyati bo’lmish o’yin faoliyatidan ajratib qo’yish esa bolani qafasga solib qo’yish bilan barobar.O’yin faoliyati g’olib yoki mag’lub tushunchalardan iborat bo’lib dars jarayonida qo’llanilganda bola g’olib bolish uchun kurashadi va ana shu kurash natijasida berilgan axbarotni diqqat bilan tinglab bilimlarni osongina egallab oladi. Bir vaqtning o’zida bu bilimlarni hayotda qo’llab ko’radi.Misol tariqasida “33ta 33”didaktik o’yinida bola ko’paytirish jadvalini yaxshi yodlagan bo’lishi va diqqatini ishga solgan holda ishtirok etishi kerak bo’ladi.O’yin sharti sinf o’quvchilari sonlarni tartib bilan aytganda 3 raqami ishtirok etgan sonlar va 3 ga bo’linadigan sonlar aytilmay o’rniga qarsak chalinadi. (1,2, qarsak, 4,5,qarsakvah.). Sanoq 33 soniga qadar davom etadi sanoqda adashgan o’quvchi o’yindan chiqib ketadi va sanoq qayta boshlanadi