Boshlang’ich sinf o’quvchilarini matematika darslarida ijodiy ishlashga o’rgatish metodikasi

---

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini matematika darslarida ijodiy 
ishlashga o’rgatish metodikasi 
 
Nasibaxon Xabibjanova 
Andijon shahar, 40-maktab
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada mamlakatimizdagi uzluksiz ta’lim tizimining har 
bir bo`g`inida ma’naviy tarbiya mazmunini milliy qadriyatlar, ilg`or tendensiyalar 
asosida takomillashtirish, zаmоnаviy tаlаblаr аsоsidа tаshkil etish vа mаzmunаn 
yangilаsh, rаqоbаtbаrdоsh kadrlarning kаsbiy fаоliyati, metоdik tаyyorgаrligini 
yanada o’stirish, jаmiyat tаlаblаrining аsоsiy yo`nаlishlаridаn biri hisoblanishi, 
shuningdek, boshlang’ich sinf o’quvchilarini matematika darslarida ijodiy ishlashga 
o’rgatish kabi metodlardan foydalanish kabi masalalar ko`rib chiqiladi. 
Kalit so’zlar: Ijodkorlik, mezon, ijodiy qobiliyat, hissiy qobiliyat, gipoteza, 
kreativlik, sonlarning ketma-ketlik qonuniyatini, komponent, baho, tanqidiy baho
Methods of teaching creative work in elementary school 
students in mathematics 
Nasibaxon Khabibjanova 
Andijan city, School №40 
Abstract: In this article, the content of spiritual education in each part of the 
system of continuing education in the country is improved on the basis of national 
values, advanced trends, organization and updating of content on the basis of modern 
requirements, professional activity of competitive personnel, methodological training. 
Issues such as the use of methods such as teaching, which is one of the main 
directions of society's needs, as well as teaching elementary school students to work 
creatively in mathematics lessons will be considered. 
Keywords: Creativity, criteria, creative ability, emotional ability, hypothesis, 
creativity, the laws of sequence of numbers, component, evaluation, critical 
evaluation. 
“Men doimo ziyoli, olim, ijodkor insonlar bilan suhbatlashishga intilaman va 
bunday muloqotlarni hamisha sog‘inaman. Nega desangiz, olimlik Olloh nurini 
solgan ulug‘ bir martaba. Bu martabadan jamiyatning butun vujudiga nur, ziyo 
taraladi. Olimlarning suhbatidan inson o‘ziga beqiyos ma’naviy boylik oladi, qalb 
kengliklarini, tafakkur teranligini his qiladi.” Sh.Mirziyoyev 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
817

---

Buyuk kelajak taraqqiyoti tomon odim otayotgan mamlakatimizda kadrlar 
masalasi yosh avlod tarbiyasi birinchi o‘rindagi muhim masalalar qatorida turibdi. 
Zeroki o‘zbekiston ravnaqi kelajagi shu yoshlar, ya’ni kadrlar qo‘lida ekan, jamiki 
e’tibor ularni hur fikrli bo‘lishi, jahon ta’lim standartlariga mos kela oladigan ta’lim 
olishi buyuk kelajak uchun qo‘yilayottan mustahkam poydevordir. Buning uchun esa 
avvalo ta`lim sifatini jahon andozalariga mos ravishda oshirish lozimdir. Bu borada 
boshlang’ich sinf o’quvchilarini matematika darslarida ijodiy ishlashga o’rgatish ham 
hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
Ijodkorlik - bu aqliy faoliyatning eng yuqori darajasi, mustaqillik, yangi, o'ziga 
xos narsalarni yaratish qobiliyati. Ijodiy imkoniyatlar nafaqat aqliy qobiliyatga, balki 
ma'lum belgilar xususiyatlariga ham bog'liq. Insonning ijodiy kuchlarining kelib 
chiqishi bolalik davridan boshlanadi - bunda ijodiy namoyishlar o'zboshimchalik va 
hayotiy ahamiyatga ega bo'lmagan davrga to'g'ri keladi. Boshlang'ich sinf 
o'quvchilari kutilmagan taqqoslashlar, g'ayrioddiy taxminlar bilan ajralib turadi. 
Taklif etilayotgan aqliy ishning juda yangiligi sezgi, o'ziga xos aqliy tashabbusni 
talab qiladi. Bolada ko'plab noma'lum narsalarni kashf etishga, turli xil faoliyat 
turlarida asl, nostandart echimlarni izlashga to'g'ri keladi. 
Ijodkorlikning asosiy mezonlari: 
1. Fikr ravonligi - muayyan vaqt birligida vujudga keladigan g'oyalar soni, 
g'oyalarni yuzaga keltiradigan qulaylik.
2. Fikrning moslashuvchanligi - bir fikrdan boshqasiga o'tish qobiliyati.
3. O'ziga xoslik - umumiy qabul qilingan stereotiplardan farq qiladigan 
g'oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati, stimullarga nostandart tarzda javob berish 
qobiliyati.
4. Qiziquvchanlik - muammolarga, atrofdagi vaziyatlarga sezgirlik, retseptivlik - 
g'ayrioddiy tafsilotlarga, qarama-qarshiliklar va noaniqliklarga sezgirlik, bir fikrdan 
boshqasiga tezda o'tishga tayyorlik. 
5. Gipotezani ishlab chiqish qobiliyati - aniq fikr, keyinchalik uni sinchkovlik 
bilan tekshirish kerak. 
6. Qoniqish - ijodkorlik natijasi, reaktsiyalarning stimullardan mantiqiy 
mustaqilligi, muammolarni hal qilish, tahlil qilish va sintez qilish qobiliyati. 
Ijodkorlikni rivojlantirib, o'quvchilar turli yo'nalishlarda o'ylashni, muammoli 
vaziyatni turli tomonlardan tahlil qilishni, noodatiy vaziyatlarda echim topishni, aqliy 
faoliyatning o'ziga xosligini rivojlantiradilar. 
Iqtidorli shaxs qobiliyatning yana bir ko‘rinishi - bu ijodiy qobiliyat sanaladi. 
Kuzatuvchanlik, xotiraning mustahkamligi, obrazli tasavvur hosil qilish, ijodkorlik 
(kreativlik), mustaqil fikrlash, tashabbuskorlik, yangiliklar yaratishga intilish, 
izlanuvchanlik, o‘z-o‘zini tanqidiy baholash, fantaziyaga boylik, eng oddiy unsurlarni 
ham ilg‘ay olish kabilar ijodiy qobiliyatga ega shaxsga xos sifatlardir. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
818

---

Ijodiy qobiliyatni rivojlantirish doimiy ravishda badiiy asarlarni o‘qib borish, 
kino, teatr, musiqa, hunarmandchilik va tasviriy san’at namunalari bilan tanishish, 
asarlardan bahramand bo‘lish, ularga nisbatan shaxsiy baho berish hamda ko‘proq 
tabiat qo‘ynida bo‘lish asosida rivojlanib boradi.
Ijodkorlik (kreativlik) ijodiy qobiliyatga ega shaxs faoliyatining muhim jihati 
bo‘lib, u avval mavjud bo‘lmagan sifatiga ko‘ra yangi sanaluvchi narsalarni 
yaratishni ifodalaydi. Ijodiy qobiliyat namoyon bo‘lishi va natijasiga ko‘ra betakror, 
o‘ziga xoslik, shu bilan birga ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega faoliyat mazmunini aks 
ettiradi. Shaxsda ijodkorlik (kreativlik) sifatlari muayyan shart-sharoitlar mavjud 
bo‘lgan sharoitlardagina rivojlanadi. Masalan, tanqid erkinligi, ijodiy munozara, 
fikrlar almashinuvi va ular o‘rtasidagi o‘zaro kurash, ijodiy qobiliyat, iqtidorni 
yanada rivojlantirishga yordam beradi.
Pedagogik-psixologik va falsafiy yo‘nalishlarda olib borilgan tadqiqotlar shaxs 
tomonidan tashkil etiluvchi ijodiy faoliyat bir necha bosqichda kechishini asoslab 
bergan. Jumladan, 1924 yilda angliyalik olim G.Uolles mazkur jarayonning quyidagi 
to‘rt bosqichdan iborat ekanligini ta’kidlab o‘tgan
1) tayyorgarlik; 
2) g‘oyalarning tug‘ilishi; 
3) ularning to‘la aks etishi; 
4) tekshirib ko‘rish (nazorat).
G‘oyalarning tug‘ilishi va ularning aks etishi ijodiy jarayonning ongli-irodaviy 
boshqaruvga egaligini anglatmaydi. Aksincha, ijodiy faoliyat ko‘p holatlarda 
beixtiyoriy, tasodifan amalga oshiriladi. Ana shu jihatiga ko‘ra ko‘pchilik 
tadqiqotchilar bu jarayonning yetarlicha samarani ta’minlay olishiga shubha 
bildiradilar. Biroq, keyingi 30-20 yil ichida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar 
beixtiyorlik, tasodifiylik ixtiyoriy va ongli faoliyatni to‘ldirib turishi isbotlandi.
Ijodkor shaxs ijod jarayonida garchi fikr harakatining umumiy holati (o‘ylab 
topish vaziyatlari, kashf etish, kutilmagan qarorlarni qabul qilish va hokazolar)ni 
kuzatib borsa-da, o‘z-o‘zini nazorat qilmaydi.
F.Galton tomonidan shaxs alohida qobiliyatga ega bo‘lgandagina ijodiy 
faoliyatni tashkil eta olishi mumkinligi to‘g‘risidagi qarashni ilgari surgan va ijodkor 
shaxsga xos bo‘lgan pedagogik-psixologik sifatlar o‘rganilgan. Biroq, F.Galton 
hamda daholik va uning o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etuvchi Ch.Lombrozoning 
qarashlari keskin tanqid ostiga olingan. O‘tgan asrning 20-yillaridan boshlab esa 
shaxs qobiliyati, iqtidori va salohiyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda 
yondashuv ilm-fan va texnika taraqqiyoti tufayli keskin o‘zgardi. Chunki, unga qadar 
maxsus testlar inson aqliy qobiliyatini past darajada baholar va o‘ziga xoslik, 
nostandart tafakkur namoyon bo‘lgan vaziyatlarda ijodiy qobiliyat darajasini baholay 
olmas edi. Bu davrda shaxs ijodiy qobiliyati belgilarini aniqlashga xizmat qiluvchi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
819

---

yangi testlar tizimi yaratildi. Natijada ular yordamida tasavvur, aqliy imkoniyatning 
egiluvchanligi, uning turli yo‘nalishlar bo‘yicha taqsimlay olish, shuningdek, 
ijodning ichki sabablarini o‘rganish imkoniyati ham yuzaga keldi.
Amerikalik psixolog Ye.Fromm “ijodkorlik (kreativlik)” tushunchasini 
quyidagicha sharhlaydi. “Ijodkorlik (kreativlik) hayratlanish va anglash turli 
nostandart vaziyatlarda qarorlar qabul qilish malakasi. Yangiliklarni yaratishga 
intilish hamda shaxsiy tajribalarni chuqur anglashga bo‘lgan layoqatdir. ”[2] 
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ijodiy qobiliyat (uning o‘sishi va pasayishi) 
ko‘plab tashkiliy sharoitlarning mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Masalan, shaxsning 
faoliyati tanqid qilinmagan hamda baholanmaganda, shuningdek, ular hech qanday 
qo‘rquvni his etmaganlarida bolalar ijodiy va aqliy topshiriqlarni bajarishda yuqori 
samaradorlikka erishgan .
Ijodiy qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxsda esa quyidagi sifatlar namoyon bo‘ladi: 
Ijodiy qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxs sifatlari 
Tavakkal qilish qobiliyati 
Boy tasavvurga egalik 
Falsafiy fikrlash qobiliyati 
Ichki sezgining rivojlanganligi 
Fikr yuritish va harakatni tashkil etishdagi 
tezkorlik
Turli vaziyatlarni birdek qabul qilish va ularga 
javob berish qobiliyati 
Tafakkur tezligiga egalik 
Yuksak badiiy qadriyatlarga egalik 
Yangilik yaratish layoqatiga egalik 
O‘ziga xos (orginal) g‘oyalarni ilgari sura olish 
qobiliyati 
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ijodiy qobiliyatni shakllantirish ta’lim-tarbiya 
jarayonining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Zero, bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim, 
jismoniy tarbiya, tasviriy san’at, mehnat va musiqa o‘qituvchilari sifatida ularning 
ijodiy qobiliyatga ega bo‘lishlari muhim ahamiyatga ega. 
Boshlang‘ich ta’limning faol va yetakchi sub’ektlari bo‘lgan o‘quvchilarning 
yosh va pedagogik-psixologik xususiyatlari, shuningdek, tasviriy san’at, mehnat, 
musiqa va jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos jihatlari o‘qituvchidan ijodiy yondashuvni 
talab qiladi.
Shaxsning hissiy qobiliyatga egaligi uning atrofdagilar bilan ijtimoiy 
munosabatlarni to‘g‘ri tashkil eta olishiga imkon beradi. Zero, bu qobiliyat nafaqat 
o‘zligini tushunish, shu bilan birga atrofdagilarning o’y-xayollari, ichki kechinmalari, 
orzu-o‘ylarini tushunish, ularni his qila olish, ruhan yaqin bo‘lishiga imkon yaratadi. 
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining hissiy qobiliyati va ijodiy qobiliyatiga ega 
bo‘lishlari esa ta’lim-tarbiya jarayonining faol sub’ektlari – o‘qituvchilar va 
o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning mo‘’tadil kechishini ta’minlaydi va yuzaga 
kelish ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlarning oldini olish, ularni bartaraf etishga yordam 
beradi. Har bir o‘quvchining individual xususiyatini inobatga olish va unga muvofiq 
yondashish, shuningdek, o‘quvchilarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri tushunish, 
aytayotgan so‘zlariga ishonch bildirishda bo‘lajak pedagoglarning hissiy qobiliyatga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
820

---

ega bo‘lishlari muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar bilan ruhiy-hissiy yaqinlik 
pedagogik faoliyat muvaffaqiyatining garovi bo‘la oladi.
Sonlarning ketma-ketlik qonuniyatini toping va yetishmayotgan sonlarni 
qo‘ying: 
7 
9 
15 
1 
4 
15 
? 
7 
13 
8 
11 
? 
Mazkur topshiriqlarning javoblari quyidagicha: birinchi va ikkinchi sonlarning 
yig‘indisidan uchinchi son ayrilib, ayirma topilgan. Ikkinchi qatorda yetishmayotgan 
soni 12, uchinchi qatorda yetishmayotgan son esa 10 dir.